Все новости

Гаанньа миномет наводчигынан, расчет хамандыырынан хорсуннук сэриилэспитэ. Кини булчут уонна толкуйдуур дьоҕура сайдыбыт буолан, сэрии инники кирбиитигэр чугас баар фашист артиллерията уоту аһар точкаларын батальон минометчиктарыттан аан бастакынан табара. Үрдүк сиргэ олорор батальон кэтээн көрөөччүтэ: “Өстөөхтөрү бастакынан Неустроев тапта”, -- диэн эттэр эрэ, наводчиктар кини булбут координаттарынан ытыалаан, өстөөх артиллериятын урутаан урусхаллыыллара. 

Фронт инники кирбиитигэр кыра артиллерия сэриитигэр ким урут таба ытан, өстөөҕүн урусхаллаабыт ол тыыннаах хаалара. Онно Гаанньа музыкант буолан, ханнык баҕарар тыаһы-ууһу сатаан арааран истэрэ оруолу оонньообут буолуохтаах.

Гаанньа фронт инники кирбиитигэр минометунан киирэн, өстөөх блиндажтарын, дзоттарын үлтүрүппүтүн иһин аҕатыгар Өндөрөйгө командование иккитэ Махтал сурук ыыппыта. 1943 сыл от ыйын 5 күнүгэр Курскай тоҕой иһин улахан кыргыһыы саҕаламмыта. ССРС 4 төгүллээх Геройа маршал Жуков Константин Георгиевич аармыйа сүрүн күүһүн 1694 тааҥканы, 711575 саллааты бу тоҕойго мунньубута.

Фашистар Курскай тоҕойго 370000 тахса саллааттаах этилэр. Жуков фашистары бу хайысхаҕа баһыйаары, фронт сорох кирбиилэриттэн саллааттары ылаттаан, ол сирдэргэ күүс өттүнэн баһыйтарар балаһыанньаны үөскэппитэ. Гаанньа баар полката бу тоҕойго кыргыһыы саҕаланыан иннинэ Новгородскай уобалас Старай Русса оройуонун Михалкино дэриэбинэтигэр баара. Кини сулууспалыыр полкатын сороҕун Курскай тоҕойго ылбыттара, ол гынан баран, тоҕо ылбыттара чып кистэлэҥ этэ. Инньэ гынан, ыарахан балаһыанньа үөскээбитэ.

• Хаартыскаҕа Г.А. Неустроев бойобуой табаарыстарын кытары

Гаанньа сапер Бова Ефим Ермолаевичтыын Новгородскай уобалас Старай Русса оройуонун Михалкино дэриэбинэтин иһин биир күн -- 1943 сыл от ыйын 20 күнүгэр --  бииргэ кыргыспыттара. Михалкино стратегическай өттүнэн суолталаах буолан, бу дэриэбинэ иһин кыргыһыыга 1400 тахса сэбиэскэй буойуттар олохторун толук уурбуттара. Хотугулуу-Арҕааҥҥы фронт 4-с аармыйатын 37 стрелковай дивизиятын 58-с сапернай батальона түүн дэриэбинэҕэ тиийэр, миинэлээх хонууга туоруур сири оҥорбута. Уопуттаах сапер Бова стрелковай взводу кимэн киирэр сир саҕаланыытыгар сирдээн киллэрэн баран, төннүбэккэ, бастакынан кимэн киириигэ кыттан бааһырбыта. Кини хамандыыр бирикээһинэн 4 бааһырбыт саллааты кытта Редья өрүс кытыытынан медсанбакка баран испитэ. Эмискэ өрүс кытыытыгар баар землянкалартан уонтан тахса фашист ойон тахсыбыгар, ытыалаһа сылдьан, Бова 2 атаҕар бааһырбыта. Табаарыстарыгар кини:  “Өрүскэ ыстаныҥ, мин хаххалыам”, -диэн баран, ботуруона бүтүөр диэри ытыаласпыта. Ботуруоннара бүппүтүн кэннэ, гранаталарын быраҕаттаан баран, бүтэһик гранататын чекатын тууран баран, илиитигэр туппута. Фашистар: “Русс капут, Русс сдавайс!» -- диэн хаһыытаабытынан саба сырсан кэлбиттэригэр, гранататын илиитигэр эспитэ. Ытыалаһыы тыаһын истэн, көмөҕө кэлбит сэбиэскэй саллааттар Бова аҥаар илиитэ быстан, уҥа ойоҕоһо хайдан баран, өлө сытарын булбуттара,. Аттыгар 11 фашист өлүгэ сытара. 37-с дивизия хамандыыра полковник Гусаров Александр Георгиевич Бованы 13.08.1943 с. наҕараадаҕа түһэрбитэ. 4.06.1944 с. Боваҕа Сэбиэскэй Сойуус Геройун үрдүк аата иҥэриллибитэ, Ленин орденынан наҕараадаламмыта. 

• Хаартыскаҕа  Ефим Ермолаевич Бова

От ыйын 19 күнүнээҕи кыргыһыыга Гаанньа икки өттүгэр баар минометнай расчеттары фашистар таба ытыалааннар урусхаллаабыттара. Эбиитин ардах түһэн уонна фашистар тимир суолу бомбалааннар, минометтарын миинэлэрэ тиэллэн кэлиилэрэ уустугурбута. Гаанньа кырыымчык бириэмэҕэ үөскээбит буолан, миинэлэрин төһө да харса суох ытарга хамаанда кэлбитин иһин, хайаан да фашиһы табарга эрэ ытыахтаахпын диэн харыстаан ытара. Минометын прицелин хараҕын харатын курдук харыстыыра, үрүҥ тыыммытын өллөйдүүр сэппит диэн, куруук сууйа-сото сылдьара. Хамандыыра ону атын саллааттарга холобур оҥосторо. Гаанньа сороҕор миинэлэрэ суох буоллаҕына, фашистар миинэлэринэн ытыалыыра. Онтукайа диаметра арыый кыра буолан, таба ытарга уустуктары үөскэтэрэ. Кини түүн саллааттарын кытта аттынааҕы дьоно суох хаалбыт расчеттартан ордубут аҕыйах миинэни таспыта. Ол да буоллар, миинэлэрэ күүстээх кыргыһыыга тиийбэт туруктааҕа. Инньэ гынан, полканы хааччыйар чааска миинэ көрдөһө барбыта. Онно тиийэн, билэр старшинатын көрсөн кэпсэппитэ. Гаанньа ханнык баҕарар музыкальнай инструмеҥҥа оонньуура нууччалары кытта алтыһарыгар көмөлөһөр этэ. Биирдэ батальон комиссара сүүрэн кэлэн: “Ким байааҥҥа сатаан оонньууруй?” –диэбитигэр, саллааттара Ганяны ыйбыттара. Ганя тиийэн, байааҥҥа доҕуһуоллаан, нууччалыы ыллыы-ыллыы үҥкүүлээбитигэр, старшината уонна хамандыыра соһуйбут харахтарынан көрөн тураллар этэ. Гаанньа штабка чугас киһиттэн, старшинатыттан, балаһыанньаны ыйыталаста. Киһитэ санаарҕаабыт харахтарынан Гаанньа диэки көрө-көрө: “Балаһыанньа уустук быһыылаах, полкабыт саллааттарын сороҕун илдьэ бардылар, хааччыллыыбыт эмиэ мөлтөөтө. НКВД старшай лейтенана хамандыырдаах бүтүн отделение кэлэ сылдьар. Кини полкабыт хамандыырын хайа да балаһыанньаҕа чугуйуо суохтааххын диэн ыкпытыгар, хамандыырбыт Селезень кыыһырда, онуоха старшай лейтенант сыгынньах бэстилиэтин ороон таһааран: “Полкаҥ чугуйдаҕына, эн трибуналга эппиэттиэҥ, оттон саллааттаргын суута-сокуона суох ытыалыахпыт”, -- диэн саанна. Ол гынан баран, мантан наһаа ырааҕа суох Прохоровка диэн дэриэбинэҕэ саллааттар Жуковы көрбүттэр үһү. “Фашистар тос маастарын биэрэр киһи, дьэ, кэлбит, биһиэхэ да кимэн киирии буолара буолуо диэн саллааттар кистии-саба үөрэн кэпсэтэллэр”- диэтэ.

Прохоровка дэриэбинэҕэ 1943 с. от ыйын 12 күнүгэр аан дойдуга саамай улахан тааҥкалар кыргыһыылара буолбута. Манна икки өттүттэн 1200 тахса тааҥка сэриилэспитэ. Старшина Гаанньа көрдөһүүтүн толорон, хата, аҥаардас осколочнай миинэлэри ыларыгар көҥүл биэрдэ. Гаанньа тэлиэгэлээх ат уларсан, хараҥа буолбутун кэннэ, миинэлэрин тиэйэн барда. Баран иһэн, тэлиэгэтин аппаҕа түһэрэн, миинэлэрин суулларан, чуут өлө сыста, хата, миинэлэрэ эстибэтилэр. Миинэлэрин этэҥҥэ аҕалан, сарсыҥҥы күнүгэр эрэх-турах сананна.

Гаанньа кыратык утуктаан баран уһуктубута, биир дойдулааҕа Сэмэнэп (хомойуох иһин, аатын умнубуппун) төрүт утуйбатах, санаарҕаабыт көрүҥнээх олорор эбит. Гаанньа уһуктубутун көрөн, Сэмэнэп түүлүн кэпсээтэ: түһээтэҕинэ өлбүт убайа кэлэн: “Дойдубутугар барыахха”, -- диэн ыҥырар үһү. Гаанньа доҕорун түүлэ соччото суоҕун билэн аралдьытан, ону-маны кэпсэппитэ буола олордоҕуна, фашистар артиллериялара ытыалаан барда. “Тоҕо ыттылар?” диэн көрбүтэ, өстөөхтөрө кимэн киирэн эрэллэр эбит. Улаатыннарар халампааһын ылан көрбүтэ,  инники 12, ол кэнниттэн тэйиччи хас да бөлөҕүнэн сүүсчэкэ ньиэмэс хара өҥнөөх формалаах эписсиэрдэрэ уонна саллааттара иһэллэр эбит. Гаанньа формаларын көрөн, эсесовецтар иһэллэрин билэн, тиис-тиискэ, муос-муоска кырыктаах кыргыһыы буолуохтааҕын сэрэйдэ. 

Фашистар өлөрдүү куттанар саллааттара тэлэгириэйкэлээх саллааттар этилэр. Ол -- маршал К.К. Рокоссовскай штрафной батальоннара. Кинилэр ханна да өлөрбүт синэ биир диэн куттамакка харса-хабыра суох сэриилэһэллэрэ. Саамай хорсуннук аҥаардас лейтенантан полковникка диэри званиелаах эписсиэрдэртэн турар 8-с отдельнай батальон сэриилэспитэ. Оттон фашистар чугуйары билиммэт саамай харса суох сэрииһиттэрэ нууччалыыта «Мертвая голова» диэн СС дивизията этэ. Бу дивизия бары чаастартан саамай ордук сэрии сэбинэн уонна үчүгэй форманан хааччыллара. Адольф Гитлер саамай быһаарыылаах кыргыһыыларга бэйэтин фанаттарын ыытара. Курскай тоҕой кыргыһыытыгар кини 19999 саллааттаах «Мертвая голова» СС дивизиятын ыыппыта.

Гаанньа 82 мм. минометынан 3 килэмиэтиргэ тиийэ ытара, ол гынан баран, ыраахтан таба ытарга уустуктардааҕа. Ол иһин бу сырыыга чугаһатан баран, харса суох ытыалаатылар. Бу сири элбэхтэ ытан көрбүт буолан, инники иһэр 12 фашиһы осколочнай миинэнэн таба ытыалаан, барыларын өлөрдүлэр. Аны эсесовецтар кинилэр хантан ыталларын билэн, станковой пулеметунан ытыалаан, сиирэ-халты түһэрдилэр. Гаанньа пулемет хантан ытарын көрө сатыыр да, булбакка ыксаата.

Күн Гаанньа кэнниттэн тыгара, күн уотугар эсесовецтар халампаастара чаҕылыйбытын көрөн, пулемету тоҕута ытыалаан, ыппат оҥордулар. Салгыы чугаһаан эрэр эсесовецтар бөлөхтөрүн ытыалаатылар. Миинэлэрэ эмиэ олох эсесовецтар бөлөхтөрүн ортолоругар түһэн тоҕута тэптилэр. Толоон үрдэ охто сытар фашистарынан харааран көстөр буолла. Кыһарыйбыт курдук, аны фашист минометчиктара Гаанньалааҕы ытыалаан бардылар. Арай биир миинэ кинилэри үрдүнэн көтөн тиийэн эһиннэ. Гаанньа фашист минометчиктара бииккэҕэ ылан эрэллэрин сэрэйдэ да, хайыыр да кыаҕа суох. Минометчиктары кытары ытыалаһа сырыттаҕына, эсесовецтар тиийэн кэлииһилэр, инньэ гынан, эсесовецтарын харса суох ытыалыыллар. Иккис миинэ кинилэргэ тиийбэккэ эстибитин кэннэ, үһүс миинэ таба түһүөхтээҕин сэрэйэн, сиргэ хаптас гынна. Миинэ олох чугас эһиннэ, арай биирдэ өйдөммүтэ, кыайан турбакка сытар эбит уонна туох да тыаһы сатаан истибэт буолбут. Өйдөөн көрбүтэ, Сэмэнэбэ умса түһэн сытарын биир дойдулааҕа Никита көтөҕө сатыыр.

• Хаартыскаҕа Гаанньа 4 cыл бииргэ сэриилэспит доҕоро, Амма Бөтүҥүн хорсун буойуна Лобанов Никита Петрович

Гаанньа, дьэ, өйдөөтө миинэ эстэригэр, Сэмэнэптиин кэккэлэһэ турбуттарын. Никита миинэ аҕала барбыт буолан тыыннаах ордубут. Нэһиилэ туран, табаарыһа Сэмэнэп өлөн эрэрин көрөн, хараҕын уута тоҕунна. Онтон өй ылан, эсесовецтарын көрбүтэ, тыыннаах ордубут кыра аҥаардара үрүө-тараа куотан эрэллэр эбит. Саллааттара “хайдах ытабыт?” диэн, кини диэки хайыһалларын көрөн, нэһиилэ күүһүн мунньунан, прицелин туруорарын кытта, дьоно табаарыстарын иэстэһэн, харса суох ытыалаан тибиргэппитинэн бардылар.

Бу кыргыһыыга көрдөрбүт хорсун быһыытын иһин Гаанньаны А.Г. Гусаров «Бойобуой үтүөлэрин иһин” мэтээлинэн наҕараадалыыр туһунан 37-с дивизия бирикээһигэр 27.07.1943 с. илии баттаабыта. 

Гусаров 1898 с. Тверь губерниятыгар төрөөбүт, гражданскай сэрии кыттыылааҕа, 1941 с. атырдьах ыйыттан 157 стрелковай дивизия хамандыырын быһыытынан Одессаны көмүскээһиҥҥэ сэриилэспит. 12.02.1942-10.02.1945 сылларга 37 стрелковай дивизия хамандыыра, 16.10.1943 с. генерал-майор званиета иҥэриллибитэ. Түөрт төгүл Кыһыл Сулус уонна Ленин орденнарынан наҕараадаламмыта, 24.01.1959 с. 60 сааһыгар Москваҕа өлбүтэ.

Ити курдук, аҕам, саха саллаата Гаврил Неустроев Сэбиэскэй Сойуус Геройун кытта Михалкино дэриэбинэ иһин кыргыспыта. 

Суруйда Гаанньа уола Иван Неустроев