Все новости

Кинилэртэн билигин биир да киһи тыыннаах орпото...
Ол эрээри олох салҕанар, дьулурҕатык сайдар. Саҥаттан саҥа көлүөнэлэр үүнэн, сириэдийэн иһиэхтэрэ.
1941-1945 с.с. Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии буойуттарын ааттара-суоллара үйэ-саас умнуллуо суохтаах.
2015 сыл муус устар 10 күнүгэр Өргөннөөх эбэтигэр, сэриигэ хорсуннар өлүүлэринэн охтубут 24 саллаат, итиэннэ тыыннаах эргиллибит 25 буойун аатын-суолун кыраныыт таас өйдөбүнньүккэ көмүс буукубаларынан суруйан-бэлиэтээн үйэтитэн турабыт.

Туохха барытыгар бэрээдэги ирдиирэ

Сэрииттэн эргиллибит 25 буойунтан биирдэстэрэ Иван Николаевич Мучин Өргөннөөхтөн 6 биэрэстэ тэйиччи сытар Тураҥнаах сайылыкка 1917 с. от ыйын 29 күнүгэр төрөөбүт. 1931-1937 с.с. Сыымах начаалынай уонна 7 кылаастаах оскуолатыгар үөрэммит. 1938 с. Майаҕа суол тутуутугар дэһээтинньигинэн үлэлээбит. 1938-1939 с.с. -- Дьокуускайдааҕы педрабфак устудьуона. 1940 с. -- Бүтэйдээххэ маҕаһыын атыыһыта. 1941с. атырдьах ыйын 26 күнүгэр Кыһыл аармыйаҕа ыҥырыллар. 1946 с. ыам ыйын ортотугар диэри сулууспалаан баран, бэс ыйын бүтүүтүгэр төрөөбүт-үөскээбит Өргөннөөҕөр эргиллэн кэлэр.
1947 с. Аграфена Трофимовна Сергееваны кэргэн ылар. 1946-1952 с.с. «Сталинец» холкуоска үлэлиир. 1953 с. бөдөҥсүйбүт Герой Попов аатынан холкуос бэрэссэдээтэлин солбуйааччы. 1954-1958 с.с. Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын исписэлиистэрин бэлэмниир сэбиэскэй-баартыйнай оскуолаҕа үөрэнэн, агроном идэлэнэр. 1959-1980 с.с. Дьоруой Попов аатынан сопхуос биригэдьиирэ, агронома, учаастак сэбиэдиссэйэ, нормировщик-экэнэмииһэ.

Төрөппүт оҕолорун Анастасияны, Василийы, Тамараны иитэлээн, үөрэхтээн, үлэһит дьон оҥортообута. Биэнсийэҕэ олорон, сиэннэрин, хос сиэннэрин бүөбэйдээбитэ. Уопсастыбаннай үлэнэн актыыбынайдык дьарыктаммыта: кырдьаҕастар сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлэ, пропагандист, лекторскай бөлөх чилиэнэ. Урукку холкуостар, сопхуостар хайдах тэриллибиттэрин, Өргөннөөх, Сыымах, Бэдьимэ олохтоохторун, тыыл уонна үлэ бэтэрээннэрин, Мучиннар аймах төрүччүлэрин, о.д.а. тустарынан күн-дьыл ахсын күндүтүйэн иһэр ахтыылары суруйан хаалларбыта. Хаһыат, сурунаал ыстатыйаларын мунньара, оройуон, өрөспүүбүлүкэ хаһыаттарыгар үлэҕэ ситиһиилэри, итэҕэстэри суруйара.
Иван Николаевич олус чэнчис-чэбэр, бэйэтигэр, аймах-билэ да дьонугар туохха барытыгар бэрээдэги тутуһары ирдиир, сөбүлүүр буолара. Ааттаах мас ууһа, үтүөкэннээх оһохчут буолан, Өргөннөөххө, Сыымахха, Бэдьимэҕэ, Төхтүргэ элбэх чааһынай дьиэлэри тутуспута. «Ковровец» матасыыкылынан, «Москвич» массыынанан айанныырын олус сөбүлүүрэ. Арыгыга-табахха ончу сыстыбатаҕа.

Өтөрүнэн умнуллуо дуо?

“1941-1946 с.с. сэриигэ хайдах кыттыбыккын туһунан кэпсээ”, -- диэтэххэ, хайдах эрэ, олуһун ыарырҕатар, мэлдьитин кэпсэтиини атыҥҥа аралдьыта сатыыр буолара. “Сэрии бэтэрээннэрин ахтыыларын араадьыйанан истэҕин, хаһыаттарга ааҕаҕын буолбаат дуо? Кинилэртэн эн туох итэҕэстээххиний, кэлин дьоҥҥор-сэргэҕэр да наада буолуо этэ”, -- диэн олох арахсыбакка көрдөспүппэр, арай биирдэ кэпсээн турардаах:

“1941 сыллаахха атырдьах ыйын 26 күнүгэр фроҥҥа ыҥырыллан, “Лермонтов” диэн борокуотунан Өлүөнэ өрүһүнэн устан иһэн, сэрии ыар суолларынан мүччүргэннээх биэс сыллаах олоҕум кэрчигэ саҕаламмытын хантан билиэмий ? – диэбитэ үлэ, сэрии бэтэрээнэ Иван Николаевич Мучин. - Иркутскай уобалаһыгар Мальта диэн тимир суол ыстаансыйатыгар 590-с №-дээх сибээс полкатыгар радистар куурустарын балаҕан-ахсынньы ыйдарыгар үөрэнэн бүтэрбитим. Ол кэнниттэн врачебнай хамыыһыйа доруобуйабынан сыыйан, Монголия кыраныыссатыгар 1942 сыл сэтинньитигэр диэри 9-с Кондепоҕа сулууспалаабытым. Онтон 1944 сыл атырдьах ыйыгар диэри Уралга, Пермь уобалаһыгар, Южная диэн тимир суол ыстаансыйатыгар 25-с стрелковай дивизия 8-с биригээдэтигэр отделение хамандыырынан сылдьыбытым.
1944 сыл балаҕан ыйыттан 1945 сыл алтынньытыгар диэри 100-с дивизия 304-с полкатыгар десантнай сэриилэри бэлэмниир чааска сулууспалаабытым. Урут, сэрии иннинэ, Саха Сиригэр сөмөлүөтү аҕыйахтык көрбүт бэйэм манна бортугар 25 киһини ылар «Дуглас» диэн ааттанар сөмөлүөттэн парашютунан ыстаныыларга үөрэммиппит. Ити көннөрү кэпсииргэ эрэ боростуой. Аҥаардас парашютунан да, буолаары буолан наар түүҥҥү хараҥаларга ыстанар саллыылаах буолар этэ.
1945 сыл кулун тутарыгар уҥа санным лаппаакытыгар буомба оскуолката табыар диэри 1304-с полкаҕа Венгрия, Австрия судаарыстыбаларын сирдэригэр-уоттарыгар сэриилэспитим. Ханнык ааттаах сирдэринэн, дэриэбинэлэринэн сэриилэспиппин, биир үксүн омук дойдулара да буолан буоллаҕа, бу диэн чопчу ааттыыр кыаҕым суох. Ол эрээри Венгрияҕа Балатон күөл чугаһынааҕы хабыр хапсыһыыны бу баардык өйдүүбүн.
Наһаа ыраас, чаҕылхай сарсыарда этэ. Тоҕус чаастан артиллерийскай бэлэмнэнии саҕаламмыта. Ыыс-быдаан буруоттан, буортан били чэмэлкэй бэйэлээх күммүт улам-улам көстүбэт буолбута, былыттаах күнү санатан барбыта. Сир-дойду биир кэм титирэстии олорбута. Аттыбар эҥинэ бэйэлээх уолаттар олохторо быстара. Атааканан кимэн киирэммит, киэһэтин биир дэриэбинэни ыллыбыт. Онно көрдөххө, дьиэ-уот бөҕөтө умайбыт этэ. Тула дьон-сүөһү өлүктэрэ. Дьулаан хартыына. Олоҥхоҕо этиллэринии, чахчы да, абааһы дойдутун санатар курдуга.

Австрияҕа обургу дэриэбинэҕэ, уулуссаҕа сэриилэһэ сылдьан, биирдэ биһиги взводпут 5-6 байыастарыныын икки мэндиэмэннээх дьиэни күнүс өстөөхтөн атаакалаан ылбыппыт. Сотору буолаат, ол дьиэбитигэр өстөөх 30-ча саллаата атын аанынан ытыалаһа-ытыалаһа ыган киирэн барбыта. Хайыахпытый, иккис мэндиэмэҥҥэ тэскилээн биэрэргэ күһэллибиппит. Ол түүнү биир дьиэҕэ – өстөөхтөр 30-ча буолан аллараа, биһиги алтыа буолан иккис мэндиэмэҥҥэ -- хардарыта ытыалаһа-ытыалаһа хонон туораабыппыт. Сарсыарда сырдаабытын эрэ кэннэ, хата, бэйэбит саллааттарбыт кэлэн, «хоноһолорбутун» холдьохпуттара. Одесса, Николаев куораттар уолаттарыныын өстөөҕү кытта ытыалаһа-ытыалаһа, хараҕы симпэккэ хонуу, ама, мин өйбүттэн-санаабыттан өтөрүнэн умнуллуо дуо?
Венгрияны туоруурбутугар куораттар, дэриэбинэлэр ахсын кэриэтэ: «Мы мадьяры, немец капут»,-- дэһэ-дэһэ, ньиэмэстэргэ хос-хоолдьуга буолбуттар сааларын-саадахтарын быраҕан бэринэр уонна дойдуларыгар хаалар этилэр.
Венаҕа чугаһаан испиппит. Ойуурдаах сиргэ тохтоппуттара. Иэдээннээх буомбалааһыҥҥа түбэһиибит, дьэ, онно этэ. Киһи бөҕө өллө-сүттэ. Ханна дьон бөлүөхсэ түһэр да, онно буомбалар дэлбэритэ барыталаатылар. Киэһэтигэр “дэриэбинэҕэ төннүн” диэн хамаанда бэрилиннэ. Өстөөх сөмөлүөттэрэ наһымаҕынан көтөн кэлэн буомбалыылларын, бүлүмүөтүнэн тибиирдэллэрин аҕырымнахпатахтара. Үс билбэт нуучча уолбун батыһыннаран, бэйэбит дьоммутугар холбоһо түспүппүт. Бөлөхтөһө түһэрбитин аҕай кытта, аттыбытыгар буомба кэлэн түһэн эрэрэ. Үс аргыстарым, итиэннэ комвзвод табылланнар өллүлэр. Онно мин карьер дуу, тыраахтар хаспыт оҥхойугар дуу, хаптайан биэрбит эрэ буоламмын дуу, тыыннаах орпут этим.
Австрия киин куоратын туһаайыытынан сэриилэһэ сылдьан, аны уҥа илиим бүлгүнүгэр бааһырбытым. Онон Баден диэн куоракка госпитальга эмтэнэргэ күһэллибитим. Кыайыы күнүн онно көрсүбүппүт. Биир доудулаахтарым Аркадий Павлович Матвеев (Сыымах) уонна Федор Степанович Аргунов (Бэдьимэ) ол эргин сэриилэһэ сылдьан бааһыраннар, эмиэ Баденнааҕы госпитальга эмтэнэ сыппыттар эбит да, түгэн булан, кыайан көрсүбэтэх эбиппит. Дойдубутугар этэҥҥэ эргиллэн кэлэн баран эрэ ону билбиппит.
Госпитальтан Венгрияҕа Кечкемет куоракка 1945 сыл алтынньытыгар диэри бэйэм чааспар 1946 сыл ыам ыйын ортотугар диэри 23-с гвардейскай минометнай полкаҕа аатырар «Катюша» реактивнай установкаҕа наводчигынан салгыы сулааспалаабытым”.

«Вена куораты ылыы иһин», «Фашистскай Германияны кыайыы иһин» мэтээллэрдээх младшай сержант Иван Николаевич бэс ыйыгар төрөөбүт-үөскээбит Өргөннөөҕөр этэҥҥэ эргиллэн кэлбитэ.
Биллэрин курдук, 1941-1945 с.с. Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии 1418 хонук устата барбыта.
Билигин ааҕан көрдөххө, 1941 с. атырдьах ыйыттан 1946 сыл ыам ыйын ортотугар диэри сэриилэһэр аармыйаҕа сулууспалаабыт Иван Николаевич Мучин 1353 хонук устата уоттаах сэрии толоонугар сылдьыбыт эбит.
82 сааһыгар (1917-1999) орто дойду олоҕуттан туораабыт сэрии уонна үлэ бэтэрээнэ Иван Николаевич Мучин суруйан хаалларбыт ахтыыларыттан биирдэстэригэр суруйбут эбит: «Билигин күн аайы чэлгийэ үүнэр-сайдар, тупсар олохпутун сэрии аймаабатын, дьон дьоллоохтук, байылыаттык уонна уһуннук олордуннар !»
«Алгыс баһа сыаланнын ! Дом! Дом! Дом!» дэһиэххэйиҥ биһиги бука бары.

Виктор Попов
СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, суруналыыс.