- Конституция диэн судаарыстыбабыт саамай сүрүн докуомуна. Ол иһин, дьиҥэр, хас биирдии гражданин бу Төрүт сокуоммут тиэкиһин дьиэтигэр ууруна сылдьан ааҕыахтаах. Ону баара, кэпсэппит дьонум үксэ үйэлэригэр арыйан да көрбөтөхтөр эбит... 1993 сыллаахха ылыллыбыт Конституция бэрт ыгым кэмҥэ суруллубута. Онон кэккэ ыстатыйаларыгар уларыйыылар киирэллэрэ уолдьаста. Кэтээн көрөрбүнэн, информацияны тарҕатар эйгэлэр Конституцияҕа көннөрүү сорох эрэ чааһын сырдаталлар эбит. Ол иһин мин саастыы эдэр дьон бу куоластааһыны соччо сэҥээрбэт курдуктар. Онон уларыйыылары барытын хабан, 3 хайысхаҕа арааран, кылгастык билиһиннэриим, -- диир Алексей Иннокентьев.
Олох таһымын үрдэтии
- Билигин үлэлии турар Конституция бигэргэтэринэн, Арассыыйа -- социальнай судаарыстыба. Онон олохтоохторо дьоһун, байылыат, кыһалҕата суох олоҕу олороллорун хааччыйыахтаах.
Көннөрүүгэ дьиэ кэргэн тутулугар, оҕо көмүскэлигэр, ийэ, аҕа буолууга, төрөппүт оруолугар туһаайыллыбыт этиилэр киирбиттэрэ оруннаах. Ол курдук, аҥардас аҕалары соҕотох ийэлэр статустарыгар тэҥниэххэ диэн баар. Арассыыйатааҕы статистика 2016 сыллаах көрдөрүүтүнэн, дойду үрдүнэн 648 000 аҥардас аҕа баар эбит. Аны туран, дьахтар дьахтары, эр киһи эр киһини кытта ыал буолуутун сокуонунан боболлорун биһириибин. Оҕо эр киһи диэн аҕа, дьахтар диэн ийэ диэн олохсуйбут өйдөбүлүнэн дьиэ кэргэни ылына, үйэлээх сыаннастары иҥэринэ улаатыахтаах.
Хаачыстыбылаах уонна табыгастаах медицина иһин куоластыахтаахпыт. Биир бэйэм тыа сириттэн төрүттээх буоламмын, нэһилиэктэргэ балыыһалар эминэн-томунан, араас абыраллаах аппарааттарынан, каадырынан хааччыллыылара мөлтөҕүн билэбин. Бу дьаҥ ону ырылхайдык көрдөрдө. Дьиҥэр, кытыы да сиргэ, киин да куоракка медицинскэй өҥөнү оҥоруу барыта тэҥ таһымнаах буолуохтаах.
Үлэ төлөбүрүн алын кээмэйэ (МРОТ) тиийинэн олоруу алын кээмэйиттэн үрдүк буолара саамай сөп. Билигин экэниэмикэ сыыппараҕа (цифровизацияҕа) көһөн эрэр. Онон ким төһө хамнастааҕа дьэҥкэтик көстөр буолуоҕа, “кэмбиэргэ” ылааччылар ахсааннара аччыаҕа. Хамнаһы төлөһүү “дьэҥкир” буолара тиийинэн олоруу алын кээмэйин саҥаттаан көрүүгэ тоҕоос буолуоҕа. Өскөтүн, биһиэхэ “потребительскай корзина” сууматын хоргуйбат эрэ гына суоттаан таһаарар эбит буоллахтарына, атын сайдыылаах дойдуларга гражданин омук сиригэр күүлэйдии барар айанын ороскуотун, спорт саалаҕа дьарыктанар, эрэстэрээҥҥэ аһыыр, киинэҕэ сылдьар төлөбүрүн барытын учуоттууллар. МРОТ биһиэхэ 12 130 солк. эбит буоллаҕына, тас дойдуларга орто хамнас 40-60 %-на буолар. Арассыыйа билиҥҥи экэниэмикэтэ МРОТ, “потребительскай корзина” кээмэйин үрдэтэр ньымалары толкуйдаан, олоххо киллэриэн сөп дии саныыбын. Биэнсийэ индексациятын туһунан этии киирбитэ эмиэ бэрт.
Уопсастыба сайдыыта
- Гражданскай уопсастыба институттарын, кэммиэрчэскэйэ суох тэрилтэлэри, волонтердар хамсааһыннарын өйөөһүҥҥэ, нэһилиэнньэни экологическай тыыҥҥа иитиигэ, кыыллары көрүүгэ-харайыыга, тылга, этнокултуураҕа туһуламмыт ыстатыйалары дьон ордук сэҥээрдэ.
Чахчыта да, гражданскай уопсастыба институттарыгар болҕомто ууруллуннаҕына эрэ, правовой судаарыстыба чэчириир. Кэнники кэмҥэ баҕа өттүнэн үтүө дьыаланы оҥорор доброволецтар, волонтердар хамсааһыннара киэҥ далааһыннаах буолла, онон ити холобур буолар көстүү Конституциянан бигэргэнэрэ оруннаах. Дьон-сэргэ эппиэтинэһэ суоҕуттан тыа-ойуур кэхтэр, көтөр-сүүрэр ахсаана аччыыр. Биһиги сорукпут – кэнчээри ыччакка айгыраабатах айылҕаны хаалларыы. Ол иһин экологическай иитиини уонна кыылларга эппиэтинэстээх сыһыаны олохтуур үлэни ситимнээхтик ыытар туһунан этии киирбитэ кэрэхсэбиллээх.
Ыччат бэлиитикэтин туһунан сокуон федеральнай таһымҥа ылыллыан олус да баҕарарбыт. Ол туолан эрэриттэн, Конституциянан бигэргэнэриттэн үөрэбит.
Аҕа дойду Улуу сэриитигэр хас эмэ мөлүйүөнүнэн киһи тыынын толук ууран туран ситиспит Кыайыыбытын сорох судаарыстыбалар, холобур, ангылычааннар, эмиэрикэлэр бэйэлэригэр ааҕынаары гыналлара кыһыылаах суол. Онон түргэн соҕустук бу Улуу Кыайыыбытын Төрүт сокуоммутунан бигэргэтэн, история чахчытын токуруталларыттан көмүскэниэхпитин наада.
Үгүс мөккүөрү таһаарбыт этиилэр – итэҕэл, таҥара уонна баһылыыр сүрүн тыл туһунан. Арассыыйа – светскэй судаарыстыба. Ол эбэтэр итэҕэл былааска дьайбат, туспа сылдьар. Ол иһин Конституцияҕа таҥара туһунан этиллэрэ, мин санаабар, соччо табыгаһа суох курдук. "Государственным языком Российской Федерации на всей ее территории является русский язык как язык государствообразующего народа" диэн этиини эрэгийиэннэр олохтоохторо төрүт ылымматахтара мэлдьэх буолбатах. Ол эрээри, бу түгэҥҥэ “народ” диэн нууччалары эрэ бэлиэтээн этии буолбатах: норуот -- биһиги бары гражданнар буолабыт.
Судаарыстыбаннай былаас туһунан
- Бары биһирээбиттэрэ – үрдүкү дуоһунастаах чунуобунньуктар омук бааннарыгар харчыларын харайаллара, уурдараллара, счет астараллара кытаанахтык бобуллар буолара. Норуоттар икки ардыларынааҕы суут быһаарыытын Арассыыйа сокуона аны булгуччу билиниэхтээх диэн буолбатах. Уларытыан эмиэ сөп. Бэйэбит сирбитигэр бэйэбит сокуоммут үрдүк уонна сүрүн буоллаҕа эбээт. Конституцияҕа Бэрэсидьиэн статуһун уонна боломуочуйатын салайааччы быһыытынан күүһүрдэн биэрэр туһунан этиилэр бааллар. Ол курдук, борокуруордары субъектар быыбардыыр уорганнарын сөбүлэҥэ суох аныыр буолуоҕа. Өскөтүн, билигин Бэрэсидьиэн федеральнай миниистирдэри РФ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин мэктиэлээбитинэн аныыр эбит буоллаҕына, мантан инньэ бэйэтэ эрэ ити боппуруоһу быһаарар бырааптаныаҕа. Конституционнай уонна Верховнай сууттар бэрэссэдээтэллэрин уонна солбуйааччыларын эмиэ кини этиитинэн аныахтара. Конституционнай суут судьуйаларын ахсаана 19-тан 11-гэ диэри аччыаҕа. Бэрэсидьиэн үлэлээн бүттэҕинэ, Федерация Сэбиэтигэр сенаторынан үйэтин тухары хаалар. Дойду аҕа баһылыгын болдьоҕун “нууллааһын” билиҥҥи Бэрэсидьиэммит 2024 сылга хандьыдаатынан хаттаан турарыгар тоҕоостоох. “Единая система публичной власти” диэн өйдөбүл судаарыстыбаннай уонна муниципальнай былаастар биир буолууларын туоһулуур.
Түмүк оннугар
- Конституцияҕа тус санаам ити курдук. Сорох көннөрүүлэр, чахчы, Арассыыйа олохтоохторун олоҕун таһымын үрдэтиигэ улахан суолталаахтар. Ол эрээри сорох ыстатыйалары бэйэҕит сыныйан ааҕыаххытын, илдьиритэн толкуйдуоххутун наада. Мин эрэнэбин, от ыйын 1 күнүгэр бука быра сөптөөх быһаарыныыны ылынан, куоластыы кэлиэххит диэн.
Ыччат дьон санаата
Любовь Гоголева, Таатта улууһа, оҕо саадын иитээччитэ:
- Мин атын сиргэ сайылыы баран эрэбин. “Госуслуги” нөҥүө сайабылыанньа биэрбитим, атын учаастакка куоластыырга. “Аата, атын кыһалҕа суоҕар дылы, туох айылаах оннук кыһаллаҕын?”—диэн ыйытааччылар эмиэ бааллар. Тоҕо кыһаллыа суохтаахпыный? Утарар да, сөпсөһөр да буоллахпына, бэйэм куоласпын биллэрэрим сөп буоллаҕа. Саныырга да астык. Кыттыбакка гынан баран, кэнниттэн саҥара сылдьыахтааҕар. Кэтээн көрдөхпүнэ, саамай куолулааччылар быыбарга хаһан да сылдьыбат дьон эбит. Онон олохпут оҥкулун уларытар, саҥа кыахтары үөскэтэр түгэни мүччү тутумуох, бука бары от ыйын 1 күнүгэр куоластааһыҥҥа кыттыах.
Рустам Николаев, Бүлүү куорат, урбаанньыт:
- Соторутааҕыта батсаапынан икки эр киһи приюкка оҕо иитэ кэлэллэрин көрдөрөр видео тарҕаммыта. Ону үгүс киһи: “Маладьыастар”, -- диэбит этэ. Мин санаабар, итинник сыыһа. Оҕо хайаан да эр киһи аҕалаах, дьахтар ийэлэх буолуохтаах. Ол 72-с ыстатыйаҕа “защита института брака как союза мужчины и женщины” диэн этиллибитэ саамай сөп. Төрүт сокуонунан дьиэ кэргэн статуһун көмүскүүр кэм кэллэ.
68-с ыстатыйаҕа “Государственным языком Российской Федерации на всей ее территории является русский язык как язык государствообразующего народа” диэн этиллэр. Дьэ, мантан айдаан бөҕө тахсыбыта. Ол эрээри 69-с ыстатыйаҕа “Государство защищает культурную самобытность всех народов и этнических общностей Российской Федерации, гарантирует сохранение этнокультурного и языкового многообразия” диэн сурулла сылдьар ээ. Онон төрөөбүт тылбыт наһаа күөмчүлэниэ суоҕа дии саныыбын. Арассыыйа састаабыгар олорорбут тухары биһиги нуучча тылын өрө тутар эбээһинэстээхпит. Бэйэм идэбинэн сыбааркаһыппын. Ол эрээри Конституцияҕа туох көннөрүүлэр киирбиттэрин сэҥээрэн аахпытым.
Вилена Семенова, Дьокуускай, преподаватель:
- Биэнсийэ систиэмэтэ баччааҥҥа диэри Төрүт сокуоммутугар суруллубакка сылдьыбыта. Ол аата экэниэмикэ мөлтүүр түгэнигэр, эппиккэ дылы, олох да биэнсийэтэ суох хаалар куттал баара. Конституцияҕа киирбитэ сарсыҥҥыга эрэли үөскэтэр. Чунуобунньуктар икки гражданстволаналларын боболлоруттан, баайдарын-дуолларын, харчыларын омук сирин бааннарыгар уурдараллара тохтууруттан үөрэбин.
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
-
0
