Бэлиитикэ

Саха тылын, литературатын, култууратын учууталларын II өрөспүүбүлүкэтээҕи сийиэстэрин түмүктүүр өрөсөлүүссүйэ бырайыагын дьүүллэһиини Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Александр Жирков иилээн-саҕалаан ыытта. Мунньахха тыл, үөрэх, бэчээт, тэлэбиидиэнньэ эйгэтигэр үлэлиир дьон, муниципальнай тэрээһиннэр бэрэстэбиитэллэрэ кытыннылар. Ил Түмэн бастакы вице-спикерэ өрөсөлүүссүйэ түмүгүн астымматаҕын, олоххо баар кыһалҕаны кыайан арыйбатахтарын, ону быһаарар суолу тобулбатахтарын ыйда.

САХА БЭЧЭЭТИН САРБЫЙЫЫ

Сахалыы тыллаах тарбахха баттанар хаһыат үлэһиттэрин сарбыйан, ахсааннарын лаппа аччатан тураллар. Биир эрэдээксийэ иһигэр биэс-алта эрэ киһи толугураһан хаалан, хамнас алын кээмэйигэр үлэлээн букунаһаллар. Кинилэр сайын уоппускаҕа бардахтарына, суруйар-сырдатар, буруолаабытынан сонуннары тиэрдэр үлэһит суоҕун кэриэтэ. Оттон-мастан тутуһан хаалбыт дьоммут икки-үс киһи үлэтин оҥороллор. Уопсайынан, суруналыыстар хамнастара нэһиилэ тиийинэн олоруу алын кээмэйигэр эрэ сөп түбэһэр, ол иһин кыахтаах, дьоҕурдаах өттө хамнастаах эйгэҕэ баран хаалаллар, эдэрдэр эрэдээксийэҕэ кэлэ сатаабаттар. Кыра хамнаска ипотека төлөөрү эбии дохуот көрдөөн өрө мөхсө сылдьар киһи үлэтин хаачыстыбата эмиэ тутах буолар.

Аны «Горпечать» киоскаларыгар сорох сахалыы хаһыат эбиэт иннинэ бүтэн хаалар, нэһиилэ уонтан эрэ тахсаны аҕалбыттара аҕыйах киһиэхэ тиксэр. Маннык үлэлии-хамсыы олорон саха бэчээтин киэҥ эйгэҕэ хайдах тарҕатыаххыный? Ол иһин сахалыы хаһыаты, кинигэни-сурунаалы, саайты умсугуйан ааҕар, төрөөбүт тылын ойуулуур-дьүһүннүүр баайын хаҥата сатыыр эдэр киһини тымтыктанан да көрдөөн булбаккын. Сахалыы бэчээти үгэс быһыытынан, биэнсийэҕэ тахсыбыт аҕа саастаах дьон ааҕаллар, кинилэр бардахтарына аныгы ааҕааччы ким буолара билиҥҥитэ чопчулана илик.

Эдэрдэр, орто саастаахтар бары социальнай ситимҥэ олороллор, сахалыы сатаан аахпаттар, төрөөбүт тылларын ойуулуур-дьүһүннүүр барҕа баайын ис хоһоонун өйдөөбөттөр. Бу уостан түспэт сытыы кыһалҕаны санаатахтарын аайы ыас курдук ырытыһа сатыыллар эрээри, төрөөбүт тыл суолтататын Ийэ тыл күнүгэр, ыһыахха, саха тылын учууталларын сийиэһигэр эрэ саныыллар. Ону даҕаны кэлин ыһыахтарбыт ким төһө кыаҕын, мааны күндү түүлээҕинэн хаймыыламмыт сыаналаах таҥаһын, киэргэлин муода курдук көрдөрүүгэ, тэрилтэлэринэн куоталаһыыга кубулуйда. Онтон атын күннэргэ бары мунньахтар, тэрээһиннэр, бырааһынньыктар нууччалыы ыытыллаллар, суруналыыстар эмиэ ону тылбаастыы сатаабакка, туруору биир тылынан саайтка туруоран иһэллэр.

САХАЛЫЫ МУЛЬТИК, КИИНЭ ЭЛБИЭХТЭЭХ

Саха тылын учууталларын II сийиэһэ Саха АССР төрүттэммитэ 100 сылыгар, сахалартан бастакы тыл үөрэхтээҕэ, учуонай, саха суругун-бичигин төрүттээччи С.А. Новгородов төрөөбүтэ 130 сылыгар уонна «СӨ Тылларын туһунан» сокуон ылыныллыбыта 30 сылыгар ананан ыытыллыбыта. Уопсайа 500 тахса дэлэгээт сэттэ стратегическай хайысханан үлэлээн, үүнэр көлүөнэни иитиигэ, төрөөбүт тылбыт суолтатын үрдэтиигэ бэйэлэрин санааларын үллэһиннилэр.

Ол эрээри, чуолкайдаан эттэххэ, өрөспүүбүлүкэ олохтоохторугар төрөөбүт тыл — саха, нуучча, хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар тыллара. Онон ыйааһын биир өттүгэр иҥнэри түһүө суохтаах, барыбыт интэриэһэ көрүллүөхтээх. Сийиэс түмүгүнэн оҥоһуллубут өрөсөлүүссүйэ бырайыагын, былаас уорганнарыгар анаммыт этиилэри СӨ Үөрэххэ уонна наукаҕа миниистирэ Ирина Любимова билиһиннэрдэ. Кини «Айар» кинигэ кыһата «Пушкинскай карта» курдук Саха Сиригэр «Кулаковскай картатын» киллэрэн, оҕо хаһыаттарын, сурунаалларын сурутарга, кинигэ атыылаһарга этии киллэрбитин туһунан эттэ. Ону таһынан, өрөспүүбүлүкэҕэ төрөөбүт тыл учууталын ыстаатыһын туһунан сокуону ылынар, учуобунньуктары саҥардар, оскуолаҕа саха тылын уонна литературатын, култууратын кабинеттарын арыйыы кэм ирдэбилэ буолбутун бэлиэтээтэ. СӨ Үөрэххэ уонна наукаҕа миниистирэ уһуйааннары олоҥхо дьоруойдарын куукулаларынан, цифровой, интерактивнай тэрилинэн хааччыйарга, төрөөбүт тылы сайыннарыыга уонна үйэтитиигэ бастыҥ үлэһиттэргэ түөскэ кэтиллэр бэлиэ олохтуурга, о.д.а. киирбит этиилэри иһитиннэрдэ.

Сийиэс дэлэгээттэрэ өрөсөлүүссүйэҕэ оҕолорго уонна ыччакка төрөөбүт тылларынан уус-уран, научнай-популярнай киинэ, мультфильм ахсаанын элбэтэри, саха суруйааччыларын айымньыларынан тыйаатырдар репертуардарын хаҥатары киллэрбиттэр. Итиэннэ тэлэбиидиэнньэҕэ оҕо биэриилэрин, куйаар ситимигэр көмпүүтэр оонньуулары, социальнай ситимнэри сайыннарарга, дьиэ кэргэҥҥэ оҕону төрөөбүт тылынан иитэр ыалга грант, бириэмийэ олохтуурга о.д.а. бэрт үгүс-үтүмэн этиилэри оҥорбуттар.

Ирина Любимова оскуолаҕа төрөөбүт тылынан үөрэтэр кылаас ахсаана элбиэхтээҕин, этнокултуурунай хайысхалаах сайыҥҥы оҕо лааҕырдара, «Саха үгэһин кыһата» мастарыскыай, «Олоҥхо дойдута» устуудьуйа, литературнай салоннар, тыйаатырдар аһыллан үлэлиэхтээхтэрэ өрөсөлүүссүйэҕэ тиһиллибитин ыйда. Ол докумуоҥҥа суруллубутунан, уһуйааҥҥа, оскуолаҕа, үөрэх кыһатыгар сахалыы эйгэ тэриллиэхтээх, төрөппүттэри төрөөбүт тылынан саҥарарга үөрэтиэхтээхтэр. Итини сэргэ официальнай саайтарга саха тылынан иһитиннэрии булгуччулааҕа бэлиэтэммит.

ТЫЛ ҮӨРЭХТЭЭҔИН ЫСТААТЫҺЫН ҮРДЭТИИ

Өрөсөлүүссүйэ бырайыагын истэн баран, мунньах кыттааччылара туох өйдөммөт түгэн баарын, ким эбии этиилээҕин дьүүллэстилэр. Холобур, улахан дьону саха тылыгар ким үөрэтиэн сөптөөҕүн, «Кулаковскай каартата» хайдах үлэлиирин, оҕо телеканалын арыйыыны үбүлээһинин, оскуолаҕа Саха Сирин сатабылын, устуоруйатын, экологиятын, култууратын үөрэтиигэ эбии чаас көрүллүүтүн туһунан токкоолостулар.

Ону таһынан, төрөөбүт тылларын билбэт оҕолору уһуйаантан саҕалаан, оскуолаҕа тиийэ бары улуустарга мониторинг ыытан чинчийэн көрөргө этии киирдэ. Ил Түмэн Наукаҕа, үөрэхтээһиҥҥэ, култуураҕа, маассабай информация сириэстибэлэригэр уонна уопсастыбаннай түмсүүлэр дьыалаларыгар сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Феодосия Габышева чуолкайдаабытынан, өрөспүүбүлүкэҕэ төрөөбүт тыл учууталын ыстаатыһын туһунан сокуону ылынарга, Саха Сиригэр төрөөбүт тыл ахсааныгар саха, нуучча, хотугу норуоттар тыллара киирэр. Онон Педагог уонна уһуйааччы сылыгар педагог ыстаатыһын туһунан сокуон барыла оҥоһуллуохтааҕын туһунан эттэ.

 Саха тылын учууталын оруолун үрдэтии ол сокуоҥҥа туспа хайысха быһыытынан киириэн сөбүн бэлиэтээтэ. Ол эрээри, саха тылын эйгэтин хаҥатарга учууталлар эрэ үлэлээбэттэр. Учууталлар дойду Бэрэсидьиэнэ бигэргэппит «ыам ыйынааҕы ыйаахха» киирэн, өрөспүүбүлүкэҕэ үрдүк хамнаһы ылаллар, оскуола дириэктэрэ хас да сүүһүнэн тыһыынча хамнастаах. Оттон бэчээт, сонуннары көрдөрөр-тарҕатар эйгэ үлэһиттэрэ «атыттар» диэн көйгөтүллэн хаалан, эрэгийиэн үрдүнэн хамнас алын кээмэйигэр олороллор. Кинилэр ыстаатыстарын үрдэтиигэ туох да үлэ оҥоһуллубат, кыра хамнаска саатар эбии төлөбүр ааҕыллыбат. Феодосия Васильевна эбэн эппитинэн, Башкортостан, Татарстан уопутугар олоҕуран, өрөспүүбүлүкэҕэ оҕо телеканала аһыллыахтаах.

ҮБҮЛЭЭҺИН УЛААТТА

 СӨ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Сергей Местников сийиэс түмүгүнэн киирбит этиилэри ким, хайдах талан сүүмэрдээн ылбыта өйдөммөтүн туһунан эттэ. «Сийиэскэ мустубут учууталлар биир нэдиэлэ устата толкуйдаан, ыраҥалаан киллэрбит этиилэрин, туруорсубут боппуруостарын 30-50% киирбэтэх. Отуттан тахса төгүрүк остуол, стратегическай сессия ыытыллыбытыттан суолталаах түмүк этиилэр киирбэккэ хаалбыттар.

Холобур, төрөөбүт тылынан үрдүк үөрэххэ үөрэнэ киирэргэ тус сыаллаах миэстэ ахсаанын элбэтии көтүтүллүбүт. Ону таһынан, оҕолору төрөөбүт тылларынан үөрэтиигэ бу үөрэх дьылыгар туох үлэ оҥоһуллубутун туһунан Үөрэххэ уонна наукаҕа миниистирэ сыл ахсын иһитиннэрии оҥоруохтаах диэн этиллибитэ эмиэ суох», — диэтэ Сергей Местников. Кини этэринэн, төрөөбүт тылы харыстааһыҥҥа уонна сайыннарыыга судаарыстыбаннай бырагыраама үбүлээһинэ 100 мөл. солк. диэри улаатыннарыллыбыт. Судаарыстыбаннай бырагыраама үбүн тыырарга сийиэс ыытар наадата суоҕун, сорох тэрээһин бэйэ кыаҕынан ыытыллыахтааҕын, сийиэс тылбытын харыстыырга сүрүн үлэни чопчулуохтааҕын чуолкайдаата.

ОЛОХХО БААР КЫҺАЛҔА СИТЭ АРЫЛЛЫБАТАХ

 Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Александр Жирков саха тылын учууталларын II сийиэһин түмүктүүр өрөсөлүүссүйэтэ тупсарыллыбыт эрээри, син биир ситэтэ суоҕун, көтүмэхтик оҥоһуллубутун, сийиэскэ киирбит суолталаах этиилэр көтүтүллэн хаалбыттарын чиҥэтэн эттэ. Олоххо баар кыһалҕаны арыйан, илдьиритэн, ону быһаарар суол үбүлээһинигэр тиийэ чопчуламматаҕын, төрөөбүт тылы үөрэтиигэ бастыҥ уопут, чааһынай оскуола киллэрбит саҥа ньыматын туһунан биир да этии киирбэтэҕин бэлиэтээтэ.

«Сийиэс дэлэгээттэрэ ханнык сытыы кыһалҕаны туруорсубуттара, ону быһаарарга парламент, бырабыыталыстыба, министиэристибэлэр тугу оҥоруохтаахтара өрөсөлүүссүйэҕэ сырдатыллыахтаах. Судаарыстыбаннай бырагыраамаҕа эбии көрүллүбүт үп-харчы төрөөбүт тылбыт эйгэтин хаҥатар туһугар үлэлии-хамсыы сылдьар уопсастыбаннас бэрэстэбиитэллэрин, тэрилтэлэр саҥа саҕалааһыннарын өйүүргэ граннары биэриигэ туттуллуохтаах. Маны таһынан, төрөөбүт тылы үөрэтиигэ, бастатан туран, төрөппүттэр, ыччат интэриэһин тардарга. Холобур, саха тылын үөрэтии чааһын сорох институттарга кыччатан тураллар. Бу кыһалҕаны үөрэх тэрилтэлэригэр хайдах быһаарыахха сөбүн дьүүллэһиэхтээхпит», — диэтэ Александр Жирков.

Кини эбэн эппитинэн, оҕо төрөөбүт тылыгар интэриэһин тардарга аныгы технология көмөтүнэн аниматордар үлэлэһиэхтээхтэр. Ол эрээри, оҕону төрөөбүт тылынан үөрэтиини аҥаардастыы үөрэх эрэ кыһатыгар сүктэрэр, төрөппүттэн эппиэтинэһи устар табыллыбат. Онон мунньах кыттыылаахтара өрөсөлүүссүйэни өссө хаттаан көрөн, чочуйан, ситэрэн-хоторон баран, төрөөбүт тылбыт эйгэтин кэҥэтиигэ туһуламмыт үлэни былаанныырга өссө биирдэ төннүөхтэрэ.