Уопсастыба

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Уопсастыбаннай Балаататын чилиэнэ, Мэҥэ Хаҥалас улууһун Бочуоттаах олохтооҕо, «Гражданскай килбиэн» бэлиэ туһааннааҕа, Саллааттар уонна мотуруостар төрөппүттэрин өрөспүүбүлүкэтээҕи кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Мария Егоровна Емельянова биир дойдулаахтарбыт сулууспалыыр байыаннай чаастарыгар уонна Анал байыаннай дьайыы саҕаланыаҕыттан арҕаа сылдьан, төһөлөөх үгүс киһиэхэ көмөлөспүтэ буолуой?! Кини биһиги хаһыаппыт эрэдээксийэтин кытары ыкса сибээһи тутуһар: айантан кэллэҕинэ сонунун үллэстэр, өрөспүүбүлүкэ дьонугар-сэргэтигэр, дьокутааттарга, олохтоох салайыныы уорганнарыгар илдьитин тиэрдэр, ол барыта уталытыыта суох «Ил Түмэн» хаһыакка уонна Сахапарламент.ру саайтка тахса турар.

Ити гынан баран, киһини тустаах үлэтинэн, күннээҕи түбүгүнэн эрэ сырдатар арыый тутах. «Кимтэн кииннээх, хантан хааннаах?» диэн мындыр этиилээх  саха дьоно киһи төрдүн-ууһун, дьонун-сэргэтин билиэхпитин-көрүөхпүтүн баҕарар үгэстээхпит. Онон бүгүн, Аан дойду дьахталларын бырааһынньыктарыгар тоҕооһуннаран, саллааттар ийэлэрин ааҕааччыларбытыгар бу өттүнэн арыйабыт.

Ытык дьон ыччата, төрүт дьон төрүөҕэ

Төрөппүттэрин туһунан Мария Егоровна маннык сэһэргиир:

– Мин 1957 с. Мэҥэ Хаҥалас улууһугар Мэлдьэхси Суолатыгар холкуостаах ыалга төрөөбүтүм. Ийэм Изабелла Георгиевна Кириллина төрдө Таатта Чөркөөҕө. Кини ийэтэ Прасковья Васильевна Босикова суруйааччы Анемподист Иванович Софронов ииппит кыыһа. Архыыпка хараллан сытар кэриэс суругар Анемподист Иванович кини туһунан «сестрина дочка» диэн суруйбут. Ол хайа эдьиийин дуу, балтын дуу оҕото буоларын кыайан чуолкайдыы иликпин. Урут сахаларга оҕото суох ыал аймахтарыттан оҕо иитэ ылара тарҕаммыт көстүү этэ. Алампа Дунята арахсарыгар кыыһын илдьэ хаалбыт.

Эбэм Новосибирскайдааҕы норуот хаһаайыстыбатын үнүстүүтүн бүтэрбит буҕаалтар идэлээх Георгий Иванович Кириллиҥҥэ кэргэн тахсан, ийэбин Изабелланы төрөппүт. Аҕата Алампа сыылкаттан кэлэн баран, ыалдьыбытын ыарыылаан, 1935 с. алтынньыга өлбүтүн уҥуох туппут. Ол кэнниттэн бэйэтэ өр барбатах, сэлликтэн өлбүт.

Эһэбин Алампа күтүөтэ диэннэр, 1938 с. Булуҥҥа көскө ыыппыттар, ийэм оччолорго 8 саастаах оҕо эбит. «Күһүүргэ уонна Быыкап мыыска олорбуппут, аҕам балыкка үлэлээбитэ», – диэн ийэм кэпсиирэ. Хотуттан сэрии кэнниттэн кэлбиттэр. Эһэм кэлэн баран кэргэннэммит, эбии биэс оҕоломмут.

Ийэм Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын техникумугар бэтэринээр идэтигэр үөрэммит, үөрэҕин бүтэрэн, Мэлдьэхси Суолатыгар үлэҕэ анаммыт. 21 саастааҕар аҕабын кытары ыал буолбут.

Аҕам Егор Давыдович Колесов төрүт-уус Суола. Ааллаах Үүнтэн сэлээркэ таһар эбит. Ол сылдьан массыына саахалыгар түбэһэн, онтон сылтаан уһуннук ыалдьан, 42 сааһыгар өлбүтэ. Төрүттэрэ эмиэ син биллэр-көстөр дьоннор. Кини аҕата сахаттан бастакы Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа Федор Кузьмич Попов эһэтин кытары бииргэ төрөөбүттэр. Онон аҕам эмиэ хорсун-хоодуот, сырыыны-айаны кыайар буолан, холкуоһа эрэнэн, ыраах айаҥҥа сырытыннарбыт буолуохтаах.

Аҕабыт Дьөгүөр олохтон барарыгар ийэбит баара-суоҕа 38 саастаах эдэр дьахтар, алта уу кырбас оҕолоох хаалбыта. Кырабыт 2 саастааҕа. Биһиги, оҕолор, оччотооҕу кэм сиэринэн, сайын холкуоска туох үлэ баарынан үлэлээн-хамсаан ийэбитигэр көмөлөһөн, кыһын интэринээккэ олорон, орто оскуоланы бүтэрбиппит. Онон Сэбиэскэй былааска махталым улахан.

Дьиэ кэргэнэ

Мария орто оскуола кэнниттэн Новосибирскайга үөрэммитэ. Хаҥаластан төрүттээх Иван Емельяновка кэргэн тахсыбыта. Иван Софронович идэтинэн тутааччы инженер, үтүө суобастаах, таһаарыылаах үлэтинэн өрөспүүбүлүкэ дьонугар-сэргэтигэр ытыктанар, биллэр-көстөр дьоһун киһи. Ол курдук, Сэбиэскэй тутул эстэн, дойду ырыынак сыһыаннаһыытыгар киирэр, хамнас ыйы ыйдаан кэлбэт саамай уустук 1990-с сыллардаахха Култуура министиэристибэтигэр тутуу салаатын салайбыта. Улуустардааҕы култуура управлениелара хардарыта ахсаанынан, норуот хамсааһынынан уонна  субуотунньугунан култуура араас эбийиэктэрин туталларын көҕүлээбитэ. Салгыы 2002-2017 сс. өрөспүүбүлүкэтээҕи «Үтүө дьыала» хамсааһыны салайбыта. Билигин бочуоттаах сынньалаҥҥа олорор, Саллааттар ийэлэрин үлэлиир-хамсыыр усулуобуйатын тэрийэр.

Емельяновтар нуучча норуотун ырыатыгар ылланарын курдук, «Иван да Марья» буолан, үйэ аҥаарын кэриҥэ иллээхтик-эйэлээхтик олорон кэллилэр. Биэс оҕолоохтор: үс уол, икки кыыс. Билигин бары ыал ийэтэ-аҕата буолбут улахан дьоннор, даҕатан эттэххэ, уолаттар үһүөн аармыйаҕа сулууспалаабыттара.

– Улахан кыыспыт быраас, улахан уолбут кытай тыла үөрэхтээх. Орто уолбут юрист уонна экэнэмиис. Кыра кыыспыт нуучча тылын учуутала. Кыра уолбут эмиэ тыл үөрэхтээҕэ, тылбаасчыт. «Хаан хаалбат» дииллэрэ чахчы быһыылаах. Икки уолум элбэх омук тылын билэллэр. Аймахтарыттан, ол иһигэр хос эһэлэрэ Алампаттан тылга дьоҕур бэриллибит быһыылаах дии саныыбын, – диир Мария Егоровна.

Чечняттан саҕаламмыта

1980-1990 сс. алтыһар кирбиилэригэр дойду айгыраабыта аармыйаҕа эмиэ биллибитэ, бэрээдэк сатарыйбыта, сулууспалыы тиийбит уолаттар атаҕастанар түбэлтэлэрэ үксээбитэ. Ол иһин 1991 сыл күһүнүгэр ыытыллыбыт дьахталлар өрөспүүбүлүкэтээҕи кэмпириэнсийэлэрин көҕүлээһининэн, Саллааттар уонна мотуруостар төрөппүттэрин кэмитиэтэ тэриллибитэ. Онон, аармыйаҕа ыҥырыллыбыт ыччаттар, «итии туочукаларга» сылдьар саллааттар уонна кинилэр дьиэ кэргэттэрэ көмүскэллээх буолууларыгар улахан үлэ ыытыллыбыта, байыаннай чаастары, Оборуона министиэристибэтин кытары сибээс олохтоммута. Олоххо көхтөөх позициялаах Мария Емельянова кэмитиэт чилиэнэ буолбута. Ол туһунан маннык этэр:

– Оччолорго Чечня хампаанньата буола турара. Хамнас кэмигэр кэлбэт, суол-иис, сибээс мөлтөх буолан, ыарахан кэм этэ. Моздокка олохсуйбут Саргылаана Птицына көмөтүнэн сүппүт, сибээскэ тахсыбатахтара ырааппыт уолаттары буларбыт. Эргиллэн кэлээччилэри манна Александра Маедо биһикки көрсөн, ким туох кыһалҕалааҕынан көмө тэрийэрбит, тэрийтэрэрбит.

Түмсүүлээх буолуоҕуҥ!

Саллааттар уонна мотуруостар төрөппүттэрин өрөспүүбүлүкэтээҕи кэмитиэтигэр Мария Егоровна 2008 сылтан бэрэссэдээтэллиир. Саха уолаттара сулууспалыыр чаастарыгар сылга хаста да тиийэн көрсүһүү тэрийэр, ыһыах ыһар үтүөкэн үгэһи олохтоото. Анал байыаннай дьайыы саҕаланыаҕыттан тустаах байыаннай чаастары, госпиталлары, волонтердары кытары үлэлиир, көмөнү тэрийсэр. Бу кэм устата Арассыыйа отут куоратын госпиталларыгар тиийэн, онно эмтэнэр саха буойуттарын көрсөн, кинилэргэ дойду кэһиитин илдьэн биэрдэ, кыһалҕаларын быһаарыста. Аҥардас Ростов эргин 11 төгүл бара, инники кирбиигэ түөрт төгүл киирэ сырытта!

– Кэлиҥҥи сырыыбар биир десантник уолу көрүстүм, биэс төгүл бааһырбыт, атырдьах ыйыттан хамнаспын, төлөбүрбүн ыла иликпин, ханна да испииһэккэ суохпун диир. Ону тустаах хамандыырын булан кэпсэттим: хамнаһа уонна эчэйии иһин төлөбүрэ барыта бэриллэр буолла, өссө «Хорсунун иһин» мэтээлэ көһүннэ, икки сыл тухары уоппускаҕа сылдьыбатаҕын ыытыах буоллулар! Быйылгы сыл Кыайыыны аҕалыа, уолаттарбыт эргиллэн кэлиэхтэрэ диэн эрэл санаалаахпым. Кинилэргэ бастаан утаа дьиэ кэргэттэрэ күүс-көмө буолаллара биллэр, ол кэнниттэн дьэ, салгыы эмтэнэр, үөрэнэр биитэр үлэ-хамнас тэринэр, олорор усулуобуйаларын тупсарарга болҕомто ууруллара, сокуоннарга кэккэ уларыйыы киллэриллэрэ ирдэниэҕэ. Онно бука бары тирэх буолуохпутун наада. Түмсүүлээх буолуоҕуҥ, үтүөнү саныаҕыҥ!

Хаартыскалары Мария Емельянова, Валентина Семенова тиксэрдилэр.