Уопсастыба

Екатерина Новгородова Чурапчы улууһун Кытаанах нэһилиэгэр 1929 с. төрөөбүтэ. Аҕата Иннокентий Иннокентьевич церковнай-приходской оскуола икки кылааһын бүтэрбит, оччотооҕу майгынан кыра үөрэхтээх киһи, холкуос пиэрмэтигэр сэбиэдиссэйдиирэ. Катя холкуоска ыанньыксыттыыр ийэтин батыһан, ынах ыырга, ньирэйи аһатарга, оту мунньарга, сүөгэйи иирдэргэ кыра сааһыттан үөрэммитэ. Оскуолаҕа 1936 с. киирбитэ, 1943 с. сэттэ кылааһы бүтэрбитэ. 1948 с. нэһилиэк сэбиэтин сэкирэтээринэн ананан, икки сыл үлэлээбитин кэнниттэн, оройуон сэбиэтигэр устурууктарынан ылбыттара. Ол сырыттаҕына, холкуоһун бэрэссэдээтэлэ Василий Харитонов холкуоһунай оскуолаҕа ыыппыта. Ити 1952 с. этэ. Үс сыл биллибэккэ ааспыта. Үөрэҕин 1955 с. бүтэрэн, агроном идэтин ылан, дойдутугар үлэлии тахсыбыта. Биригэдьииринэн ананан, үлэ үөһүгэр түспүтэ.

1957 с. олох олоро Мэҥэ сиригэр кэлбитэ, холкуоһунай оскуолаҕа бииргэ үөрэммит уолугар, Егор Олорчохоонопко, кэргэн тахсыбыта. Егор Дмитриевич Ороссолуодаҕа холкуос бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан, Екатерина агрономунан үлэлээбиттэрэ. Оҕуруотчут идэтигэр уһаарыллыыта, үөрэниитэ итинтэн саҕаламмыта. 1959 с. Хаптаҕайга көспүттэрэ. Үлэ Дьоруойа Гаврил Самсоновы кытары түөрт сыл бииргэ үлэлээбитэ. Оҕуруокка биригэдьииринэн 1961 с. анаммыта итиэннэ ол эбээһинэһин 30 сыл устата толорбута.

Биригээдэ 1966 сылтан идэтийиигэ киирбитэ. Оҕуруотчуттар култуура чопчу көрүҥүн үүннэриини дэгиттэр баһылаабыттара. Баазаны хаҥатыыга далааһыннаах үлэ саҕаламмыта, улахан тэпилииссэлэр, электро-уотунан сылытыллар парниктар тутуллубуттара, кэлим мелиоративнай ситим тардыллыбыта. 1967 с. биригээдэ ис хаһаайыстыбаннай ахсааҥҥа киирбитэ. Хас биирдии үлэһиккэ нуорма сири сыһыаран, хомуллуохтаах бородууксуйа былаана тиэрдиллэрэ олохтоммута. Үлэ төлөбүрэ төһө бородууксуйаны туттарартан тутулуктаммыта. Үлэ түмүгэр интэриэс үрдээбитэ, хас биирдии оҕуруотчут эппиэттээх учаастагыттан үрдүк үүнүүнү ылар туһугар бары сыратын ууран үлэлиир буолбута. Технологическай картаны оҥорон сири таҥастааһынтан, уоҕурдууну киллэрииттэн, ыһыы сиэмэтин бэлэмнээһинтэн саҕалаан, күһүҥҥү хомуур түмүктэниэр диэри үлэни-хамнаһы тэрийии чопчуламмыта.

Үлэни маннык тэрийии түмүгэр, ыһыллар сир иэнэ сыллата кэҥэтиллэн, 1961-1965 с. гектар ахсыттан 206 ц, 1966-1970 сс. – 348 ц, 1971-1975 сс. – 445 ц үүнүү ылыллыбыта. Сыралаах үлэ сиэрдээхтик сыаналаммыта, үгүс оҕуруотчут уордьанынан, мэтээллэринэн наҕараадаламмыттара, араас пуондаларынан бэлиэтэммиттэрэ, биригэдьиир Екатерина Новгородова 1973 с. ССРС Үрдүк Сэбиэтин Президиумун ыйааҕынан, Социалистическай Үлэ Дьоруойа буолбута.

Бэҕэһээ Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтигэр ытык кырдьаҕас олохтон барбыта биир сылын бэлиэтээн, кини туһунан ахтан-санаан аастылар. Онно министиэристибэ, Мэҥэ Хаҥалас улууһун дьаһалтатын бэрэстэбиитэллэрэ, араас сылларга алтыспыт үөлээннээхтэрэ, Хаптаҕай нэһилиэгиттэн үлэҕэ үөрэппит эдэр биир идэлээхтэрэ, аймах-билэ дьонноро кыттыыны ыллылар.

Екатерина Иннокентьевна Новгородова аймахтара министиэристибэ кэлэктиибигэр, бары кэлбит дьоҥҥо Дьоруойу кэриэстииллэрин иһин ис сүрэхтэриттэн махтаннылар. Маннык ахтыы дьаһаллара араас сылларга таһаарыылаахтык үлэлээн-хамсаан, өрөспүүбүлүкэ сайдыытын түһүмэхтэрин кэмнэрин сырдатарга уонна саамай сүрүнэ эдэр ыччаты патриоттуу тыыҥҥа, Ийэ дойдуну таптыырга, аҕа көлүөнэҕэ ытыктабыллаахтык сыһыаннаһарга иитэрин бэлиэтээтилэр.

– Дьүөгэбит, сырдык санаалаах кэрэ киһи Екатерина Иннокентьевна олохтон барбыта биир сыл буолла. Чулууттан чулуу үлэһиттэргэ Үлэ Дьоруойун аатын иҥэрии олохтонуоҕуттан, Саха Сириттэн 70 киһи бу үрдүк аатынан бэлиэтэммитэ. Ол иһигэр, Мэҥэ Хаҥаластан үс, аҥардас Хаптаҕайтан икки киһи. Аҕа көлүөнэ үлэҕэ үгэстэрэ аны да салҕана, дьоруойдар үүнэ туралларыгар баҕарабын. Евдокия Иннокентьевна аҥардас ууну кутуунан, сыыс оту ыраастааһынынан муҥурдамматаҕа, элбэх новаторскай дьаһаллары тэрийбитэ. Ол курдук, Үлэ Дьоруойа Гаврил Самсонов айан таһаарбыт суортарыгар тирэҕирэн итиэннэ үлэ саҥа ньымаларын киллэрэн, мэхэньисээссийэни туһанан, үрдүк үүнүүнү ылары ситиспитэ. Парниктарга электроуоту киллэрэн, сааскы үүнээйигэ сылааһы уонна сырдыгы хааччыйан хамсааһыны таһаарбыта! Сылтан сыл үлэ көдьүүһүн үрдэтэн, көрдөрүүтүн тупсаран испитэ. Бииргэ үлэлиир дьонун-сэргэтин туһугар олус кыһаллара. Биригээдэтин кэлэктиибинэн бэдэрээккэ киллэрбитэ, ким үчүгэйдик үлэлиир, ол – үрдүк хамнаһы ыллын диэн. Кини сырдык кэриэһэ, үлэҕэ үгэһэ умнуллубат, – диэтэ өрөспүүбүлүкэ Ытык кырдьаҕастарын үрдүкү сүбэтин бэрэссэдээтэлэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бочуоттаах олохтооҕо, норуот хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ Люлия Григорьева.

– Үтүө күнүнэн, ытыктабыллаах Хаптаҕай олохтоохторо, Екатерина Иннокентьевна оҕолоро, сиэннэрэ, аймахтара, бииргэ үлэлээбит, настаабынньыктаабыт доҕотторо. Бэйэм Мэҥэттэн төрүттээх уонна идэбинэн агроном буоламмын, Социалистическай Үлэ Дьоруойа Екатерина Новгородова үлэҕэ ситиһиитинэн киэн туттабын, сыаналыыбын. Дойдуга ас-үөл өттүнэн куттал суох буолуутун хааччынар сорук турар, билиҥҥи туругунан биһиги барыта 50 тыһ. гектар иэннээх бааһынаҕа үлэлиибит: хортуоппуйу 6 тыһ. гектарга, оҕуруот аһын 1,3 тыһ. гектарга олордобут, атыныгар сүөһү сиир култууратын үүннэрэбит. Этинэн 27 %, хортуоппуйунан 60 %, оҕуруот аһынан 38 % хааччынабыт. Ил Дархан Айсен Николаев бу көрдөрүүнү 2030 сылга диэри 1,5 төгүл үрдэтэр соругу туруорар. Онуоха Екатерина Новгородова курдук аҕа көлүөнэ дьоммут үлэҕэ уопуттарын холобур оҥосторбут уонна саҥа технологияны көдьүүстээхтик туһанарбыт ирдэнэр. Екатерина Иннокентьевна биригэдээтин баазатыгар тэриллэн үлэлиир, оҕуруокка идэтийэр «Дириҥ» кэпэрэтиип исписэлиистэрэ ааспыт нэдиэлэҕэ биһиэхэ приемҥа сылдьыбыттара. Тыа хаһаайыстыбатын улуустааҕы департаменын начаалынньыга Иннокентий Семенов бу хаһаайыстыбаны кытары ситимнээх элбэх былааннардаах, ол туһунан бэйэтэ этэр буолуохтаах. Ил Дархан туруорар соругун толорорго 20 тыһ гектар бааһына сирин чөлүгэр түһэрэрбит ирдэнэр. Онон «Сиртэн үүнээйини ылыы» хос бырагырааманан уонна мелиорация чэрчитинэн улахан үлэлэр былааннаналлар, -- диэтэ тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин миниистирин солбуйааччы, тыа хаһаайыстыбатын билимин дуоктара Сахаяна Павлова.

– Нэһилиэк олохтоохторо, биир идэлээхтэрэ, бэтэрээннэр Агрономия мусуойун тэрийэр туһунан сөпкө этэллэр. Биһиги бары таһаарыылаах, бэриниилээх үлэлэринэн үрдүк көрдөрүүлэри ситиспит бастыҥ үлэһит дьоннорбут ааттарын ааттатар туһугар үлэлии-хамсыы сылдьабыт. Социалистическай Үлэ Дьоруойдара Екатерина Новгородова уонна Гаврил Самсонов итиэннэ кинилэргэ кынат буолбут туруу үлэһит дьоммутун үйэтитэн, сир үлэтигэр өрөспүүбүлүкэ таһымнаах судаарыстыбаннай наҕарааданы олохтуохха диэн өссө былырыын этии оҥорон, улуус баһылыгын аатыттан Бырабыыталыстыбаҕа сурук түһэрэн турабыт. Дьоруой элбэх дииллэр эрээри, дьоруой буолбут оҕуруотчут тарбахха баттанар, Өлүөхүмэттэн уонна Хаҥаластан биирдии киһи баар уонна мэҥэлэр икки Дьоруойдаахпыт. Чахчыта даҕаны, Саха Сирин кылгас, кураан сайыныгар оҕуруокка үрдүк үүнүүнү ылыы улахан сыранан ситиһиллэр. Онон кинилэр ааттарын үйэтитэр, уопуттарын туһанар, холобур оҥостор наада.

Икки дьоруойбут үлэлээбит-хамсаабыт сирдэрин-уоттарын кэлэр көлүөнэлэргэ анаан иккис тыынныыр туһуттан, «Дириҥ» кэпэрэтиип материальнай-тиэхиньиичэскэй баазатын аныгы технологиянан саҥардан, тэпилииссэтин сылы эргиччи үлэлиир оҥоруохха диэн этии оҥорон, бырайыак суруйан Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтигэр киллэрэн турабыт. Ону миниистири солбуйааччы Сахаяна Афанасьевна уонна министиэристибэ сиртэн үүнээйини ылыыга уонна мелиорацияҕа департаменын салайааччыны солбуйааччы Дьулустаан Иннокентьевич бэркэ билэллэр. Улууспут дьаһалтата бэйэтин өттүттэн кыра үбү көрдө. Биллэн турар, бүддьүөт үбэ кырыымчыга өйдөнөр, ол эрээри, оҕуруот аһынан хааччыныы таһымын улаатыннарыы чэрчитинэн, үлэлиир-хамсыыр хаһаайыстыбаҕа болҕомто ууруллуо, тылбыт халтайга хаалыа суоҕа диэн эрэл уостубат, -- диэтэ Мэҥэ Хаҥалас улууһунааҕы тыа хаһаайыстыбатын департаменын салайааччы Иннокентий Семенов.

Хаартыскалар --  Анна Сергучева түһэриитэ итиэннэ Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтин архыыбыттан.