Политика

Бу күннэргэ Дьокуускайга Саха Сирин муниципальнай тэрээһиннэрин бэрэстэбиитэллээх уорганнарын дьокутааттарын II сийиэһэ буола турар. Бэҕэһээ, кулун тутар 28 күнүгэр, СӨ экология, сири туһаныы, тыа хаһаайыстыбатын, Аартыка боппуруостарын, ОДьКХ, энергетика салаатын үлэтин-хамнаһын дьүүллэһэ төгүрүк остуолга бары улуустартан 140 дэлэгээт муһунна.

Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччыта Александр Жирков сийиэс үлэтэ саҕаламмытынан эҕэрдэлээтэ. Кини муниципальнай реформа хайдах ыытыллыбытын туһунан билиһиннэрдэ.

«Судаарыстыбаттан үбүлээһин баар буолан, биһиги ыраах сытар кыра нэһилиэктэрбит, ОДьКХ салаата оннунан хааларын ситистибит. Дойду үрдүнэн биэс сыл иһигэр муниципальнай тэрээһиннэр 2,5 тыһ. аҕыйаатылар.  Биһиги өрөспүүбүлүкэбит муниципальнай тэрээһиннэргэ бөдөҥсүтүү үлэтин ыыппатах Арассыыйа иһигэр тарбахха баттанар эрэгийиэн ахсааныгар киирэр. Күн бүгүн үлэлии турар бэйэни салайыныы тутула көдьүүстээҕин көрдөрбүтэ.

Бүгүҥҥү кэпсэтиигэ Саха Сириттэн Госдума дьокутаата Галина Данчикова кыттыаҕа, кини өрөспүүбүлүкэ интэриэһин көмүскүүргэ саҥа сокуоннары ылынарга өрүү күүс-көмө, тирэх буолар. Кини билигин уһук хоту таһаҕаһы тиэйии боппуруоһунан ылсан дьарыктанар. Арассыыйа таһымыгар ити сокуон барылын иккис ааҕыыга ылыныахтаахтар», — диэн киирии тылы эттэ Александр Жирков.

Ил Түмэн сир, айылҕа ресурсатын уонна экология боппуруостарыгар сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Сахамин Афанасьев судаарыстыбаннай былаас уорганнара бэйэни салайыныы уорганнарын кытта бииргэ таһаарыылаахтык үлэлэһэллэрин түмүгүттэн өрөспүүбүлүкэ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыта тутулуктааҕын бэлиэтээтэ.

Дьон олоҕун тупсарарга

Госдума дьокутаата Галина Данчикова судургута суох экэнэмиичэскэй усулуобуйаҕа олорорбутун, дьоҥҥо чугас сылдьар бэйэни салайыныы уорганнарын үлэтиттэн күннээҕи кыһалҕаны быһаарыы, олохпут таһымын  тупсарыы улахан тутулуктааҕын эттэ.  

Тыа сирин биир кэлим сайыннарыы бырагырааматыгар өрөспүүбүлүкэ көхтөөхтүк кыттар. Бу бырагыраама, бастатан туран, тыа сиригэр олох таһымын тупсарыыга ананар, дьиэ-уот, инфраструктура, нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутун боппуруостарын быһаарар.

«Федеральнай таһымҥа «Уһук хоту таһаҕаһы тиэйии» туһунан сокуон чочуллан бэлэмнэммитэ Саха Сирин олохтоохторугар дьоһун ситиһии буолар. Сокуону оҥорууга өрөспүүбүлүкэ ситэриилээх былааһын уорганнара, Ил Түмэн дьокутааттара күүскэ үлэлэстилэр. Хоту таһаҕаһы тиэйиини чопчулуур сокуон эрэгийиэн таһымыгар ылыныллыбыта, оттон федеральнай таһымҥа өссө ылынылла илик.

Ону таһынан, ОДьКХ ситимин үлэтиттэн дьон олоҕун хаачыстыбата быһаччы тутулуктаах. РФ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ Михаил Мишустин хомунаалынай инфраструктураны саҥардарга эрэгийиэннэргэ эбии үбүлээһин көрүллэрин туһунан иһитиннэрбитэ. Ууну, ититиини, канализацияны хааччыйар ситими, хочуолунайдары уларытарга, аныгы олох ирдэбилигэр эппиэттиир гына саҥаны тутарга быйыл 30 млрд. солк. эһиил 100 млрд. солк. көрүллүөҕэ. Онон өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин олоҕун тупсарарга дьоһун үлэ оҥоһуллуо», — диэн кэпсээтэ Галина Данчикова.

Ойуур баһаарыгар эрдэттэн бэлэммит

СӨ экологияҕа, айылҕаны туһаныыга, ойуур хаһаайыстыбатыгар миниистири бастакы солбуйааччы Дьулустаан Хон эрэгийиэннээҕи экологическай мониториҥҥа өрөспүүбүлүкэ сирин-уотун 54% хабыллыбытын туһунан эттэ.

Кини биэрэги бөҕөргөтүүгэ, сааскы халаан уутун аһарарга, экология өттүгэр куттала суох буолууну хааччыйарга, бырамыысыланнас эбийиэктэрэ тулалыыр эйгэҕэ мөкү дьайыыларын аччатарга о.д.а. айылҕа харыстабылын боппуруостарыгар министиэристибэ туох үлэни ыытарын билиһиннэрдэ. Кэнники сылларга өрөспүүбүлүкэҕэ улахан ойуур баһаара туран, быйылгы сезоҥҥа бэлэмнэнии үлэтэ эрдэттэн ыытыллар.

Ол курдук, 150 сезоннай үлэһиттэри бастайааннайга көһөрдүлэр, 84 киһини  сезоннай үлэҕэ ыҥырдылар, уопсайа 250 тиэхэникэ үлэлиэҕэ. «Экология» национальнай бырайыак, «Ойууру харыстааһын» эрэгийиэннээҕи бырайыак   чэрчитинэн, ойуур баһаарын умуруорарга өрөспүүбүлүкэҕэ кэлиҥҥи икки сылга 62 тиэхиникэ кэллэ.

Үөһэттэн баһаары умуруорарга былырыын Томпоҕо, Өймөкөөҥҥө, Үөһээ Халымаҕа авиация салаата тэриллибитэ. Быйыл Сунтаарга, Ньурбаҕа, Бүлүүгэ баар авиация салаалара парашютистарынан хааччыллыахтара. Оччотугар ойуур баһаарын умуруоруу үлэтэ тэтимириэ.

Тыа хаһаайыстыбатын үлэhиттэрин хамнастара үрдүө

СӨ тыатын хаһаайыстыбатын миниистирэ Александр Атласов олохтоох бородууксуйаны оҥорон таһаарааччылары өйүүргэ туох үлэ ыытылларын туһунан кэпсээтэ. Билиҥҥи туругунан, өрөспүүбүлүкэҕэ бу салааҕа 742 тэрилтэҕэ 8000-ттан тахса киһи үлэлиир, 2000 бааһынай хаһаайыстыбалар уонна урбаанньыттар, 60 000 тахса кэтэх хаһаайыстыбалаах дьон бааллар.

Ынаҕы-сүөһүнү көрөр хаһаайыстыбалары өйүүргэ биир төбөҕө көрүллэр судаарыстыба көмөтө 45 000 солк., биир биэҕэ 3000 солк. диэри улаатта. Ынах, убаһа этин, хортуоппуйу, оҕуруот аһын, туораахтаах үүнээйини соҕотуопкалыырга судаарыстыба эмиэ көмө оҥорор.

Дьиэ табатын, көтөр ахсаана эбиллибит, хороҕор муостаах ахсаана 170,8 тыһ., ол иһигэр ынах 71,7 тыһ. төбө, сылгы үөрэ 182,2 тыһ. төбө.

Миниистир тыа хаһаайыстыбатыгар үлэлиир бүддьүөт үлэһиттэрин хамнастара үрдүүрүн туһунан үөрүүлээх сонуну иһитиннэрбитигэр саалаҕа олорооччулар тута сэргэхсийэ түстүлэр.

2023с. муус устар 1 күнүттэн тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэрин хамнастара 40% үрдүөхтээх. Холобур, исписэлиистэр 59 359 солк. кырата суоҕу ылыахтара. Ыстаарсай бэтэринээр – 67271 солк. хамнастаныа, агрохимик – 50125 солк. 

Оттон оробуочайдар хамнастара 35% үрдүөҕэ, тыа хаһаайыстыбатыгар хамнаһы улаатыннарарга 112 мөл. солк. көрүллүбүт. 

Уоттаах, гаастаах сир тиийбэт

СӨ сири-уоту бас билиигэ миниистир Павел Иванов «Уһук илиҥҥи гектарга» уопсайа 29 910 сайабылыанньа киирбитин туһунан билиһиннэрдэ. Ол эрээри, ойуур пуондатыгар баар сири атын салааҕа көһөрөргө кэккэ уустуктар  бааллар.

Өрөспүүбүлүкэҕэ үс уонна онтон элбэх оҕолоох 34 079 ыал баара бэлиэтэммит, кинилэри сир учаастагынан хааччыйарга уоттаах-гаастаах сир нэһилиэк чугаһынан тиийбэт эбит, ордук куоракка уонна улуус киинигэр. Сахабыт Сирин 82% ойуур пуондата, нэһилиэк сирин тыаҕа дьиэ туттан эрэ кэҥэтиэххэ сөп, онно уоту-гааһы тардыы, ититиини киллэрии, суолу оҥоруу улахан үбү-харчыны эрэйэр. Ити боппуруос кыайан быһаарыллыбакка элбэх оҕолоох ыаллар учаастак ылан да баран дьиэлэрин кыайан туттубакка сылдьаллар. Уота суох кураанах тыаҕа ойуур быыһыгар хайдах олоруоххунуй?

Төгүрүк остуол кэмигэр чааһынай дьиэлээх дьону киин ититии ситимигэр холбооһун,  нэһилиэктэргэ гаас киириитин, сыбаалканы ыраастааһын, убаҕас уонна хойуу тобоҕу харайыы туһунан киэҥ хабааннаах кэпсэтии таҕыста. Хоту улуустарга уу, канализация, ититии ситимэ эргэрбитэ, саахалланар туруктааҕа этилиннэ.

Аартыка оройуоннарыгар 3 улууһу эбэргэ

Кэбээйи, Томпо, Өймөкөөн улуустара Аартыка оройуоннарыгар киирэн, кэккэ чэпчэтиинэн туһаныахтарын, дойдуларын сайыннарыахтарын баҕаралларын туһунан баҕа санааларын тиэртилэр.  Ол эрэн, ити боппуруос федеральнай таһымҥа эрэ быһаарыллар кыахтаах.

Ойуур баһаарын кэнниттэн сири-уоту, үүнээйини чөлүгэр түһэрии биир сытыы кыһалҕа буолар. Хаһаайына суох дьэллик ыттары көрүү-истии ситэ быһаарылла илигэ билиннэ.

Сотору Өлүөнэ өрүһү туоруур муоста тутуллуохтаах эрээри, күргэҕэ киирэр суол Мэҥэ Хаҥалас Хаптаҕайынан ааһар уонна баччааҥҥа диэри олохтоохтор кулууптара суоҕун, 1974с. тутуллубут оскуола эргэрбитин кэпсээтилэр.

Горнай улууһугар нэһилиэнньэ 70% кэтэх хаһаайыстыбалаах, үүт туттаран олороллор уонна ынах арыыта дэписиит буолан, сыаната үрдээбит. Былырыын ойуур баһаарыттан көмүскэнэн, былыты аһары ытыалаан, ууга баран, отторун кыайан ылбатахтар, үүт туттарааччы аҕыйаабыт.

Саха дьоно былыр-былыргыттан балыктаан, бултаан, айаҕын ииттэн олорор, онон төрүт дьарыкпытыттан ыстараабы сотор уолдьаспытын бэлиэтээтилэр.

Хамнаһы тэҥнииргэ  

Аны олохтоох дьаһалтаҕа хамнас быстар кыратыттан сылтаан, эдэр дьон биир-икки сыл үлэлээт баран иһэллэрин, дьон уларыйа турара үлэ хаачыстыбатыгар охсорун хас да улуус дэлэгээттэрэ эттилэр. 

Бары улуустартан мустубут дьокутааттар микрофону былдьаһа сылдьан ким туох кыһалҕалааҕын туруорустулар, салгыы санааларын тистилэр. Үгүс муниципальнай тэрээһиннэр сыана ыарыы турарын, оттон хамнас намыһаҕыттан сылтаан, үлэҕэ интэриэс сүппүтүн, хаачыстыба доҕолоҥнуурун иһитиннэрдилэр. Ону таһынан, аныгы сайдыылаах үйэҕэ былыргылыы оһох оттон, дьиэлэрин сылытан олорор тыа дьонугар судаарыстыба көмө харчы көрүөхтээҕэ ыйылынна.

Онон, дьон олоҕун таһымын тупсарарга, дэлэгээттэр эппиттэринэн, бастатан туран, дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин «ыам ыйынааҕы ыйааҕар» киирбэтэх бүддьүөт үлэһиттэрин хамнаһын тэҥнииргэ, алын хамнастан өрө көтөҕөргө үлэ барыахтаах.