Все новости

Бүгүн 2022 сыл ыам ыйын 9 күнүгэр Улуу кыайыы 77 сылын дойдубут киэҥ нэлэмэн ньууругар ким хайдах сатанарынан, кыалларынан бэлиэтээтэ.

Ытык кырдьаҕастарбыт чугас дьоннорун кытта сылаас дьиэҕэ олорон, итии үүттээх чэйи кытта алаадьылаан, бэрэскилээн, арыычча кыаллар өттө «Өлбөт-сүппэт полк» кэккэтигэр хаамта, ким пааматынньыктарга, мемориалларга  сибэкки дьөрбөтө уурда уо.д.а.
Мин бүгүн кэпсиэхпин баҕарар түгэним дьоруойа Хатаспыт олохтооҕо Пельменева Зоя Дмитриевна. Кини кэккэ сылларга Улуу Кыайыы күнүгэр Хатастан «Туймаада саллаата» мемориалга диэри бэлисипиэтинэн айаннаан тиийэр эбит. Быйылгы оннук айана Кыайыы 77 сылыгар уонна аҕатын Дмитриев Дмитрий Харлампьевич, 88 сааһыгар күн сириттэн күрэммит сэрии бэтэрээнэ төрөөбүтэ 100 сылыгар анаммыт.

Зоя Дмитриевнаны кытта төлөпүөнүнэн сибээстэстим .

-Мин Хатаска 1984 сылтан Пельменевтэргэ кийиит буолан кэлиэхпиттэн олоробун. Биирдэ санаан көрдөххө, этэҥҥэ олордоххо олох, кырдьык даҕаны, түннүгүнэн чыычаах көтөрүн курдук элэс гынан ааһар эбит. Күн бүгүн мин үйэм ортотун лаппа ааһан, эбэ диэн бочуоттаах ааттанан, ол 1984 сыллаах Зояттан атын киһибин буоллаҕа. Хатас сирин сөбүлээн силис-мутук тардан, дьиэ-уот туттан ньир – бааччы олоробут.

Төрөөбүт-үөскээбит, улааппыт дьиэ кэргэним – ийэлээх аҕам, эмиэ үгүс элбэх саха ыалын курдук, сэрии алдьархайын сурах-хоту буолбакка, дьиҥ эттэринэн-хааннарынан, өйдөрүнэн-санааларынан билбиттэрэ. Ол курдук, аҕам барахсан 1942с. хомуурга ыҥырыллан, Майаттан сатыы Аллараа Бэстээххэ кэлэн, күтүр улахан уу тэрилинэн айанннаабыт. Биһиги дьолбутуга, 7 сыл сулууспалаан баран, этэҥҥэ төннөн кэлэн, ийэбинээн 10 оҕону күн сирин көрдөрөннөр, күн бүгүн аҕа ууһун ааттатар уолаттара, ийэ ууһун тэнитэр кыргыттара, биир бэйэлэрэ уончалыы буолан, хаһан эмэ муһуннахпытына, алааһы толору дьон буолабыт.
Кыайыы күнүн оҕо эрдэхпиттэн саамай ытык күн диэн өйдөбүлгэ иитиллибит буоламмын, олох ытыктыыр, убаастыыр, суолта биэрэр күнүм буолар. Аны 1941-1945 сыллаах Аҕа дойду Улуу сэриитин курдук алдьатыылаах, хаан тохтуулаах, элбэх сүтүктээх, хоргуйуулаах, харах уулаах уһун-киэҥ сэрии буолбатар ханнык. Биһиги дьоммут барахсаттар,төһө да омос санаатахха, уот сэрии ыраах да буоллар, ити алдьархайы көхсүлэригэр сүгэн, санаа баттыга оностон, хоргуйа-хоргуйа үлэ бөҕөтүн үлэлээн, кыайыыны уһансыстахтара. 

Сэрии кыттыылаахтарын, сэрии толоонугар охтубуттары, уот сэрии алдьархайын эттэринэн хааннарынан билбиттэри санаан-ахтан ааһар биһиги бары ытык эбээһинэспит дии саныыбыт.
Бүгүҥҥү айаным дьыл-күн туругуттан чуут тохтуу сыһан баран, саха буоларым быһыытынан, ньоҕойдоһон да туран, туолбутуттан туһугар бэйэм туспа кыайыыламмыппыттан үөрэн олоробун. Куоракка тиийдэхпинэ, кэргэним балтын Оксана Семеновна дьиэ кэргэнин кытта көрсөммүн, бииргэ тиийэбит ол мемориалбытыгар. Оксана оҕолорун кытта сынньана бара сылдьан, хос эһэлэрэ көмүллэ сытар сиригэр тиийэн, Украинаҕа Печенега диэн дэриэбинэҕэ сырытыннартаабыта. Ол туһугар дойдуга бэриниилээх буолууга эмиэ иитии биир көрүҥэ буоллаҕа.

-Дьэ, чахчыта, оннук, Зоя Дмитриевна.Ити эппитиҥ курдук, орто сааһы лаппа ааспыккын, дьоһун сааскар тиийэн, эбэ буолбуккун. Сааһыра барбыт киһиэхэ бэлисипиэтинэн айан чэпчэкитэ суох көрүҥ. Хайдах туох санааттан ала чуо бэлисипиэтинэн айан диэҥҥэ кииристиҥ?

--Ити эмиэ саха санаабытын хаһан баҕарар ситиһэр, ситэр диэн өйдөбүлтэн. Эппитим курдук, 10 оҕо этибит. Бэлисипиэт баара бөҕө буоллаҕа дии, ол эрээри куруутун убайдартан уларсыы, уочараттаһыы буолара. Онтон үөрэх эккирэтиитэ, дьиэ-уот, оҕо уруу… Онон оҕо сааһым туолбатах баҕа санаатын … 53 туолан баран толорбутум.

Сыалым-соругум - доруобуйам туруга болҕомтону ирдээбититтэн, илиим-атаҕым ыарытыйбытыгар, «Хамсаныы –олох төрдө» диэн өйдөбүлтэн олохпор аан маҥнайгы анал бэйэм киэнэ диэн ааттанан туран атыыласпытым. Бэлисипиэт сезонун анаан туран, Кыайыы күнүгэр марш бросоктан саҕалыыбын. Биллэн туран, мээнэ ыллым да биир күн санаатым да саҕалаатым диэн буолбатах буоллаҕа дии, эти-хааны эрдэттэн эрчийэн, итийэн-кутуйан баран саҕалыыбын.

-Саамай сөпкө бэлиэтээтиҥ. Хамсаныы диэн олох, олох диэн хамсаныы. Киһи сэргиирэ-кэрэхсиирэ -- ыалдьаары гынным диэн, тохтоон хаалбакка, төттөрүтүн хамсанан-имсэнэн, хааман-сиимэн, сүүрэн күн бүгүн сэргэххин, кыаллаҕын. Бу маннык туругу хайдах ситиһэҕин?

-Болҕомто, чопчу сыал-сорук уонна дьулуур-тулуур наада. Хата, манна Хатаска «Турук» диэн бөлөххө киирэммин, олох абыранным. Мин санаабар, киһи бэйэтин туругун өйдөөн, онно чэпчэтэр дьарыктарын саҕалаан, доруобуйаны тупсарарга үлэлэһиэхтээх. Ол эмиэ киһи бэйэтин кыайыыта дии саныыбын. «Турук» атын үгүс-элбэх түмсүүлэртэн, дьарыктартан уратыта -- төрүт дорҕооммут доҕуһуолунан төрүт хамсаныылары туһанан, музыканы кытта хамсаныыны дьүөрэлээн, ис турук тас туруктуун биир таһымҥа киириитэ буолар. Бэйэни күүһүлээбэккэ, бэйэни иһиллэнэн, сөптөөх турукка киирэн, туран. Инньэ гынан сүрдээх туһалаах, үтүө түмүктэрдээх. Бииргэ дьарыктанар кыргыттарбар махталым улахан.

-Зоя Дмитриевна, сүүрбэччэ сыл технологынан үлэлээн баран, билигин олох атын эйгэҕэ киирэн сиэстэрэ-хаһаайка буолбуккун. Дьэ, кырдьык даҕаны, ис туруккун тас туруккунуун бэркэ алтыһыннарарыҥ туоһута дии саныыбын. Ол эн «Турукка» сылдьарыҥ иһин диир тутах өйдөбүл буолуо. Бука, маннык уларыйыылары киһи бэйэтин бэйэтэ кыайдаҕына буолара буолуо дии? 

_Өссө төгүл тоһоҕолоон, бэлиэтээн эттэххэ, киһи олоҕун араас кэрчик кэмнэригэр быһаарыныыны сатаан ылынар буоллаҕына, ол туһугар эмиэ кыайыы буолар.

-Бу маннык чөл, чэгиэн турукка тардыһыыгын дьиэ-кэргэниҥ өйүүр-өйдүүр дуо?

-Өйдөөн, өйөөн бөҕө буоллаҕа. Сиэннэрбин кытта эмиэ марш бросоктары оҥорооччубут – сатыы хааман, кинилэргэ тиийэбин, эбэтэр кинилэртэн биһиэхэ кэлэбит. Ити Покровскай тракка баар Каландарашвили лааҕырын диэкиттэн. Холобур, бу күһүҥҥүттэн 810 килэмиэтири 220 чаас хаампыппын.

-Дьэ, наһаа үчүгэй сиһилии кэпсэтии таҕыста. Этэргэ дылы, Улуу Кыайыыттан саҕалаан, ис-тас турукка тиийэ. Түмүккэ тугу этиэҥ этэй?

-Хатаспыт сылын ахсын үүнэрэ-сайдара наһаа үчүгэй. Спортзалбыт тутуллара буоллар, чөл олоххо тардыһааччы ахсаана өссө эбиллиэ этэ. Билигин «Туруктар» сарсыарда 7 чаастан стадиоҥҥа дьарыктанабыт. Баҕалаахтар кэлэргитигэр ыҥырыам этэ.

Н.Руфова Хатас 2022 ыам ыйа