Общество

Кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэлэр салайааччылара, уопсастыбаннай актыбыыстар, олохтоох бэйэни салайыныы уорганнарын бэрэстэбиитэллэрэ, урбаанньыттар санааларын аһаҕастык эттилэр, хас биирдии былаһааккаҕа көхтөөх кыттыыны ыллылар.

Духуобунас инники күөҥҥэ тахсыахтаах

«Духуобунас, сиэр-майгы өттүнэн иитии» дискуссионнай былаһааккаҕа улуустартан 67 дэлэгээт, уопсайа 90 киһи кытынна.

Култуура уонна духуобунай сайдыы миниистирин солбуйааччы Мария Турантаева кыттааччылары пуорум саҕаламмытынан эҕэрдэлээн туран, сылын ахсын ыытыллар тэрээһин уопсастыбаны уонна былааһы ситимниир үтүө соруктааҕын эттэ: «Пуорум - уопсастыба уонна былаас кэпсэтэр былаһааккалара. Манна биһиги элбэх этиилэри истэн резолюцияҕа киллэриэхпит диэн күүскэ эрэнэбин. Кэлэр көлүөнэ иннигэр биһиги эппиэтинэстээхпит. Билигин үлэлээччилэр кэлэр 10 сыллааҕы кэскилбитигэр эппиэттиибит. Онон хас биирдиибит судаарыстыбаны тутааччы быһыытынан сананарбытыгар, кэскиллээх үлэбитигэр ситиһиини баҕарабын».

Ил Түмэн дьокутаата, култуура уонна искусство кэллиэһин дириэктэрэ Захар Никитин Гражданскай пуорум бүтэһик 12 сыл устата гражданскай уопсастыбаны тутарга туох тиийбэтин быһаарсарга, этии киллэрэргэ киэҥ хабааннаах кэпсэтии тахсар былаһаакката буолбутун бэлиэтээтэ. «Бэйэм култуура диэйэтэлэ буоларым быһыытынан, өрөспүүбүлүкэбит култуурунай сынньалаҥ кииннэрин үлэлэригэр тохтуом. Былаһааккабытыгар муусука үрдүкү оскуолатын ректора, өр сылларга култуура миниистирин солбуйааччытынан үлэлээбит Надежда Зайкова кыттар. Кини курдук үлэлэригэр уһулуччу бэриниилээх дьон баар буолан, Сахабыт Сирин хас биирдии муннугар юридическай статустаах уопсайа 489 култуура киинэ оннунан хаалла. Маны тэҥэ нэһилиэктэргэ оскуолалар, уһуйааннар бааллар, онон судаарыстыба өттүттэн ыччакка духуобунай, сиэр-майгы өттүнэн иитэр-үөрэтэр үлэ барар толору кыахтаах.

Ол эрэн туох тиийбэтий? Иитии боппуруоһа күүскэ турарынан, саҥа модельнай стандартары киллэрэр уолдьаста. Күүстээх үлэ барыахтаах. Маныаха үөрэҕирии, духуобунас, култуура үлэһиттэриттэн турар үлэ хамыыһыйатын тэрийиэххэ.

Бэйэм улууска култуура управлениетын начаалынньыгынан үлэлээбитим. Култуура дьиэлэрэ ирдэнэр тэрээһиннэрэ суоҕун билэбин. Хас биирдии дириэктэр хаһан ханнык тэрээһини ыытарын бэйэтэ быһаарар, судаарыстыбаннай, муниципальнай сорудахтары толорор. Уус-уран сэбиэт өттүттэн цензура суох. Онон биир кэлим уус-уран сэбиэттэри тэрийэргэ.

Хаачыстыба бэлиэтин олохтуохха уонна ону духуобунай, сиэр-майгы өттүнэн хаачыстыбалаах тэрээһини ыыппыт нэһилиэккэ туттарыахха.

Гранынан өйөбүлгэ тохтуом. Олус көмөлөөх эрээри, кэлиҥҥи кэмҥэ тиэхэньиичэскэй буолан эрэр. Ким үчүгэйдик суруйар – ол ылар. Граннарын нэһиилэ толорон, отчуоттарын кумааҕыга суруйан баран, салгыы сайыннарбаттар. Эппиэтинэс кыра. Оттон сорох урбаанньыттар, култуура диэйэтэллэрэ олус хаачыстыбалаах бородуукталары оҥорон таһаараллар. Холобурдаан эттэххэ, «Этигэн Хомус» бырайыак баар этэ. Манна саҥа саҕалаан эрэр ыччаттар тыыннаах куолаһынан ыллаан кыайыылаах үрдүк аатын сүгэллэрэ. Кэлин, харчы киллэрбэт бырайыак буолан, үлэлээбэт. Сыанаҕа фонограмманан ыллыыр артыыстар тахсаллар. Бу барыта охсуулаах, хаачыстыбаны түһэрэр.

Улуустарга, киин тыйаатырдарга олус үчүгэй ис хоһоонноох испэктээктэр туруоруллаллар эрээри, киэҥ араҥа ону көрөр кыаҕа суох. Кинилэргэ гастролларынан сылдьалларыгар көмө ирдэнэр. Онон ыччаты иитэргэ-үөрэтэргэ хаачыстыбалаахтык үлэлиэххэ, таһаарыылаах бырайыактары өйүөххэ», - диэн ыҥырда.

«Кэскилбит бүгүн саҕаланар»  бэстибээл

Пуорум чэрчитинэн «Кэскилбит бүгүн саҕаланар» бэстибээл ыытылынна.

Бэстибээл үөрүүлэээх арыллыытыгар Ил Түмэн Байыаннай сулууспалаахтар, бойобуой дьайыылар бэтэрээннэрин дьыалаларыгар, патриотическай иитиигэ уонна уопсастыбаннай тэрилтэлэргэ сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ – Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Александр Подголов тыл эттэ.

Александр Подголов соторутааҕыта тутуллубут 39 №-дээх оскуола аныгы көстүүлээҕин, туттар малынан толору хааччыллыылааҕын бэлиэтээтэ уонна Саха Сирин бары үөрэнээччилэрэ маннык усулуобуйаҕа үөрэнэллэригэр баҕарда. Маннык тэрээһиннэр гражданскай уопсастыба сомоҕолоһоругар оруоллаахтарын, ураты суолталаахтарын эттэ: «Мин санаабар, тэрээһини «галочканан» түмүктээбэккэ, сылын ахсын ыытыллар үтүө үгэскэ

кубулутарга кыһаллыахха наада. Дойдубут киэҥ иэнигэр дьиэ кэргэн өрүү инники күөҥҥэ турар. Дьиэ кэргэн Арассыыйаҕа өрүү сиэргэ-майгыга, хас биирдии киһи дойдутун таптыырыгар эппиэтинэстээҕэ», - диэтэ.

Бэстибээл чэрчитинэн үс дискуссионнай былаһаакка үлэлээтэ: «Дьиэ кэргэн уонна доруобуйа», «Патриоттуу иитии», «Үгэстэр уонна аныгы кэм». Төгүрүк остуоллар, маастар-кылаастар, устудьуоннарга кэпсэтиилэр тэрилиннилэр.

«Оскуола мэдиссиинэтэ» кэпсэтии испиикэрдэринэн норуот дьокутааттара Антонина Григорьева, Алёна Атласова уонна Светлана Давыдова буоллулар.

Төгүрүк остуол кэмигэр Светлана Давыдова Саха Сиригэр оскуола мэдиссиинэтигэр пилотнай бырайыагы саҕалыырга этии киллэрдэ уонна бырайыагы Дьокуускайтан саҕалыырга эттэ.

Алена Атласова Российскай Федерация Дууматын парламентскай истиилэригэр «Арассыыйаҕа инбэлииттэр социальнай көмүскэллэрэ» федеральнай сокуоҥҥа уларытыыны киллэрии төгүрүк остуолугар кыттыбытын кэпсээтэ. Манна икки уларыйыы киирэригэр этии киирбит: «инбэлиит оҕо» статуһу бигэргэтии уонна интеллектуальнай кэһиилээх инбэлииттэр информацияларын биэрэллэригэр чэпчэтиилэри олохтооһун.

«Мин икки судаарыстыбаннай тыллаах өрөспүүбүлүкэ бэрэстэбиитэлэ буоларым быһыытынан, норуот дьокутааттарын аатыттан интеллектуальнай өттүнэн кэһиилээх инбэлииттэр информацияларын РФ норуоттарын тылынан биэрэллэригэр этии киллэрдим. Нуучча эрэ тылынан буолбатах. Сокуон барыла биһиги этиибитин учуоттаан ылылынна», - диэн иһитиннэрдэ.

Гран ылыыга сэминээрдэр

Тэрээһин чэрчитинэн кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэлэргэ анаан икки күннээх сэминээр ыытылынна. Манна  Бэрэсидьиэн граннарын ылыыга сайаапка толоруутугар, граннар хайысхаларыгар, үбүлээһинигэр, отчуотугар үөрэттилэр. 

Сэминээргэ 100 кэриҥэ дэлэгээт кытынна. Биир оннук киһинэн Таатта улууһуттан Михаил Макаров буолар. Киниттэн мин үлэлэрин-хамнастарын туһунан кэпсииригэр көрдөстүм. Михаил Васильевич иһитиннэрбитинэн, Тааттаҕа быйыл тохсунньу ыйга «Тыа сирин көҕүлээһиннэрэ» муниципальнай автономнай тэрилтэ арыллыбыт. Кини тэрилтэ салайааччытынан анаммыт.

 «Бастакы көрдөрүүлэр бааллар диэххэ сөп. Былырыын тэрилтэбит улуус дьаһалтатын иһинэн үлэлиир отдел этэ. Араас граннарга кыттан улуус бүддьүөтүгэр 7 мөл. 700 тыһ. солк. тахса суумалаах үп киллэрбиппит. Билигин туспа тэрилтэ буоллубут, биэс үлэһиппит.

Пуорум чэрчитинэн икки күн устата бырайыактааһыҥҥа сэминээр буолла. Москуба куораттан федеральнай бырайыактааһыҥҥа эспиэр, «Сообщество» эспиэрдэр бюроларын салайар партнера Алексей Арбузов үөрэттэ. Кини саҥа ирдэбиллэри кэпсээтэ. Бүддьүөттэн саҕалаан, бырайыакка киириэхтээх докумуоннар толоруллууларыгар тиийэ. Элбэх саҥаны биллибит, ону туһанан улууспут социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар кылааппытын киллэриэхпит диэн эрэллээхпит», - диэн кэпсээтэ.

Пленарнай мунньах

Кулун тутар 14 күнүгэр, Саха тыйаатырыгар пуорум сүрүн мунньаҕа ыытылынна. Кыттыыны норуот дьокутааттара Юрий Николаев, Алена Атласова, Антонина Григорьева, Нюргуяна Заморщикова, Светлана Давыдова ыллылар.

Президиумҥа СӨ Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы  Ольга Балабкина, ыччат уонна социальнай коммуникация миниистирэ Петр Шамаев, Уопсастыбаннай балаата бэрэссэдээтэлэ Станислав Иванов, РФ дойду буойуттарын дьиэ кэргэттэрин кэмитиэтин эрэгийиэннээҕи салаатын бэрэссэдэтэлэ Марина Бахилина, федеральнай уонна эрэгийиэннэр граҥҥа куонкурустарын эспиэрэ Алексей Арбузов киирдилэр.

Мунньаҕы бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ Кирилл Бычков арыйда. Кини актыбыыстары икки күннээх таһаарыылаах үлэни ыыппыттарынан эҕэрдэлээн туран, Бэрэсидьиэн граннарын Пуондатынан  үлэ барыытын иһитиннэрдэ.  Кини бэлиэтээбитинэн, Саха Сирэ Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурукка граҥҥа сайаапкалары суруйууга, үбүлээһиҥҥэ, кыайыыга инники күөҥҥэ сылдьар.

«Бу биһиги уопсай үлэбитин билинии эрэ буолбакка, дойдубут бэрэсидьиэнин, судаарыстыба өттүттэн кэмиэрчэскэйэ суох секторга өйөбүл уонна ытыктабыл баарын бэлиэтэ», – диэн эттэ.

Ил Дархан Айсен Николаев өйөбүлүнэн, Бэрэсидьиэн граннарын пуондатын бырайыактарыгар эбии үбүлээһин (софинансирование) сыллата улаатар, социальнай бигэ туруктаах буолууга көмө оҥоһуллар. Ол курдук, быйыл көрүллүбүт эбии  үбүлээһин 103 мөл.солк. куоһарбыт.

Ааспыт түөрт сыл устата СӨ Ил Дарханын граннарын куонкуруһугар 1517 сайаапка киирбит. Олортон 292 бырайыак өйөнөн, 372,7 мөл. солк. үбүлэммит. 

Кини эппитинэн, гражданскай уопсастыба инники кэскилбитин тутууга сүҥкэн улахан оруоллаах, туохха да тэҥнэспэт көмөлөөх.

Манна даҕатан эттэххэ, Саха Сирин үрдүнэн тыһыынчаттан тахса социальнай хайысхалаах кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэ уонна түөлбэ баар. Манна дойдуларын туһугар сүрэхтэринэн ыалдьар, биир санаанан салайтарар актыбыыстар түмсэллэр. Кинилэргэ инникитин даҕаны таһаарыылаах үлэни, сомоҕолоһууну, сыалларын ситэллэригэр баҕарабыт.