Издательский дом Редакция Подписка
Погода в Якутске: . -11 oC

Ил Түмэҥҥэ уларытыылары киллэрии тула кэпсэтии барар. Арай маныаха тыа сирин нэһилиэнньэтин санаата, этиитэ иһиллибэт курдук. Итинник балаһыанньаны араастаан сыаналыахха, өссө түмүктэри оҥоруохха сөп. Төрүт олохтоох нэһилиэнньэ бу боппуруоска санаата булгуччу иһиллэрэ наада этэ.

Ил Түмэҥҥэ уларытыылары киллэрии тула кэпсэтии барар. Арай маныаха тыа сирин нэһилиэнньэтин санаата, этиитэ иһиллибэт курдук. Итинник балаһыанньаны араастаан сыаналыахха, өссө түмүктэри оҥоруохха сөп. Төрүт олохтоох нэһилиэнньэ бу боппуруоска санаата булгуччу иһиллэрэ наада этэ.

Бүгүн салайар уонна уопсастыбаннай үлэлэри таһынан, «парламент да үлэтин син билбэхтэһэбин» диир санаалаах хас да киһи тылын-өһүн истиэхпит. 

Бириэмэ күүстээх парламены ирдиир

Василий Степанович Винокуров, XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэт дьокутаата.  СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, сааһын тухары тыа хаһаайыстыбатын араас эйгэтигэр салайар дуоһунастарга үлэлээтэ. Ол иһигэр наукаҕа уһуннук сыстан, экэниэмикэ наукатын хандьытаата буолбута. Кини дьокутааттаабыт XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтэ, сэбиэскэй систиэмэ тиһэх парламена этэ.

Василий Винокуров фото jpg

- Мин, кырдьаҕас киһи сиэринэн, арыый ыраахтан саҕалаан, кэҥэтэ соҕус тутан кэпсиим. Ону бырастыы гыныҥ.

1989 сыллаахха быыбардаммыт өрөспүүбүлүкэ Үрдүкү Сэбиэтигэр 165 дьокутаат түмсүбүтэ. Бэйэм санаабар, эмиэ тиһэх төгүлүн бу Үрдүкү Сэбиэккэ нэһилиэнньэ араас араҥатын бэрэстэбиитэллэрэ талыллыбыттара. Улахан уларыйыылаах кэм саҥа сүүрээни киллэрбитэ тутатына биллибитэ. Аан бастакытын дьиҥнээхтик талан ылыылаах, эбэтэр талларыылаах төрүккэ олоҕурбут быыбардар ыытыллыбыттара. Дьокутааттар састааптарыгар баһылыыр баартыйа да, үрдүкү салайар номенкулатуура да бэрэстэбиитэллэрэ кыайан ааспатахтара. Ол оннугар интэлигиэнсийэ араас эйгэтин бэрэстэбиитэллэрэ, бырамыысыланнай оройуоннартан тэрилтэлэр салайааччылара уонна дэмэкирээтийэ долгуна таһаарбыт саҥалыы өйдөөх-санаалаах дьоно хото түмсүбүтэ. Норуот өйүн-санаатын, кини баҕатын этэр, ону тиэрдэр, наада буоллаҕына туруулаһарга бэлэм бойобуой быһаарыныылаах парламент этэ. Кэмэ уонна уопсай күүрээнэ да оннук этэ.

Тус бэйэм, баартыйа Өймөкөөн оройуонунааҕы кэмитиэтин 1-кы сэкирэтээрэ быыбартан устуммутун кэннэ, оройуон 4 нэһилиэгин дьонун түмсүүтэ тэриллибитигэр куолас 88 бырыһыанын ылан, дьокутаакка ааспытым. Мин курдук, сходунан талыллыбыт дьокутааттар төрдүө этибит, Үөһээ Бүлүүттэн Егор Секов баара.

Быыбар иннинээҕи өрөспүүбүлүкэтээҕи бартыыйынай кэмпириэнсийэҕэ номенкулатуура ортотугар хайдыһыы тахсыбыта. Обком 1-кы сэкирэтээрин дуоһунаһыгар Михаил Николаев уонна Юрий Прокопьев кандидатууралара турбута. Аксакаал Владимир Павлов 11 киһи илии баттааһыннаах ыҥырыы суруга М.Николаевы өйөөбүтэ. Ол эрээри Михаил Ефимович Үрдүкү Сэбиэккэ хаалар быһаарыныыны ылыммыта. Бу 1989 сыллаахха буолбута, ити кэнниттэн Үрдүкү Сэбиэт быыбара ыытыллыбыта.

XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэт дьокутааттара М.Е.Николаевы Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бэрэсидьиэнинэн талбыттара. Оттон Үрдүкү Сэбиэт Президиумун Бэрэссэдээтэлин дуоһунаһыгар К.Е.Иванов олорбута.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин саҥа кэмнээҕи Төрүт сокуонун ылыныыга, хас биирдии ыстатыйата куоластааһыҥҥа туруоруллан, ол түмүгүнэн быһаарыллара.

«Якуталмаз» ПНХ, «Якутзолото» ПХ, «Якутуголь» ПХ, «Якутцемент», «Сахателеком», о.д.а. тэрилтэлэр аахсыйаларын 16%-ра нэһилиэнньэҕэ үллэһиллиэхтээх диэн уураах ылыллыбыта. Парламент өрөспүүлүкэ үбэ-харчыта сөптөөхтүк туттуллуутун кытаанах хонтуруолга тутуохтааҕа үрүҥҥэ харанан бигэтик суруллубута. Үрдүкү Сэбиэт, дьокутааттар туруорсууларынан, ылыммыт бу уонна мантан да атын элбэх уураахтара олоххо киириилэрэ, бэйэтэ боломуочуйата бүтүөн иннинэ үлэтэ тохтотуллан, оттон парламена ыһыллан, сарсыардааҥҥы туман кэриэтэ сиик буолан симэлийэн хаалбыта. Атыннык эттэххэ, уураахтар күүстэрин сүтэрбиттэрэ.

Өрөспүүбүлүкэ уонна кини норуота тосту уларыйыылаах кэмҥэ олоҕун, үлэтин-хамнаһын укулаатын саҥалыы тэринэригэр элбэҕи оҥорбут XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэт, антах кииҥҥэ былааһы былдьаһыы уххана муҥутаан турдаҕына, кимиэхэ эрэ ордук бэриниилээх уонна ол туһугар тимир быһаарыныылаах буолууну көрдөрөр уонна итэҕэтэр сыалынан, хомолтолоохтук ыһыллан турар.

Ону эт бэйэбинэн билбит уонна ааспыт киһи этэр тылларым буолаллар. Ким да мэктиэлиир кыаҕа суох, бүгүҥҥү Ил Түмэн улахан бэлиитикэ оонньуутун халтархай суолун ортотугар туран хаалыа суоҕа диэн.

Ил Түмэн дьокутааттарын ахсааннарын сарбыйыы төрдүттэн сыыһа суол буолар. Биир мандааттаахтар булгуччу улуустартан туруохтаахтар. Тыа сирин нэһилиэнньэтин өйүн-санаатын, ханнык эрэ тиэрэ топпут, чэчэгэйинэн көрбүт «саҥа саха» булкуйбатын наадатыгар, «олохсуйан олоруу» көрдөбүлүн киллэриэххэ наада. Булгуччу туһааннаах улууска төрөөбүт, онно биһигин ыйаабыт киһи диэн буолбакка, 15 сыл олорбут, үлэлээбит буоллаҕына, ол сөп. Онон биир мандааттаах уокуруктар быыбардарыгар уларытыыны киллэрэр наада.

Толоруулаах былаас федеральнай киинтэн «сүбэлэнэр» уонна туолуута модьуйуллар ирдэбиллэринэн салаллан, быыбардыыр уокуруктар дьоннорун ахсааннарынан бөдөҥсүтүүнү ыыппытын түмүгэр, бары хотугу улуустар холбоон биэс тарбаҕы кыайбат ахсааннаах дьокутааттардаах олороллор. Ол оннугар Дьокуускай куоракка, киин уонна бырамыысыланнай улуустарга дьокутааттарын ахсаана, боростуой харахха да биллэрдии эбиллибитэ.

Үбү-аһы кэмчилээһин чааһынан. Бары бэркэ билэҕит, кэччэгэйтэн кэлтэгэй хамыйахтаах басыһарын. Толоруулаах былаас киин былаас этиитин толорор эрэ кыахтаах. Кини онтон атын бырааба суох. Парламент эрэ норуотун интэриэһин туруулаһар, туруорсар бырааптаах уонна иэстээх. Кылаабынайа, кини ол иэһин бигэтик өйдүөн уонна толоруон наада. Оттон ол 200 дуу, 300 дуу мөл. солк. бүгүн туох суолталааҕын ким миэхэ этэн биэриэй?

 Аартыкатааҕы күбүөрүнэ олохтонуоҕа

 Борис Ануфриевич Николаев, Арассыыйа АПК-тын үлэһиттэрин Саха сиринээҕи профсойуустарын тэрилтэтин бэрэссэдээтэлэ. 1-кы ыҥырыылаах Ил Түмэн дьокутаата:

фото Борис Николаев jpg

- Биһиги үлэлээбит Ил Түмэммит 70 дьокутааттаах этэ. Биллэрин курдук, икки – Бэрэстэбиитэллэр уонна Өрөспүүбүлүкэ балааталардаах этибит. Өрөспүүбүлүкэ балаатата хас биирдии улуустан биирдии дьокутааттааҕа. Бу балаата сүнньүнэн сиэссийэлэргэ кэлэн үлэлиирэ. Өрөспүүбүлүкэ толоруулаах былааһын үрдүкү салалтатын састаабын бигэргэтэрэ. Бэрэстэбиитэллэр балааталара ырытан оҥорор сокуоннарын бигэргэтэр эбэтэр төннөрөр бырааптааҕа. Кыратык ханарытан эттэххэ, Госдума уонна Федерация Сэбиэтин икки ардыларынааҕы сыһыаны хатылыыра.

Тус бэйэм санаабар, Ил Түмэн 70 дьокутааттаах хаалыахтаах. Ахсааны сарбыйыы – күүһү мөлтөтүү, бэйэҕэ эрэллээх буолууну сүтэрии. Аҕыйах аата аҕыйах, мэлдьи кыайтарыылаах хаала туруоҕа. Саамай кылаабынайа, өй-санаа хааччахха киириитэ, чычааһырыыта түргэтиэҕэ. Төһөнөн элбэх самостоятельнай санаа уонна толкуй баар да, соччонон үчүгэйин, сүүйүүлээҕин сыыйанылар кыах үөскүүр. Туох эрэ атын дьиэктээх өйтөн-санааттан соруйан туорайдаспат, куһаҕаны оҥоро сатаабат буоллахха.

Ол оннугар өрөспүүбүлүкэбит иһигэр быыбардааһын систиэмэтин бэрээдэктиэххэ наада. Үһүс ыҥырыылаах Ил Түмэнтэн саҕалаан быһыылааҕа, уокурук быыбардааччытын ахсаанынан көрөн, төһө дьокутааттаныан сөптөөх балаһыанньата олохтоммута. Ол түмүгэр Өлөөн, Эдьигээн, Анаабыр, Булуҥ, Эбээн Бытантай курдук улуустар, бэһиэн «кыттыһан» чороҥ соҕотох дьокутааттаммыттара, Индигиир, Халыма сүнньүлэринэн сытар улуустар биир итинник балаһыанньалаахтар. Саха сирин бары олохтооҕо үчүгэйдик өйдүүр уонна билэр: остуоруйаҕа кэпсэнэр Көтөр көбүөрдээх да дьокутаат, биир бэйэтэ биэстии хотугу улууһу ситэн кэрийэр кыаҕа суоҕун.

Ол иһин хотугу дьон дьокутааттааҕын да билбэт: «Дьокутаат диэн ол кимий,тугуй?»- диэҕэ. Манна диэн эттэххэ, Ил Түмэн норуоттан тэйэн хаалла. Норуот күннээҕи кыһалҕатын кытта тыаҕа бүгэн олорор, дьокутаат түбүгэ куорат иитин иһинэн эргийэр. Итинник тэйсии түмүгэр, тыа сирин нэһилиэнньэтэ (ол аата бэйэбит эт-хаан уруу дьоммут-сэргэбит) бүгүн Ил Түмэни долгутар боппуруоска кыттыһа сатаабат.

Оттон ол олох сатаммат дьыала. Билигин Арассыыйа Аартыкатааҕы түөлбэтигэр киирсэр бары территориялары (Саха сириттэн саҕалаан Мурманскай, Архангельскай уобаластары хабан) биир күбүөрүнэни олохтуохтара. Били Жириновскай баҕатын хоту Арассыыйа Төрүт сокуонугар суруллубут «федеральнай сир-уот» тэриллэр кыахтаах. «Судаарыстыбаннай хайаан да наадалаах, булгуччулаах сорук» быһыытынан туруоруллан. Саха сирэ хотугу улуустарыттан мэлийиэн сөп. Оттон биһигини, аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттары, өрөспүүбүлүкэбит хонноҕуттан-быттыгыттан тэйиттэхтэринэ, саҥа укулааттаах олоххо уктахтарына, инникибит хайдах буолуоҕун этэргэ уустук.

Өскөтүн маннык быһыы-майгы үөскүүр түбэлтэтигэр, толоруулаах былаас тугу да гынар бырааба суох. Парламент эрэ, ону даҕаны хахай хаана хааннаннаҕына, туруулаһа сатыан сөп. Бэйэлэрин сирдэригэр-уоттарыгар олорор уонна ол интэриэстэри туруулаһар өйдөөх-санаалаах дьокутааттар наадалар.

Булгуччу норуот санаата иһиллиэхтээх

Любомир Николаевич Михайлов, юрист, уопсастыбанньык:

Любомир Михайлов фото

- 2004 сылтан киин былаас үөрбэтэ үөһэттэн туруору түһүөҕүттэн ылата, салайыы оннук ньымата салҕанан бара турар.

Биир мандааттаах уокуруктан талыллыбыт 35 дьокутаат оннунан хаалыахтаах. Бартыыйынай испииһэги кыччатан, 15 мандааты хаалларыахха, оччотугар уопсайа 50 дьокутааттаах парламент буолар. 25 дьокутаат бастайааннай төрүккэ үлэлиэхтээх.

Маныаха норуот куолаһа иһиллиэхтээх. Референдум – судаарыстыбаннай, эрэгийиэннээҕи уонна олохтоох суолталаах, норуот интэриэһин таарыйар боппуруостарга ыытыллар. Ил Түмэн боппуруоһа норуот интэриэһигэр киирсибэт, референдумунан быһаарыллар кыаҕа суох дуо?

Өскөтүн ол кыаллыбат эбит буоллаҕына,норуот син биир санаатын этиэхтээх, ол былааска иһиллиэхтээх. Оробуочай бөлөхтөрү тэрийиэххэ, олорго уопсастыбанньыктары, норуот билэр, сэргиир дьонун, эдэр актыбыыстары уонна ким үлэлэһиэн баҕалааҕы тардыахха. Миэстэтигэр муниципальнай тэриллиилэр баһылыктара, олохтоох дьокутааттар киириэхтэрин сөп этэ. Итинник түмүллэн, түллэн муҥ саатар чугастааҕы улуустарбытын таарыйарбыт буоллар, син туох эмэ сэргэхсийии тахсыа этэ.

Оттон наар кыаллыбат өттүн эрэ тутуһар буоллахха, Госдума күһүҥҥү быыбарын кэнниттэн Ил Түмэни тохтотон, саҥалыы уларытан тэрийиини саҕалаан, кэлэр сыл кулун

тутарыгар быыбары ыытан, судаарыстыбаннаспыт тэриллибитэ 100 сылын саҥа парламеннаах көрсүөҕүҥ.

Прокопий ИВАНОВ

  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0

Комментарии (0)

Никто ещё не оставил комментариев, станьте первым.

Оставьте свой комментарий

  1. Опубликовать комментарий как Гость.
Вложения (0 / 3)
Поделитесь своим местоположением