Общество

Саха Сирэ – инники кирбиигэ

Түмүктүүр тэрээһиҥҥэ бэстибээл кыттыылаахтарын Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлэ, Үпкэ билиини кэҥэтэргэ туһуламмыт координациялыыр сэбиэт бэрэссэдээтэлэ Кирилл Бычков эҕэрдэлээтэ.

“Бырабыыталыстыба нэһилиэнньэни кытта үлэтигэр үпкэ билиини хаҥатыы биир сүрүн салаа буолар. Бу ордук технологиялар балысханнык сайдар кэмнэригэр өссө улахан суолталанна”,  - диэн эттэ.

Пуорум чэрчитинэн араас былаһааккалар үлэлээтилэр. Москубаттан үпкэ билиини хаҥатар киин уонна РФ үпкэ министиэристибэтин исписэлиистэрэ олус интэриэһинэй, киэҥ хабааннаах кэпсэтиилэри ыттылар.

Тэрийээччилэр кибер буруйу оҥорооччулартан уонна түөкүннэртэн сэрэхтээх буолууга улахан болҕомтолорун уурдулар. Бэстибээл чэрчитинэн “Тохтоо, түөкүттэр!” эрэгийиэн иһинээҕи аахсыйа саҕаланна. Бу хас биирдии олохтооххо инникитин туһалаах буолара саарбахтаммат. Ол курдук, хас биирдии улууска түөкүттэр дьону хайдах итэҕэтэллэрин билиһиннэриэхтэрэ, киһи мунньубут харчытын, тус дааннайдарын харыстыырыгар үөрэтиэхтэрэ.

“Биисинэскэ үпкэ билиини хаҥатыы тыҥаан турар боппуруостара” уонна “Экэниэмикэ үрдээһинигэр нэһилиэнньэ үпкэ сайдыытыгар оруола” диэн вебинардар ыытылыннылар.

Бэстибээл кыттыылаахтара үс күн устата ыытыллыбыт тэрээһиҥҥэ тус бэйэлэрин уонна дьиэ кэргэн экэниэмикэтин тупсарыыга саҥа билиини ыллылар. Харчыны хайдах табыгастаахтык, барыыстаахтык туһанарга туһуламмыт кэпсэтиилэргэ сырыттылар. Тэрийээччилэр бэлиэтииллэринэн, бу билии инникитин дьиэ кэргэн экэниэмикэтин тупсарыыга төһүү күүс буолуо.

Манна даҕатан эттэххэ, кэнники сылларга бу салаа улахан оруолланна. Ол курдук, 2024-2027 сыллары хабар анал бырагырааманан номнуо 124 тыһыынча устудьуон үбү сөпкө туһаныыга анаммыт дьарыктарынан хабыллыбыт. Бу бырыһыаҥҥа ылан көрдөххө, өрөспүүбүлүкэбит устудьуоннарын 82% тэҥ. Аны туран, үпкэ билиини кэҥэтэр волонтердар өрөсүүрсэ кииннэрэ арыллыбыт. Манна 102 актыбыыс түмсэн үлэлиир. Инникитин, 2027 сылга, 700 волонтеру хабар былааннаахтар.

Саха Сирэ инновациялары киллэриигэ дойдубут үрдүнэн инники кирбиигэ сылдьар. Биир оннук инновациянан, үпкэ билиини хаҥатар портал арыллыбыта буолар. Биир эрэ сыл устата 10 тыһыынча киһини хабан үлэ күөстүү оргуйбут! 2021 сылтан  412 тыһыынча киһи 1800-тэн тахса информационнай-сырдатар тэрээһиннэргэ сылдьыбыт.

Испиикэрдэр санаалара

Улахан таһымнаах тэрээһиҥҥэ Арассыыйа биллэр эспиэрдэрэ кыттыыны ыллылар. Биир оннук эспиэринэн судаарыстыбаннайа суох биэнсийэ пуондаларын Национальнай ассоциациятын вице-бэрэсидьиэнэ Алексей Денисов үлэлээтэ. Кини иһитиннэрбитинэн, Саха Сириттэн 15 тыһыынча киһи уһун болдьохтоох бырагыраама кыттыылаахтарынан буолаллар, дуогабардар уопсай суумалара -- 600 мөлүйүөн солкуобай.

“Бүгүҥҥү күҥҥэ Саха Сирин 1,5% олохтооҕо уһун болдьохтоох бырагыраама кыттыылаахтара. Бу 15 тыһыынча киһиэхэ тэҥнэһэр, илии баттаныллыбыт дуогабардар уопсай суумалара 600 мөл.солк.. Арассыыйа үрдүнэн уопсайа 270 миллиард солкуобай  суумалаах 3,6 мөлүйүөн дуогабар түһэрсиллибит. Бу кыраасданнарга көмөнү кытары, судаарыстыбаҕа эмиэ өйөбүл буолар. Ол курдук, бу үп инфраструктура бырайыактарын сайыннарыыга туһуланыллар, ол иһигэр Саха Сиригэр”,  - диэн Алексей Денисов эттэ.

Бэстибээлгэ Арассыыйа үпкэ министиэристибэтин үп бэлиитикэтигэр департаменын иһинэн үлэлиир судаарыстыбаннайа суох биэнсийэ пуондаларын салайар отдел начаалынньыга Наталия Каменская кыттыыны ылла. “Биһиги уһун болдьохтоох үбү харайыы бырагырааматын туһунан сырдата кэлэ сылдьабыт. Уратыларын, кыраасданнар тоҕо кыттыһыахтарын сөбүн, туох барыыстааҕын кэпсээтибит”, – диэн эттэ.

Ол курдук, бырагыраама сүрүн ордуга – судаарыстыба өттүттэн хос үбүлээһин баар буолуута.  “Хас биирдии кырасданьыын сылын ахсын 36 тыһыынча солкуобайга диэри хос үбүлээһини ылыан сөп, уон сыл устата судаарыстыбаны кытары тэҥҥэ эбии хапытаал мунньуохтарын сөп”  -- диэн быһаарда.

Маны сэргэ, 2002 сылтан 2014 сылга диэри судаарыстыбаннайа суох биэнсийэ пуондаларыгар харалла сытар харчыларын саҥа эрэһиимҥэ көһөрүөхтэрин сөбүн эттэ. Харчы биирдэ, суһаллык эбэтэр болдьохтоох кэминэн төлөнүөн сөп. “Бу үп нэһилиэстибэ быһыытынан төлөнөр, 13%-наах түһээҥҥэ вычет көрүллэр, инвестиционнай дуогабар түһэрсэргэ кыах биэрэр”, - диэн эбэн эттэ.

Туһалаах сүбэлэр

Түгэнинэн туһанан, испиикэрдэр этиилэриттэн хас биирдиибитин хаарыйар икки боппуруоска чуолаан тохтуом.

Кулун тутар 1 күнүттэн кирэдьиити уонна сойуому ыларга бэйэни бобуу сокуона олоххо киирбитин туһунан үп министиэристибэтин электроннай өҥөлөрү координациялыыр отдел аналитига Александра Филиппова сиһилии кэпсээтэ.  

Бобууну 14 саастан туруорунуохха сөп, хас да төгүллээн  буор босхо туһаныллар эбит. Өҥөнөн Саха Сиригэр кулун тутар 3 күнүгэр 6 тыһыынча 307 киһи туһаммыт буоллаҕына, кулун тутар 10 күнүгэр бу көрдөрүү 14 тыһыынча 918 киһиэхэ тэҥнэспит.

Түөкүннээһин таһыма үрдүүр кэмигэр саҥа сокуон кыраасданнары түөкүннэр албыннарыттан харыстыаҕа. Бобуу иэс ылыы бары көрүҥүттэн саҕалаан, сорох усулуобуйаларын эрэ хабыан сөп. Баан ыйыллыбыт бобуулары көрөн, саҥа кирэдьиит, эбэтэр сойуом ыларга аккаастыаҕа. Тустаах сайабылыанньаны “Госуслуги” портал нөҥүө түһэриэххэ сөп. Элбэх өҥөнү оҥорор киин нөҥүө маннык ис хоһоонноох сайабылыанньаны 2025 сыл балаҕан ыйын 1 күнүттэн тутуохтара. Бобууну туруорааһын түөкүннэртэн эрэ харыстаныы буолбакка, кирэдьиити ыларга толкуйдаах сыһыаны үөскэтэргэ көдьүүстээх буоларын эттэ.

СӨ Ис дьыала министиэристибэтин информационнай-коммуникационнай технологиялары туһанан быраабы кэһиини утары охсуһар управление 1 отделын ыстаарсай опер боломуочуйалааҕа, полиция капитана Ольга Васильева түөкүттэртэн сэрэхтээх буолуу туһунан сырдатта. Түөкүттэр киэҥник тарҕаммыт схемаларын сиһилии билиһиннэрдэ, хайдах харыстаныахха сөбүн кэпсээтэ. Түөкүттэртэн сааһыттан, үөрэҕиттэн тутулуга суох араас дохуоттаах,  таһымнаах дьон эмсэҕэлиирин кэпсээтэ. Кинилэр киһини итэҕэтэрдии араас түгэннэри кэпсиэхтэрин, балаһыанньаны быһаарыахтарын сөбүн эттэ. Холобур, албын куйаар куодтары ыытан, оннооҕор олох-дьаһах хомунаалынай өҥөтүн төлөөн диэхтэрин сөп эбит. Оттон төлөпүөнүнэн үлэлиир түөкүттэр үксүн психолог курдук буолаллар. Кинилэри кытары быһаарсыбакка тутатына төлөпүөнү уурарга, кэпсэтиини тохтоторго сүбэлээтэ.

Суруналыыстарга куонкурус түмүгүн билиһиннэрдилэр

Түмүктүүр тэрээһиҥҥэ суруналыыстарга биллэриллибит өрөспүүбүлүкэтээҕи куонкурус түмүгүн таһаардылар. Куонкуруска “Ил Түмэн” издательскай дьиэ икки суруналыыһа кыайыылаах таҕыстыбыт. Ол курдук, бэчээт эйгэтигэр “Үп туһунан тоҕоостоохтук” номинацияҕа Галина Матвеева уонна “Уопсастыбаннай үп” номинацияҕа Руслан Басыгысов кыайыылааҕынан ааттанныбыт.

Сиһилии кэпсээтэххэ, “Үп туһунан тоҕоостоохтук” номинацияҕа Евгения Арьянова (“URBA:N” биэрии), Эдуард Рудых ( “Тэтим” араадьыйа үпкэ билиини сырдатар подкастата), Галина Матвеева (“Ил Түмэн” парламент хаһыата), Ульяна Захарова ( “Саха Сирэ” интэриниэт хаһыат) кыайдылар.

“Уопсастыбаннай үп” номинация кыайыылаахтарынан Ольга Захарова (“Саха” НКИХ Сунтаардааҕы филиала), Альбина Тарабукина (“Тэтим – Саха араадьыйата”), Руслан Басыгысов (“Ил Түмэн” парламент хаһыата) ааттаннылар.

“Үп интэриэстэрин көмүскэлигэр” номинация кыайыылааҕынан “Кыым” хаһыаттан Диана Клепандина буолла.

Түгэнинэн туһанан, биир идэлээхтэрбитигэр кыайыыларынан истиҥ эҕэрдэбитин тиэрдэбит!

Галина МАТВЕЕВА

Ааптар хаартыскаҕа түһэриилэрэ.