Издательский дом Редакция Подписка
Погода в Якутске: . -13 oC

Сугуннаах Суоттубут сиригэр ахсынньы аам-даам тымныытын билиммэккэ дьоһун-мааны күн тэрилиннэ. “Түһүлгэ” култуура киинэ бу күн ыалдьыттарын сахалыы сиэринэн арыылаах алаадьынан айах тутан көрүстэ.

Сугуннаах Суоттубут сиригэр ахсынньы аам-даам тымныытын билиммэккэ дьоһун-мааны күн тэрилиннэ. “Түһүлгэ” култуура киинэ бу күн ыалдьыттарын сахалыы сиэринэн арыылаах алаадьынан айах тутан көрүстэ.

Үөрүүлээх быһыыны Екатерина Гоголева дириэктэрдээх култуура үлэһиттэрэ өрөгөйдөөхтүк астылар. Тэриллибитэ 35 сылын бэлиэтиир «Илгэ» фольклор ансаамбыл ырыата кулууп урукку кэмнэрин саната дьиэрэйдэ.  Өр сылларга кулуупка эдэркээн кийиит кыыс буолан кэлиэҕиттэн үлэлиир Валентина Бубякина оһуохайа дьон-сэргэ сүргэтин көтөхтө. 

Илгэ2

«Илгэлээх түһүлгэбит»  уйгулаах туонатыгар Саха АССР төрүттэммитэ 100, Арассыыйа норуоттарын култуурунай нэһилиэстибэтин сылларыгар анаан, дириҥ историялаах Суотту нэһилиэгэр ааспыт үйэҕэ аар-саарга сураҕырбыт 21 олоҥхоһуттара, Арассыыйа норуоттарын култууратын үйэлээх баайын хаҥатыспыт, үтүө үгэһи үксэтиигэ  сүдү кылааттаах дьоммут анаан-минээн алгыстарын доллоһута анаабыкка дылылар: 

Тыгын кырдьаҕас саҕаттан

 Тымыр сыдьаан тылламмыт,

Тырыттыбат ньыгыл дьылҕалаах

Тыйыс саха аатыран,

тыллан-үөскээн кэлбиппит.

Бүгүн дьоро күҥҥэ биһиги

Хаан-уруу аймах-билэ дьоммутугар

Сэмэй майгылаах сугуннаах Суоттуларга,

Элбэхтэ олоҥхолоон ааспыт

Кыһыл Кырдалбыт ытык сиригэр

Ууһаан-тэнийэн олорор

Айыы аймахтарбытыгар,

Ыраахтан-чугастан кэлэн олохсуйбут

 Мааны дьоммутугар,

Үөрэх сырдыгын батыһар ыччаппытыгар,

Кэнэҕэски кэскиллээҕи торумнуур

 Бар дьоммутугар

Үйэлээх үтүөкэн тыллары аныыбыт.

Быдан дьыллар-хонуктар

мындаа саҕахтарыттан

Ааспыт омоон суолбутун-ииспитин

Чэлгитэргитигэр,

Аар аартыктары амалыйа

Арыйан алгыспытын этэбит.

Иитэр-аһатар  модун эбэбит 

улуу Өлүөнэ хочотун

Ытык хайа утары уутуйан чэлгийэр

Суотту курдук кэрэ кытылга

Ил-эйэ аартыктарын айах тутан күндүлээн,

Ыллыыр-туойар аналлаах дьоһун

Дьоҥҥутун биһирээн,

Күннээҕи олоххо көмүс

Долгураҥы чаҕылытан,

Илгэ-быйаҥнаах уйгулаах олоҕу  уһансан,

Дьол туонатын айхаллааҥ!

Ытык-мааны дьоммут олоҥхоһуттарбыт алгыстарын ситэрэн, «Утаһын» чабырҕахсыттар бөлөхтөрө, култуура үлэһиттэрэ норуот инструменнарыгар оонньоон, төрүт ырыалары ыллаан-туойан, эдэр хомусчут Николай Ордахов хомуспутун дьүрүһүтэн арчылаах алгыһы ситэрэн, тыыннаан биэрдилэр.  Чулуу олоҥхоһуттар түөлбэлэригэр үөскээбит кыра оҕолор нэһилиэкпит кэрэ кэскилин хоһоонунан кэрэһэлээтилэр:

Аан Чаҥый тылынан амалыйан,

Олоҥхоһут эһэлэрбит барахсаттар

Кылбаарар Кыһыл кырдалы

Кыһыҥҥы тумаҥҥа чэлгиһиттилэр.

Бу торҕо күөх сыһыылаах

Суоттубут ытык сиригэр

Үтүө тыллары биһиктээн,

Алгыстаах санааны ииттилэр.

Халыан өбүгэ тапталын, эрэлин

Төрөөбүт дойдубутугар эттилэр.

Хорсун санаабыт чочулунна,

Хахсаат тыалы билиммэккэ,

Кылбаарар үрдүк Кырдалга

Кылбаһыйда өрөгөй үөрүүтэ!

Мария Дмитриевна

Суотту нэһилиэгин Хоноҕоругар 1962 сыллаахха оччотооҕу биригэдьиир Петр Иннокентьевич Васильев уонна  сэрии, тыыл бэтэрээннэрэ Кирсан Николаевич Решетников, Иннокентий Семенович Черкашин, Иван Яковлевич Заровняев уо.д.а. ытык дьоммут көҕүлээһиннэринэн тутуллан үлэҕэ киирбитэ. Оччотооҕу дьон-сэргэ кэпсэлигэр сылдьар үс оһохтоох кулууптан саҕыллан, элбэх көлүөнэни кэрэ эйгэтигэр иитэн кэлбит култуурабыт дьиэтэ, кэлин «Түһүлгэ» сынньалаҥ киинэ төрүттэммитэ 60 сылын, дьон-сэргэ ыраахтан-чугастан ыҥырыллан кэлэн, үөрэн-көтөн туран бэлиэтээтибит. Бу дьолуо, бэлиэ күҥҥэ – түһүлгэлээх үҥкүүнэн  кэрэ эйгэтин абылаҥар хореограф Надежда Алексеева түмэр  араас саастаах үҥкүүһүттэрэ сыананы чахчы киэргэттилэр.   

Биир ураты истиҥ иэйиилээх, арчылаах, алгыстаах түгэнинэн  - илгэлээхтик иэйэ, ыллыы-туойа сылдьыахха диэн иһирэх санаанан «Илгэ» диэн истиҥник ааттаммыт Суотту нэһилиэгин Хоноҕордооҕу култуура дьиэтин иһинэн, 35 сыл анараа өттүгэр тэриллибит «Илгэ» фольклорнай aнсаамбылы ис сүрэхтэн эймэнийэн туран чиэстээһин буолла. Кинилэр истэригэр бааллар Суотту нэһилиэгин бочуоттаах олохтоохторо, мэдиссиинэ, атыы-эргиэн туйгуннара, үлэ бэтэрээннэрэ: Федора Васильева, Христина Токусарова, Любовь Терентьева, Саргылана Федорова, Фаина Ширяева, Екатерина Бочкарева, Анастасия Степанова, Мария Саввина, Анна  Заровняева, Анастасия Осипова, Альбина Максимова, Анастасия Колесова, Мария Федорова.

1987 сыллаахха «Арчы» бэтэрээннэр түмсүүлэрин иһинэн дьахталлар Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Светлана Захарова көҕүлээһининэн, «Илгэ» ансаамбыл тэриллибитэ. Бастакы салайааччыларынан  СӨ култууратын туйгуннара, талааннаах бэлиэ дьоммут Вера Абрамова, Мария Степанова, баяниһынан Данил Кычкин этилэр. Араас сылларга ансаамбыл дьоһун үлэтин Лидия Баишева, Клара Васильева салайбыттара, баянистарынан Ариан Иванович Васильев, Виктор Петрович Портнягин, Николай Егорович Орлов үлэлэспиттэрэ. 

Нам улууһугар ситиһиилээхтик култуура эйгэтигэр үлэлии-хамсыы сылдьар баянистара Ариан Васильев кэлэн, ансаамбыл кыттыылаахтара, эдэрдии эрчимирэн туран, элбэх ырыаны дьон астынар, махтанар гына доллоһуттулар.   Ансаамбыл тэриллибит сыала-соруга – саха норуотун ырыаларын сөргүтүү, сайыннарыы, үүнэр көлүөнэ ыччакка дьоһуннаан тарҕатыы буолар. Аан бастакынан «Илгэ»  ансаамбылы саха тэлэбиидэнньэнэн нөҥүө өрөспүүбүлүкэ олохтоохторугар режиссер, ыытааччы Татьяна Гоголева таһааран турар.

«Илгэ» ансаамбылга аан бастаан ырыаны көҕүлүттэн тутан олоххо инники күөҥҥэ сылдьар үлэ, тыыл бэтэрээннэрэ, ылбаҕай ырыаһыттар, талба талааннаахтар, элбэх оҕолоох ийэлэр биир санаанан түмсүбүттэрэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр, ону тэҥэ биһиги дойдубутугар Суоттуга,  Ийэ сылын уруйдаан үгүс элбэх тэрээһиннэр ыытылыннылар. Биһиги нэһилиэкпит эрэгийиэҥҥэ саамай элбэх Дьоруой ийэлээх уйгулаах түөлбэлэртэн биирдэстэрэ буолар. Ансаамбыл кыттыылаахтара дьону-сэргэни кэрэхсэтэ ыллаан-туойан ааспыт ытык дьоммут сырдык кэриэстэригэр анаан ыллаатылар. Хоноҕорго култуура сайдыытыгар тус кылаатын киллэрэн үлэлээбит Лидия Пермякова оҕолоро Василий, Петр Баишевтар              уонна бииргэ төрөөбүт балыстара Матрена, Анна Пермяковалар ансаамбыл кыттыылаахтарын, култуура үлэһиттэрин истиҥник эҕэрдэлээтилэр. Маны сэргэ, нэһилиэк баһылыга Василий Иванов, Уус Алдан култууратын салаатын салайааччыта Иннокентий Аммосов, биир дойдулаахпыт Индигир национальнай нэһилиэгин баһылыга Борис Заровняев, улуус бэтэрээннэрин Сэбиэтин аатыттан Екатерина Свинобоева, о.д.а. иһирэх санаанан эҕэрдэ эгэлгэтин анаатылар, анал наҕараадалары туттардылар.

Сахабыт Сирин, Уус Алдаммытын, Суоттубутун, Хоноҕорбутун, Кыһыл Кырдалбытын ааттарын кэрэхсэтэ ааттаппыт, киэҥ эйгэҕэ таһаарсыбыт “Илгэ” ансаамбыл бары кыттыылаахтара кэрэни түстээн, үтүөнү үксэтэн, бар дьоҥҥо иһирэхтик ыллаан-туойан, кэнчээри ыччакка бастыҥ үтүө холобур буолаллар. Ансаамбыл 85 саастаах ытык киһитэ, олохтоох ааптар уонна мелодист, ураты чуор, кэрэ куоластаах ырыаһыт Мария Федорова тылларыгар уонна мелодиятыгар “Ыҥырыы кэлэрин тухары” диэн ураты истиҥ ырыанан бэлэх ууннулар. 

Панно2

Бу кэннэ салгыы нэһилиэк култууратын тутан олорор, билиҥҥи көлүөнэ норуот артыыстара ырыа ыллаан, үҥкүү кэрэтин «Ырыа кэһиилээх кэлиэҕим» кэнсиэргэ көрдөрдүлэр. Кэнсиэр Бүтүн Сойуустааҕы куонкурус лауреата, суоттулар таптаан истибит ырыаһыппыт, Хоноҕор кулуупка өр сылларга бэриниилээхтик, таһаарыылаахтык үлэлээбит үтүөкэннээх киһибит  Мария Степанова өрүү таптаан ыллыыр ырыатын аатынан, «Ырыа кэһиилээх кэлиэҕим» диэн буолбута хас биирдиибит дууһатын долгутта. Култуура эйгэтин эдэр үлэһиттэрэ, кыттыылаахтара, үөрэнээччилэрим Анатолий Пермяков, Владимир Охлопков, Степанида Бурнашева, Светлана Сивцева кэрэ эйгэтин кэрэхсэтэ бэлэхтээбиттэриттэн олус астынным. Үөлээннээҕим Петр Охлопков, убайым Петр Бубякин, култуура эйгэтигэр үлэлиир кэммэр тэрийбит «Иэйии» ансаамбыл иэйиилээх ырыаларын истэн эдэркээн кэмнэрбин санаатым. Оччолорго Мария Степанова, Данил Кычкин, Сусанна Портнягина биэчэрдэри олус да киэргэтэллэрэ.

Панно copy

Чахчы даҕаны, биһиги бу күн илгэлээх түһүлгэҕэ түмсүбүт дьон санаабыт биир, иэйиибит тэҥ буолан, ил-эйэни түстээтибит, өрөгөй кыымын сахтыбыт, сырдык кыайыы утаҕын уһаныстыбыт. Ыллыыр ырыа ымманыйа турдун, этэр тыл алгыстана турдун. Өбүгэ тыына арчылаан хомоҕой хоһоон хоннохтоон этиллэр, нарын үҥкүү өрө битиллэр, ылбаҕай ырыа анаан ылланар кэрэ кэмнэрэ үүнэ турдуннар, түһүлгэбит илгэтин байыта, кэҥэтэ, дириҥэтэ, үйэлэри үлдьү көтөн алгыстаах аартыгынан айанната.

  • 1
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0

Комментарии (0)

Никто ещё не оставил комментариев, станьте первым.

Оставьте свой комментарий

  1. Опубликовать комментарий как Гость.
Вложения (0 / 3)
Поделитесь своим местоположением
Лента новостей

Суоппар буолар уустугурда

Муус устар 1 күнүттэн байаҥкамаат бэбиэскэтиттэн куотунар дьону тырааныспары ыытар…
28.03.24 17:19
Лента новостей

Интерактивнай быыстапка

«Арассыыйа – Мин устуоруйам» мультимедийнай устуоруйа пааркатыгар кулун тутар 20 күнүттэн…
28.03.24 16:23