Уопсастыба

Сийиэс туһунан Ил Түмэн дьокутаата, «Константинов» бааһынай хаһаайыстыба баһылыга Эдгар Константинов маннык кэпсиир.

Кэскиллээх кэпсэтиилэр

Ассоциация тэриллибитэ 35 сылыгар анаммыт сийиэскэ Арассыыйа Федерациятын бары эрэгийиэннэриттэн 700 дэлэгээт кэлбит, ол иһигэр АККОР Саха Сиринээҕи салаатын бэрэсидьиэнэ Александр Артемьев салалтатынан 30 киһи баарбыт. Ону таһынан ыҥырыылаах ыалдьыттар, Госдуума 20 дьокутаата, араас биэдэмистибэлэр, хампаанньалар салайааччылара бааллар. Барыта 900 киһи муһунна диэбиттэрэ.

Сийиэс икки күн барда. Бастакы күҥҥэ оробуочай мунньах ыытылынна, саамай тирээн турар боппуруостарга санаа атастаһыыта буолла. Биһигиттэн Анал байыаннай дьайыыттан кэлэн иһэр Айаал Тимофеев (Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр үлэлээбитэ) федеральнай бырагыраамалар граннара аҕыйах киһиэхэ тиксэр диэн, харчы көрүллүүтүн улаатыннарарга туруоруста. «Кириэстээх» кэпэрэтиип салайааччыта Владимир Егоров суолталаах этиилэри оҥордо. Отчуокка «Меркурий» уонна «Честный знак» ситимнэри биир тиһиккэ киллэрэргэ эттэ, ынах арыыта бырамыысаланнай бородууксуйа быһыытынан көрүллэн, улуустааҕы астыыр кэпэрэтииптэр ЕСХН (Тыа хаһаайыстыбытын кэлим нолуогар) барбакка олороллоро сыыһатын ыйан, Нолуок кодексын уларытыахха диэтэ. ЕСХН-ҥа Саха Өрөспүүбүлүкэтэ 3 %-ны төлүүр буоллаҕына, тоҕо Татарстаан курдук бөдөҥ өрөспүүбүлүкэ төлөөбөтүн ыйытта. Ити курдук үрдүк тырыбынаттан икки киһибит тыл эппитэ, атыттар этиилэрбитин сэкирэтэрийээккэ түһэрбиппит, сорохторбут биир дойдулаахпыт, Госдуума дьокутаата Петр Аммосовка туттарбыттара.

Дьон тыл этэрин иһиттэххэ, бары эрэгийиэннэр кыһалҕабыт биирдиҥи эбит, ол – дохуот намыһаҕа, үлэһит илии тиийбэтэ уонна наһаа элбэх отчуот ирдэнэрэ. «Сир хорута тахсарбыт оннугар араас отчуоттарга батыллан олоробут, биир отчуоту хастыы да сиргэ ыытар ирдэнэр», -- диэн үгүс киһи эттэ.

Салалта сыанабыла

Сарсыныгар сийиэс пленарнай мунньаҕа буолла. Бастатан туран, Госдуума Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Алексей Гордеев үрдүкү салалта эҕэрдэтин ааҕан иһитиннэрдэ.

– АККОР таһаарыылаах үлэтин түмүгэр ааспыт сылларга тыа хаһаайыстыбатын салаатын үлэһиттэрин түмүүгэ, былаас уорганнарын кытары бииргэ үлэлээһиҥҥэ, тирээн турар соруктары быһаарыыга сүҥкэн үлэ ыытылынна, – диэн Бэрэсидьиэн Владимир Путин Ассоциация үлэтин үрдүктүк сыаналаабыт.

Госдуума Бэрэссэдээтэлэ Вячеслав Володин 35 сыл устата АККОР тыа сиригэр олох-дьаһах таһымын үрдэтэргэ сүрүн күүс буолбутун бэлиэтээбит. Федерация Сэбиэтин Бэрэссэдээтэлэ Валентина Матвиенко АПК салаатын 2021 с. көрдөрүүтүн 2030 сылга диэри 25 %-ынан тупсарар, экспортка таһаарыыны 1,5 төгүн улаатыннарар сорук турарын санаппыт, ону толорорго пиэрмэрдэр уонна кэпэрэтииптэр кылааттарын киллэриэхтэрэ диэн эрэнэрин биллэрбит. Федерация Сэбиэтэ тустаах сокуоннарга кэккэ уларытыылары оҥорор, ол иһигэр пиэрмэрдэр, кэпэрэтииптэр бородууксуйаларын батарар тиһиги чочуйарга, агроагрегатордары тэрийэргэ туһуламмыт ыстатыйалары киллэрдэ диэбит.

Тыа сирэ кимтэн тутулуктааҕый?

Сүрүн дакылааты АККОР бэрэсидьиэнэ, Госдуума аграрнай боппуруостарга кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Владимир Плотников оҥордо.

– АККОР 35 сыллаах үлэтин ситиһиитинэн үлэ көрдөрүүтүн үрдэтии буолар. Дьоҕус киэптээх хаһаайыстыбалар ыһыыларын сирин 64 %-ҥа тиийэ кэҥэттилэр, бурдук 60 %-ын, подсолнечник 70 %-ын кинилэр ыһаллар. Дойдуга оҥоһуллар сүөһү этин 71 %-а, үүт 56 %-а дьоҕус киэптээх хаһаайыстыбалар ирээттэрэ. Маны кинилэр бэйэлэрин сирдэригэр-уоттарыгар уонна бэйэлэрин дьиэ кэргэттэрин туһугар үлэлиир-хамсыыр буолан ситистилэр, -- диэтэ.

Быһаарыыны эрэйэр кыһалҕа быһыытынан бородууксуйаны батарыыттан киирэр үп ороскуоту саппатын ыйда. Тиэхиньикэ, саппаас чаас, минеральнай уоҕурдуу, оттук-уматык, тутуу матырыйаалын уонна өҥө тарыыптарын сыаналара үрдүү турара үлэ көдьүүһүн көрдөрбөт, ол түмүгэр, дохуот дуона суох, хамнас намыһах, онтон сылтаан үлэһит илии тиийбэт диэтэ. Тыа хаһаайыстыбатын биэрэпиһин чахчытынан, кэтэх ыаллар төһө сүөһүнү-сылгыны ииттэллэрин, төһө бородууксуйаны батаралларын холобурдаан туран, дьиэ кэргэнинэн бааһынай хаһаайыстыбалары тэрийии бырагырааматын оҥорорго эттэ. Этиитин маннык түмүктээтэ:

– «Кыра, улахан» диэн араарбакка хаһаайыстыбалары барыларын өйүүр, отчуоту судургутатар, нолуоктан босхолуур итиэннэ оттук-уматык тарыыбын туспа көрөр, уопсайынан, сайдар кыаҕы биэрэр наада. Оччотугар эрэ тыа сириттэн дьон көһөн барыыта тохтуо, быраҕыллыбыт сирдэр сөргүтүллүөхтэрэ, сүөһү ахсаана эбиллиэ, дьарыктаах буолуу уонна оҕо төрөөһүнүн көрдөрүүлэрэ тупсуо. Арассыыйа дэриэбинэтэ агрохолдиннартан буолбакка, пиэрмэрдэртэн тутулуктааҕын өйдүүргэ уолдьаста.

Сүрүн дакылаат кэнниттэн ыалдьыттар тыл эттилэр. Мин олортон ордук сыана үрдээбитэ учуоттанан, иэһи биэрии тиһигин тупсаҕай оҥорууга үлэ ыытыллыбытын биһирии иһиттим. Ол курдук, «Росагролизинг» хампаанньа генеральнай дириэктэрэ Павел Косов үлэ тиэхиньикэтэ лизиҥҥэ урутатан төлөөһүнэ суох бэриллиэн сөбүн эттэ. Бу иннинэ лизининэн атыылаһыллар тиэхиньикэ сыанатын 10-15 %-ын, сороҕор 50 %-ын эрдэ угар ирдэнэрэ. Оттон «Россельхозбаан» бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлэ Борис Листов кирэдьиит бырыһыанын наһаа түһэрбэтэрбит даҕаны, сааскы ыһыы үлэтигэр анаан иэс биэрэр харчыбыт кээмэйин улаатыннарыахпыт диэтэ. Урут кирэдьиит 1,2 мөл солк харчыга диэри эрэ бэриллэрэ.

Илии тутуурдаах, өттүк харалаах 

Үбүлүөйдээх сийиэс бааһынай уонна кэпэрэтиибинэй хамсааһын чилиэннэрин үлэлэрин сиэрдээхтик сыаналаабыт, онон, дэлэгээттэр үөрүүлэрэ үрдэ суох. Биһигиттэн салайааччыбыт Александр Артемьев «Пиэрмэр хамсааһынын сайдыытыгар кылаатын иһин» иккис истиэпэннээх мэтээлинэн, Василий Тимофеев (Амма) «Тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар кылаатын иһин» мэтээлинэн наҕараадаланнылар. «Бочуоттаах пиэрмэр» аатынан Владимир Егоров (Сунтаар), «Үтүөлээх пиэрмэр» аатынан Варвара Сивцева (Чурапчы), Семен Анисимов (Амма), Петр Бугаев (Нам) бэлиэтэннилэр. АККОР Бочуотунай Грамотатын Анна-Мария Трифонова, Наталья Ноговицына, Федот Семенов, Ньургун Габышев, Госдуума Махтал суругун Андрей Левин, Мотрена Иванова, Федерация Сэбиэтин Махтал суругун Петр Протопопов, Эдуард Варламов туттулар. Анал байыаннай дьайыыга сылдьар буойуттарга көмөнү тэрийиигэ үлэлиир дьоммут умнуллубатылар, АБДь саҕаланыаҕыттан бэйэтин бородууксуйатыттан кэһии ыытар «Лиханова пиэрмэтэ» бааһынай хаһаайыстыба баһылыга Вера Лиханова Госдуума оборуонаҕа кэмитиэтин Грамотатынан бэлиэтэннэ.

Сийиэс кэнниттэн Москуба таһынааҕы хаһаайыстыбалар үлэлэрин билсэр үгэс баар, ааспыт сылларга Тулаҕа, Ивановоҕа сылдьыбыппыт. Быйыл сылгыһыттар элбэхтэрин учуоттаан, дэлэгээссийэ чилиэннэрэ Рязаньҥа тахсан, Бүтүн Арассыыйатааҕы Сылгы иитиитин научнай-чинчийэр үнүстүүтүн үлэтин билсэн киирбиттэрэ. Мин Москубаҕа хаалан, Судаарыстыбаннай Дуумаҕа уонна Ыччат парламеныгар сылдьыбытым. Ону таһынан собуоту кытары кэпсэтэн, хортуоппуйу олордор агрегат уонна хортуоппуйу хостуур хамбаайын саппаас чаастарын сакаастаспытым.

Түмүк оннугар

АККОР сийиэһигэр бэһис төгүлүн сырыттым. Үбүлүөйдээх буолан, быйылгы сийиэс официальнай чааһа киэҥ. Урукку өттүгэр Москуба Бырабыыталыстыбатын дьиэтигэр ыытыллара, бу сырыыга кыттааччы элбэҕинэн, Сойуустар дьиэлэрин Колоннай саалатыгар буолла. Онон хайдах эрэ барыта олус үөрүүлээх, долгутуулаах, киһиэхэ киэн туттунуулаах санааны үөскэтэр быһыыга-майгыга барда.

Маннык тэрээһиҥҥэ кыттыы көдьүүһэ үгүс: киһи элбэҕи билэр-көрөр, сайдар, дэлэгээссийэҕэ баар, араас уобаластартан кэлбит биир идэлээхтэрин кытары уопут атастаһар, ол барыта үлэҕэ-хамнаска тирэх буолар.

Хаартыскалары Эдгар Константинов хааччыйда.