Бүгүҥҥү матырыйаалга култуура нэһилиэстибэтигэр туһуламмыт өрөспүүбүлүкэтээҕи сокуону ырытыахха, бу хайысхаҕа сүдү суолталаах, саха саргыта сайдарыгар, кэскилэ кэҥииригэр төһүү, үктэл буолар туох бырайыактар баалларын сырдатыахха.
Төһүү буолар тэрээһиннэр
Саха АССР тэриллибитэ 100 сылын чэрчитинэн быйыл өрөспүүбүлүкэтээҕи суолталаах култуура нэһилиэстибэтин 7 эбийиэгэ өрөмүөннэнэн, чөлүгэр түһэриллэрэ былааннанар. Киин куорат Петровскай уулуссатыгар турар казначейство дьиэтэ уонна Хаҥалас улууһун Күөрдэм нэһилиэгэр баар XIХ үйэтээҕи Николаевскай таҥара дьиэтэ аһыллыахтара. Покровскайга федеральнай суолталаах «Серго Орджоникидзе дьиэтэ» устуоруйа уонна култуура пааматынньыга оҥоһуллуоҕа. Маны таһынан Дьокуускайга Чернышевскай уулуссатыгар биллэр уопсастыбаннай диэйэтэл, суруйааччы уонна драматург Д.К. Сивцев-Суорун Омоллоон олорбут дьиэтин саҥардыахтара. Улууларбытын үөрэхтээбит реальнай училище (1908 с. тутуу), эр дьон прогимназиятын дьиэтэ уонна Емельян Ярославскай аатынан судаарыстыбаннай түмэл, докумуоннара оҥоһуллан, өрөмүөҥҥэ бэлэмнэр.
— Саха Сирэ Арассыыйа судаарыстыбатын састаабыгар киирбитэ 400 сыллаах үбүлүөйдээх сылыгар өрөспүүбүлүкэ кырдьаҕас түмэлин дьиэтин чөлүгэр түһэрии түмүктэниэ диэн эрэнэбит, – диэн бэлиэтиир мусуой дириэктэрэ Николай Бугаев. Кини Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатыгар уонна Ил Түмэҥҥэ историческай суолталаах дьиэни (1924 с. тутуу) чөлүгэр түһэрии боппуруоһун быһаарыыга көмөспүттэрин иһин махтанар.
Оттон улуустарынан ылан көрдөххө, гражданскай уонна Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылаахтарыгар анаммыт пааматынньыктарга болҕомто ордук ууруллар. Итини сэргэ ытык сирдэр харыстабылларын үлэтэ салҕанар. Чуолаан саха бастакы биллэр баһылыктарын көмүүлэрүн, Саха Сиригэр аан бастакы ыһыах ыһыллыбыт Куллаты сирин-уотун тупсарыы буолар. Бу үлэлэр хаамыыларын Тутууга уонна дьиэни-уоту кэтээhиҥҥэ судаарыстыбаннай управление хонтуруоллуур.
Сыыппаралар, чахчылар
СӨ Култуура нэһилиэстибэтин эбийиэктэрин харыстааһыҥҥа департаменын дааннайынан, 2021 с. ахсынньы 31 күнүнээҕи туругунан Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр судаарыстыбаннай харыстааһыҥҥа култуура нэһилиэстибэтин 1852 эбийиэгэ туруоруллубут. Мантан 815-һэ РФ норуоттарын култуурунай нэһилиэстибэлэрин (устуоруйа уонна култуура пааматынньыктара) биир кэлим судаарыстыбаннай реестригэр киллэриллибит, ону таһынан саҥа булуллубут 1048 эбийиэк ааҕыллар.
2021 сылга саҥа булуллубут култуура нэһилиэстибэтин эбийиэктэрин испииһэгэр устуоруйа уонна култуура 3 пааматынньыга, археология 9 эбийиэгэ уонна 1 эбийиэк киирбитэ биллэр. Департамент салайааччыта Николай Макаров этэринэн, биэдэмистибэ култуура нэһилиэстибэтин эбийиэктэрин киэҥ эйгэҕэ билиһиннэриинэн уонна харыстааһынынан эрэ дьарыктаммакка, араас хабааннаах үлэлэри ыытар. Холобур, «Пааматынньыктары харыстыаҕыҥ» бырайыагы олоххо киллэрии тэрээһиннэрэ салҕанар. Ол курдук, өрөспүүбүлүкэ биир ытык нэһилиэгэ үбүлүөйдээх 400 сылыгар анаммыт «Битиим: нэһилиэк устуоруйата - Саха Сирин устуоруйата» научнай-практическай кэмпириэнсийэ уонна Москубаҕа Арассыыйа Бэрэсидьиэнин иһинэн Саха Сирин бастайааннай бэрэстэбиитэлистибэтигэр хаартыска быыстапката тэриллибиттэр .
Сокуон хараҕынан
Норуот дьокутааттара былырыын ыам ыйыгар пленарнай мунньахха Ил Дархан Айсен Николаев көҕүлээбит сокуонун барылын өйөөбүттэрэ уонна ылыммыттара.
Ол сокуон барылынан култуурунай нэһилиэстибэ эбийиэктэрин харыстабылын эйгэтигэр муниципалитеттар боломуочуйалара чуолкайданна. Ол курдук, муниципальнай тэриллиилэр сирдэригэр-уоттарыгар баар култуурунай нэһилиэстибэ эбийиэктэрин туһаныы, харыстааһын боппуруостара олохтоох салайыныы муниципальнай сэлиэнньэлэрин боломуочуйаларыттан көтүрүллүбүтэ. Ити курдук, «РФ олохтоох салайыныыны тэрийии уопсай бириинсиптэрин туһунан» федеральнай сокуон ирдэбилинэн, култуурунай нэһилиэстибэ эбийиэктэрин харыстабылын боппуруостарын муниципальнай оройуоннар, куорат уокуруктара уонна куорат нэһилиэктэрэ толороллор. Бу иннинэ докумуоҥҥа муниципальнай оройуоннар киирбэтэх этилэр. Саҥа сокуонунан пааматынньыктары уонна култуура нэһилиэстибэтин эбийиэктэрин харыстааһын дьаһаллара олохтоох бүддьүөттэн үбүлэнэр. Ону тэҥэ судаарыстыбаннай надзор хайысхатыгар, чуолаан хонтуруоллуур-надзорнай дьаһаллары олоххо киллэрии ньымаларын талыыга, 2020 с. от ыйын 31 күнүнээҕи 248-с №-дээх «Арассыыйа Федерациятыгар судаарыстыбаннай уонна муниципальнай надзор туһунан» федеральнай сокуоҥҥа уларытыылары уонна эбиилэри киллэрии үлэтэ барыаҕа.
Кэскиллээх бырайыак
2019 сыл ыам ыйын 5 күнүттэн СӨ Аҕа Баһылыга «Пааматынньыктары харыстыаҕыҥ» бырайыагы үлэлэппитэ. СӨ Ыччакка уонна социальнай коммуникацияларга министиэристибэтэ СӨ Култуура нэһилиэстибэтин эбийиэктэрин харыстааһыҥҥа департаменын кытта тэҥҥэ оҥорбут бырайыага, Саха АССР тэриллибитэ 100 сылын чэрчитинэн, федеральнай, өрөспүүбүлүкэтээҕи уонна муниципальнай суолталаах эбийиэктэр реестрдэригэр киирбит пааматынньыктары саҥардыыга, чөлүгэр түһэриигэ уонна тупсарыыга ананар. Бу бырайыакка доброволецтар култуура нэһилиэстибэтин эбийиэктэрин оннунан хаалларыыга, харыстааһыҥҥа кыттыылара – гражданскай уопсастыба сайдыытын биир тутаах көрдөрүүтэ буолар: уопсастыба көхтөөх кыттыытынан архитектураны, устуоруйаҕа суолталаах ытык сирдэри уонна кэрэһиттэри харыстыырга уонна киэҥ эйгэҕэ тарҕатарга кыаҕы үөскэтэр.
Санатар буоллахха, Айсен Николаев кэргэнин кытта тус бэйэлэрин үптэринэн Таатта Чөркөөҕөр XIX үйэтээҕи үктүүр миэлиҥсэни сөргүтэргэ көмөлөспүттэрэ. Былырыын федеральнай суолталаах XIX үйэтээҕи «Манчаары башнята» чөлүгэр түһэриллибитэ. Ил Дархан бачыымнаах көҕүлээһини Саха Сирин олохтоохторо, норуот дьокутааттара Антонина Григорьева, Владимир Прокопьев, Юрий Баишев, Виктор Лебедев, министиэристибэлэр, биэдэмистибэлэр салайааччылара, олохтоох салайыныы, бөдөҥ тэрилтэлэр, дьоҕус биисинэс бэрэстэбиитэллэрэ өйөөбүттэрэ. Кинилэр бары култуура 35 эбийиэгин чөлүгэр түһэриигэ үбүнэн-харчынан көмөлөһөн, дьон махталын ылыан ылаллар. Бырайыактар түмүктэрэ быйыл муус устар 18 күнүгэр – Пааматынньыктары уонна устуоруйа ытык сирдэрин харыстааһын норуоттар икки ардыларынааҕы күннэригэр – тахсара күүтүллэр.
Инники соруктар
Тохсунньу 17 күнүгэр Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Антонина Григорьева уонна СӨ Култуура нэһилиэстибэтин эбийиэктэрин харыстааһыҥҥа департаменын салайааччыта Николай Макаров оробуочай көрсүһүүлэрэ буолан ааста.
Тэрээһиҥҥэ «Ньурба улууһун сакральнай географията» бырайыагы уонна холбуу 2022 сыллааҕы үлэ былаанын дьүүллэстилэр. Бырайыак сүрүн сыала – Ньурба улууһугар ытык сирдэри оннунан хаалларыы, харайыы. Николай Макаров СӨ парламенын вице-спикеригэр уонна норуот дьокутааттарыгар култуура нэһилиэстибэтин эбийиэктэрин харыстааһыҥҥа болҕомтолорун ууралларыгар уонна федеральнай суолталаах «Манчаары башнята» телемарафоҥҥа көхтөөхтүк кыттыбыттарыгар барҕа махталын тиэрдэр.
Бэлиэтээн эттэххэ, Антонина Афанасьевна «Пааматынньыгы харыстыаҕыҥ» бырайыак чэрчитинэн Ньурба улууһугар турар «Барабаанньыт кыыс» статуяны саҥардыы үлэтин 2019 сылтан ыыппыта. Николай Макаров Антонина Григорьеваҕа «Пааматынньыктары харыстыаҕыҥ» бырайыак кыттыылааҕа буоларын туоһулуур сэртипикээти туттарда.
Оттон быһаччы департамент 2022 сылга ылыммыт соруктарын туһунан этэр буоллахха, Николай Макаров бу сыл биэдэмистибэ үлэһиттэригэр уонна көхтөөх уопсастыбанньыктарга икки төгүл үрдүк эппиэтинэһи сүктэрэрин бэлиэтиир. Ол курдук, быйыл «Пааматынньыктары харыстыаҕыҥ» бырайыак салҕанарын, «Биһиги нэһилиэстибэбит» телемарафон тэриллэрин, судаарыстыбаннай өҥө порталыгар көһөллөрүн, судаарыстыбаннай харыстааһыҥҥа боломуочуйалары олоххо киллэриигэ туһуламмыт административнай өҥөлөрү оҥоруу уонна бигэргэтии үлэлэрэ ыытыллыахтара.
Ити курдук, өрөспүүбүлүкэбит дьоно-сэргэтэ бииргэ түмсэн, биир санаанан салайтаран, дойдубут кэскилэ буоларбытын билинэн, тутуспут хайысханы ыһыктыбакка, Арассыыйа норуоттарын култуурунай нэһилиэстибэлэрин сылын уонна Саха АССР тэриллибитэ 100 сылын үрдүк таһымнаахтык тэрийэрбитигэр хас биирдиибит кыһаллыахтаах.
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
