Уопсастыба

Дьөһөгөйбүт оҕото барахсаны тулуурдаах, талымаһа суох диэн көйгөтүппэккэбит, ахсаанын элбэтэр, салгыы сайыннарар, төрүөҕү ылыы көрдөрүүтүн тупсарар инниттэн, күннээҕи үлэни-хамнаһы уонна аһатыы технологиятын билим саҥа ситиһиилэригэр тирэҕирэн тэрийэрбит ирдэнэр.

Саха сылгытыгар бастакы научнай чинчийиини 1938 с. Михаил Рогалевич ыыппыта. Бэрэпиэссэр Михаил Габышев 1945-1947 сс. кэлим эспэдииссийэ чинчийиитигэр олоҕуран, саха сылгытын үөрдээн иитиигэ элбэх сүбэни оҥорбута бэйэтин кэмигэр хамсааһыны таһаарбыта.

Саха сылгыта туспа боруода быһыытынан 1987 с. бигэргэтиллибитэ, 1989 с. бастакы сылгы собуоттара тэриллибиттэрэ. Саха сирэ киэҥ, бэйэ-бэйэлэригэр майгыннаспат айылҕалаах, астаах-үөллээх түбэлэргэ үөскээбит сылгылар уратылаһаллара элбэх. Ити иһин, 2010 с. саха сылгытын икки саҥа боруодата (Мэгэдьэк боруодата, Өлүөнэ сүнньүнээҕи боруода) уонна икки тиибэ (Дьааҥы сылгыта, Халыма сылгыта) бигэргэммиттэрэ.

М.Г. Сафронов аатынан Саха сиринээҕи ТХНЧИ сылгыны иитиигэ уонна силиэксийэлээһиҥҥэ лабораториятын үлэһиттэрэ кэлиҥҥи сылларга кулуну ылыы көрдөрүүтүн үрдэтиигэ, төрүөҕү биэрэр сылгыларга битэминнээх эбииликтэри туһаныыга, аһылык баазатын хаҥатыыга, племенной сылгылары аһытыы нуормаларыгар уо.д.а. элбэх методическай сүбэлэри, хас да хайысханан тиэхиньиичэскэй усулуобуйалары оҥордулар. Силиэксийэ ситиһиитигэр 4 патены, саҥаны айыыга 2 патены ыллылар, 11 методическай сүбэни, 7 монографияны, 250 научнай, ол иһигэр WoSуонна Scopus баазаларыгар индекстэнэр ыстатыйалары таһаартардылар. Кэлиҥҥи биэс сылга чахчылар үс баазалара ылылынна.

Эдэрдэр үлэлэрэ

2010-2023 сс. мин салалтабынан, биэс аспирант диссертация көмүскээтэ. Афанасий Ильин (2010) биир уонна элбэх сыллаах оттор ыһыллыбыт бааһыналарын кыһын хаһыыга туһаныыны чинчийэн, хаар анныгар хаалбыт эбиэс күөх маассата кыһыҥҥы саамай тымныы ыйдарга 1,5 саастаах ыччат сылгылар хаһан аһыылларыгар үрдүк көдьүүстээҕин дакаастаабыта. Көннөрү бөлөххө туох да уларыйыы суох буоллаҕына, эбиэс ыһыллыбыт бааһынатыгар ахсынньыттан саҕалаан олунньуга диэри хаһыыга сылдьыбыт убаһалар уонна тыйдар сууккатааҕы орто эбиллиилэрэ 228 граммҥа тэҥнэспитэ. Хаар анныгар хаалбыт эбиэс (айылҕа бэйэтэ кэнсиэрбэлээбит) күөх маассатыгар саамай тымныы ыйдарга төрүүр саастаах сылгылары (биэлэри уонна атыырдары) хастаран аһатыы кулун төрүөҕүн 12-14 %-ынан үрдэтэрэ бигэргэммитэ.

Парасковья Пермякова (2012) киин улуустарга уулаах биэлэри олунньу уонна кулун тутар ыйдарга аһатыы уратытын үөрэппитэ. Уулаах биэлэри отунан, эбиэһинэн аһатыы рационугар соя ыгыллыбыт хаҕа, цеолит, талах мээккэтэ, Кэмпэндээйи тууһа, синтетическэй аминокислота, минеральнай туустар буккуйуллубут эбииликтэрин анал ырысыабынан киллэрэн, кулун дьыалабыай тахсыытын 10 %-ынан үрдэтиллэр. Кулуннааһыны сэрэтэр дьаһаллары эрдэттэн тэрийэн, кулун дьыалабыай тахсыытын 10-20 %-ынан тупсарыллар.

Ити курдук, олохтоох сырьенан оҥоһуллубут аһылык эбиилигэ уулаах биэлэргэ көдьүүстээхтик дьайара дакаастаммыта. Бу ньыманы киэҥник туһаныы убаһа этин оҥоруу көрдөрүүтүн 12 % үрдэтэр кыахтаах.

Спартак Миронов (2021) күһүн идэһэҕэ туттуох иннинэ, убаһалары түөрт күн устата үчүгэй отунан аһаттахха, этин хаачыстыбата биллэрдик тупсарын дакаастаата. Саха сылгытын убаһатын этэ органолептическай көрдөрүүлэринэн уонна иҥэмтиэлээх эттиктэринэн, амтанынан уонна сытынан, миинэ барарынан атын боруода сылгылар убаһаларын этин таһыччы баһыйар.

Саха төрүт сылгытын уонна саха сылгытын Өлүөнэ сүнньүнээҕи боруодатын убаһаларын эттэрин энергетическэй сыаннастарын көрдөрүүтэ туһааннааҕынан 230,01 уонна 223,85±0,17 буолар. Өлүөнэ сүнньүн уонна Мэгэдьэк сылгыларын убаһалара саха төрүт боруода сылгытын убаһатынааҕар ыйааһыннара быдан ыарахан буолар, 6 ыйдарыгар туһааннааҕынан 27,9 уонна 32,4 киилэни үктүүллэр. Өлүөнэ уонна Мэгэдьэк сылгыларынан саха төрүт боруодатын тупсаран, сылгы этин оҥоруу таһымын 15 %-ынан (1300 туоннанан) үрдэтиэххэ сөп.

Мария Пак (2021) көннөрү ходуһаҕа үүнэр от кэнчээритигэр тэҥнээтэххэ, эбиэс кыһыҥҥы күөх маасссатын липидыгар полиненасыщеннай сыалаах кислота 2,6 төгүл элбэҕин дакаастаата. Ол иһин, эбиэс кыһыҥҥы күөх маасссатыгар хаһыыга сылдьыбыт сылгылар быдан элбэх эттиги иҥэринэллэр, ону таһынан, эттэрин хаачыстыбата бары өттүнэн тупсар эбит.

Мария Пак сылгы ис сыатын арааран, киһи доруобуйатыгар туһалаах аһылыгы, биологическай көхтөөх эбиилиги (БАД) оҥорор технологияны айан, патент ыллыбыт.

Иван Алферов (2023) саха төрүт сылгытыгар тэҥнээн, Индигиир өрүс төрдүгэр ууһатыллыбыт саха сылгытын үөрэттэ. Убаһалар 6 ыйдарыгар диэри сайдыыларын, ол иһигэр түүлэрин уратытын, генетическэй тутулларын кэтээн көрөн, саха сылгытын тииптэрин уратыларын быһаарда. Даҕатан эттэхэ, Аартыка сылгытын чинчийиигэ бу бастакы хардыы.

Тугу гыныахха?

Эдэр учуонайдар чинчийиилэригэр олоҕуран, биһиги сылгыһыттарга маннык сүбэлэри биэриэхпитин баҕарабыт:

Киин, илин эҥээр уонна Бүлүү эргин улуустар хаһаайыстыбалара аһылык баазатын бөҕөргөтөр, кулун дьыалабыай тахсыытын тупсарар туһугар сиргэ болҕомто уураллара, кыһыҥҥы хаһыыны бааһынаҕа тэрийэргэ үлэлииллэрэ наада. Эбиэһи икки болдьоҕунан: бэс ыйын 25-30 уонна от ыйын 10-15 күннэригэр ыһан баран, онно кыһын ахсынньы-тохсунньу ыйдарга 1,5 саастаах ыччат сылгыны, олунньу-кулун тутар ыйдарга уулаах биэлэри хастарыахха. Оччотугар, ыччат сылгы төлөһүйүө, биэттэн кулуну ылыы көрдөрүүтэ биллэрдик тупсуо.

Үчүгэй хаачыстыбалаах аһылык саппааһын тэрийэр уонна кыһыҥҥы хаһыы саҕана төрүөҕү биэрэр сылгылар (биэлэр, атыырдар) аһылыктарын тупсарар инниттэн бобтуҥу итиэннэ туорахтаах култууралары ыһыахха. Иҥэмтиэтинэн баай аһылыкка кулун дьыалабыай тахсыыта 8-17 %-ынан үрдэтиллэрин умнумуохха.

Киин улуустарга саха сылгытын Өлүөнэ өрүс сүнньүнээҕи уонна Мэгэдьэктээҕи боруодаларын иитии өрөспүүбүлүкэҕэ эти оҥорон таһаарыы көрдөрүүтүн үрдэтиэҕэ. Биологическай сыаннаһын, амтанын, иҥэмтиэтин хаачыстыбаларын барытын учуоттаан туран, 6 ыйдаах убаһа этин саха национальнай аһын-үөлүн уонна фабрикат аҥардаах аһылыгы оҥорууга, диетическай аһылыкка итиэннэ рестораннарга сырье быһыытынан туттуохха. Өрөспүүбүлүкэ астыыр тэрилтэлэрэ саха национальнай аһын-үөлүн уонна фабрикат аҥардаах аһылыгы ТХНЧИ Учуонай сэбиэтэ өссө 2011 сыллаахха оҥорон бигэргэппит технологическай инструкциятыгар сөп түбэһиннэрэн астыыллара ирдэнэр.

Сылгы үөрүн кыһыҥҥы эбии аһатыы уонна хастарыы технологиятыгар иҥэмтиэлээх эттиктэринэн баайдара, биһиги тыйыс усулуобуйабытыгар табыгастахтара бигэргэтиллибит култууралар, чуолаан эбиэс ыһыытын киллэрэр наада. Ону таһынан, лүөннээх эбилииги, боруу оту туһанар көдьүүстээх буолуоҕа. Саха сылгытын ис сыатыттан оҥоһуллар киһи доруобуйатыгар туһалаах, чуолаан сүрэх-тымыр ыарыыларын эмтииргэ көдьүүстээх битэминнээх көхтөөх эбииликтэри оҥорууну олоххо киллэриини түргэтиэххэ.

Саха сылгытын ураты генопуондатын чөл илдьэ сылдьар, ахсаанын элбэтэр, хаачыстыбатын тупсарар, өрөспүүбүлүкэ этинэн хааччыллыытын улаатыннарар итиэннэ Муомаҕа сылгы иитиитин өйүүр, сайыннарар инниттэн, «Чысхаан» кэпэрэтиип баазатыгар саха сылгытын ууһатыыга идэтийэр племенной репродукторы тэрийэргэ этии киллэрэбит. Онуоха хоту дойду тыйыс усулуобуйатыгар үөрэммит олохтоох сылгылары саха төрүт боруода сылгыларын хаачыстыбаларын тупсарарга туһаныахха.

Реворий ИВАНОВ, тыа хаһаайыстыбатын билимин дуоктара,  М.Г. Сафронов аатынан ТХНЧИ сылгыны иитиигэ, селекциялааһыҥҥа лабораториятын сэбиэдиссэйэ.

Хаартыскалар ааптар архыыбыттан уонна Владимир Григорьев түһэриитэ.