Издательский дом Редакция Подписка
Погода в Якутске: . -12 oC

Киһи доруобуйатын туругун 60-70 %-а тугу аһыырыттан улахан тутулуктаах диэн наука этэр. Оттон хас биирдии киһиэхэ сэниэни, чэгиэн-чэбдик туругу биэрэр, иммунитеты күүһүрдэр-бөҕөгөтөр астарынан кини төрөөбүт омугун төрүт аһа-үөлэ буолар.

Киһи доруобуйатын туругун 60-70 %-а тугу аһыырыттан улахан тутулуктаах диэн наука этэр. Оттон хас биирдии киһиэхэ сэниэни, чэгиэн-чэбдик туругу биэрэр, иммунитеты күүһүрдэр-бөҕөгөтөр астарынан кини төрөөбүт омугун төрүт аһа-үөлэ буолар.

Тобоҕо суох астааһын ньымата

-Өбүгэлэрбит барахсаттар бу тыйыс айылҕалаах, уһун тымныы кыһыннаах хотугу дойдуга хонуу муҥунан хороҕор муостааҕы, сыһыы муҥунан сыспай сиэллээҕи ииттэннэр, онно эбэн хара тыаттан бултаан, күөх далайтан балыктаан, күннээҕи аһыыр астарын-үөллэрин итиэннэ таҥнар таҥастарын хааччыммыттара.

Онон биһиги төрүт аспыт эти, балыгы таһынан үүт, үрүҥ ас буолар. Үүт ас көрүҥэ элбэх: ыаммытынан үүт, холбуйуллубут үүт, чөчөгөй, күөрчэх, сүөгэй, арыы, арыы уута, хайах, көбүөр, суорат, от үөрэтэ, бэс үөрэтэ, унньуулалаах суорат, иэдьэгэй, тар, араас бутугастар уонна ымдаан, быыппах, кымыс... Быһата, мындыр саха барахсан үүтү (дэлэҕэ, Айыы аһыгар холуо, «үрүҥ илгэ» диэн ааттыа дуо?) дьөрү биир да омурду тохпокко-хорбокко, бэл, ньирэйгэ даҕаны мээнэ иһэрдибэккэ, барытына астыыр-үөллүүр, билиҥҥи тылынан эттэххэ, тобоҕо суох туһанар технологияны айбыт эбит.

Мин бүгүн саха аһытыллыбыт үүт аһылыгын билигин умнулла быһыытыйбыт көрүҥнэрин – суоратынан оҥоһуллар иэдьэгэй уонна тар тустарынан кэпсиэхпин баҕарабын.

Абрамов_тар.jpg

Иэдьэгэй

-Уһун, тымныы кыһыннаах дойдуга олорор буоланнар, өбүгэлэрбит күөх сайын уунар уйгутуттан төһө кыайалларынан хаһааналлара. Суорат диэн тугун, хайдах астанарын киһи барыта билэр. Сайын, үүт саамай дэлэйбит кэмигэр, сахалар биир сүрүн аһылыктара суорат буолара. Ол эрээри, ону барытын утарынан сиэн-аһаан кэбиспэккэ, күһүөрү, сөрүүн түһэн эрдэҕинэ, мунньаннар, кыһын сииргэ хаһааналлара.

Үлэҕэ-хамнаска өйүө гынан илдьэ сылдьарга итиэннэ кыһын аһылык эбиискэтэ оҥосторго иэдьэгэйи оҥороллоро.

Бастакы ньыма. Аһыйбыт үүтү мөлтөх уокка оргуталлар, кыратык суорат куталлар. Оччоҕуна үүт иирэн иэдьэгэйэ уонна уута арахсыбытынан барар. Ону хостооннор, сэдэх эрэһэҕэ кутаннар, уутун сүүрдэллэр.

Иккис ньыма. Суораты бытаан уокка сылыталлар, оччоҕуна үүт иэдьэгэй буолан тахсар. Иэдьэгэй арахсан бүтүөр диэри тохтоло суох булкуйуллар. Инньэ гымматахха, түгэҕэ хаахтыйан, иэдьэгэй амтанын алдьатар. Эмиэ сиидэлээн, уутун сүүрдэллэр. Күн уотугар тэлгэтэн хатараннар, өйүө оҥостоллор. Элбэх ынахтаах ыаллар иэдьэгэйи балачча элбэҕи оҥорон хаһааналлара. Хаппыт иэдьэгэй кураанах, тымныы сиргэ буорту буолбат. Ону бэйэтинэн да сииллэрэ эбэтэр күөрчэххэ кутан, бурдугу кытары булкуйан лэппиэскэлииллэрэ.

Билигин иэдьэгэйи (творогу) «Дьокуускайдааҕы үүт собуота» ААУо уонна улуустардааҕы астыыр-таҥастыыр кэпэрииптэр оҥорор буоланнар, киһи күннээҕи аһылыгын рационун байытар кыахтаах.


Тартан – ымдаан, сиҥэ, үөрэ, бутугас

-Оттон тар атыыга суох. Бу ас маннык оҥоһуллар:

Суораты тымныы сиргэ, булууска мас уһаакка биитэр туос иһиккэ, сорох чинчийээччилэр суруйалларынан, туос холлоҕоско кутаннар мунньаллар. Үрдүгэр тахсар уутун баһан ылаллар. Амтанын байытаары, сиэбит балыктарын, кустарын уҥуоҕун, ону таһынан сүөһү сымнаҕас көмүрүөлээх уҕуоҕун куталлар, ол барыта тарга суураллан хаалар. Сорох улуустарга үлтү кырбаммыт бэс сутукатын эбэллэрэ биллэр. Итинэн саха дьоно бэйэлэрэ даҕаны билбэттэринэн, тары минеральнай эттиктэринэн байытар эбиттэр.

Күhүн сайылыктан кыстыкка көһөллөрүгэр тардаах холлоҕосторун илдьэ бараллар. Кыстык хаар түспүтүн кэннэ, балбааҕынан киһи холкутук көтөҕөрүгэр сөп гына, чаан олгуй курдук иһити таптайаллара, ис өттүн иҥчэҕэй хаарынан сыбааннар биитэр ыраас ууну кутаннар, муус килиэ оҥороллоро. Дьэ уонна онно били холлоҕосторуттан хоҥноро-хоҥноро, тардарын кутан тоҥороллоро. Маннык ууруллубут тары «балбаах тар» диэн ааттыылларын, атыы-эргиэн табаарын быһыытынан тутталларын Чурапчыттан төрүттээх, саха биир биллэр этнограба Андрей Андреевич Саввин-Өндөрүүскэ Саабын «Сири оҥоруу сайдыан иннинээҕи саха аһылыга» диэн кинигэтигэр суруйан турар.

тар_--_1.jpg

Польша курдук ыраах сиртэн көскө кэлэн олорбут Вацлав Серошевскай «Сахалар» диэн кинигэтигэр маннык ааҕабыт: «Тартан сахалар сүрүн астарын бутугаһы – уута аҕыйах бурдугу, отону эбэтэр сиэниллэр силиһи булкуйан буһараллар. Бурдуга элбэх буоллаҕына, нууччалыы иэҕэн, хааһы дииллэр. Оттон бэс эбэтэр тиит сутукатын, кииһилэ уонна луук сэбирдэҕин буһаран итиэннэ аһытан баран, ханнык эмит хаппыт оту куттахтарына, үөрэ диэн ааттыыллар. Тары тымныы ууга булкуйан, ымдаан оҥороллор, ону тэҥэ сиҥэни бэлэмнииллэр».

Искэ-үөскэ абыраллаах

-Ити курдук, саас ынах төрөөн, сибиэһэй үрүҥ ас дэлэйиэр диэри тар саха ыалыгар күннээҕи ас-үөл хас даҕаны көрүҥүн (бутугаһы, хааһыны, үөрэни, ымдааны, сиҥэни...) хааччыйар аһылык туруктаах көрүҥэ этэ.

Тар – саха норуотун сүдү арыйыыта. Араас ыарыыны утарар, эмтиир модун кыахтаах. Киһи организмыгар үчүгэйдик иҥэр наадалаах эттиктэринэн (белоктарынан, сыанан, аминокислоталарынан, битэмииннэринэн, минеральнай эттиктэринэн) олус баай. Өссө тарга куртах аһылыгы үчүгэйдик буһарарыгар, иҥэрэригэр көмөлөһөр, араас ыарыыны үөскэтэр микробтары утары охсуһарга туһалыыр микробтар бааллар.

Онон тары куруук сии, иһэ сылдьар киһи аһы буһарар уорганнара, этэ-хаана иҥэмтиэлээх эттиктэринэн толору хааччыллар итиэннэ доруобуйатын туруга чэгиэн-чэбдик буолар, үйэтэ уһуур. Истэрэ-үөстэрэ, эттэрэ-хааннара аһытыллыбыт үүт аска үөрэммит уонна наар онон аһылыктанар буоланнар, сахалартан уһун үйэлээх киһи урут балачча элбэх этэ. Ону олох төһөнөн сайдар даҕаны, соччонон көйгөтүтэммит, аанньа ахтыбаккабыт, аһылыкпытын тосту уларыппыппыт түмүгэр араас ис-үөс, баас уонна искэн (рак) ыарыылара тарҕаннылар...

Хоргуйан өлөртөн өрүһүйбүтэ

-Мин ойуоккалыы оонньуохтаах оҕо сааһым 1941-1945 сыллардаах Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии сылларыгар ааспыта. Сайыҥҥы өҥүрүк куйаас күннэргэ, күһүҥҥү хаһыҥнаах сарсыардаларга уончабыттан эрэ тахсыбыт уолчаан биир саастыылаахтарбын кытары холкуос оҕуһун иччитэ буоламмын, ходуһаны ходуһанан, бааһынаны бааһынанан үлэлээбитим.

Сэрии алдьархайыгар мэҥэстиһэн, уот кураан сатыылаабыта. Дьэ оннук кэмҥэ тар аһылык элбэх киһини хоргуйан өлөртөн, аччыктааһынтан быыһаабыта. Элбэх сиргэ холкуос бэрэссэдээтэллэрэ сайыҥҥы үүттүгэннээх кэмнэргэ пиэрмэлэргэ сүүрдүллүбүт «күөх» үүтүнэн суорат оҥорторон, дьону-сэргэни аһатан, өссө ордорон, тар хаһаанан, ону кыһын түҥэтэн, элбэх киһи үрүҥ тыынын өрүһүйэн тураллар. Билигин баар сэрии уонна тыыл бэтэрээннэрэ кырдьаҕастар итини үчүгэйдик өйдүүр-саныыр буолуохтаахтар.

Холобур, биһиги тарга турнепыһы, бүрүүкүбэни уонна эриэппэни булкуйан, хааһы оҥостон сиирбит. Ол үүнээйилэри ойуурга, уот сиэбит көрдүгэннэригэр саас ыһарбыт итиэннэ күһүн, тымныы түһүүтэ, өлгөм үүнүүнү хомуйарбыт. Инньэ гынан, сүөһү айаҕыттан ордорон биэрбиттэрин, тарга эбэн сиирбит. Ону дойдум дьоно умна иликтэрэ чахчы.

Учуонайдарбыт айбыттарын көдьүүстээхтик туһаныаҕыҥ

Арктикатааҕы сударыстыбаннай аграрнай технологическай университет аһылык технологиятыгар уонна аһылык индустриятыгар кафедратын үлэһиттэрэ, тыа хаһаайыстыбатын наукатын доктора, профессор Константин Степанов уонна тыа хаһаайыстыбатын наукатын доктора, профессор Людмила Елисеева тары саҥа ньыманан астааһын технологиятын оҥордулар. Кинилэр ньымаларын туһанан, киһи бэйэтэ дьиэтигэр оҥостон, тары иһэр кыахтанна.

Коронавирус пандемията иммунитеппытын бөҕөргөтөр, күүһүрдэр туһугар төрүт аспытыгар, чуолаан аһытыллыбыт үүт астарбытыгар, ол иһигэр тарга, эргиллэрбит наадатын өйдөттө. Онон бэйэбит учуонайдарбыт өр сылларга сыралаһан норуоттарыгар уунан биэрбит бэлэхтэрин көдьүүстээхтик туһаныаҕыҥ. Тары уонна тары оҥорор аһытыыны (заквасканы) бырамыысыланнай таһымынан оҥорон тарҕатыыны тэрийиэҕиҥ. Онуоха сөптөөх база баар, ол – «Аһылык технологиятын өрөспүүбүлүкэтээҕи киинэ» судаарыстыба бүддьүөтүн тэрилтэтэ.

Алексей АБРАМОВ, биология наукатын дуоктара, ТХНЧИ профессора, тыыл уонна үлэ бэтэрээнэ

  • 7
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0

Комментарии (0)

Никто ещё не оставил комментариев, станьте первым.

Оставьте свой комментарий

  1. Опубликовать комментарий как Гость.
Вложения (0 / 3)
Поделитесь своим местоположением