Уопсастыба

Саха омук көрө-күлүүтэ, мындыр өйө түмүллүбүт саха норуодунай артыыһа Алексей Павлов: “Төрөөбүт тыл – дууһа тыла”,— диэн бигэ түмүк оҥорор.

2019 сыл ахсынньы 16 күнүгэр Ил Дархан Айсен Николаев уурааҕынан “2020-2024 сылларга СӨ судаарыстыбатын уонна официальнай тылларын араҥаччылааһын уонна сайыннарыы туһунан” бырагыраама ылыллыбыта.

Олоххо көстөрүнэн, төрөөбүт тылын билбэт киһи, төһө да баҕарбытын иһин, истиин-тастыын, айылгытынан атын омук буолар кыаҕа суох, удьуор хаанынан ис дьиҥэ сахатынан хаалар, онон төрөөбүт тыл – дууһа тыла, ийэ тыл буоларын өйдүүр кэм кэллэ. Өбүгэлэртэн бэриллибит төрөөбүт тыл өлбөт мэҥэ уутун курдук иҥэмтиэлээх, төрөппүт ийэҕэ холоонноох, оттон киһиэхэ ийэтин тыла – ытык тыл, күндүттэн күндү, аптаах, хомуһуннаах.

Өбүгэлэр куттара-сүрдэрэ иҥмит ийэ тылынан туох-баар дириҥ иэйиини, өйү-санааны толору бэриллэр. Былыр ийэлэрбит хат буоллахтарына, ис киэлилэригэр сылдьар үөскэхтэрин – оҕолорун – аламай күҥҥэ көрдөрөн көөччүктүүллэрэ, алгыс тылынан арчылыыллара, ийэ тыл араҥаччылыыр күүһүн иҥэрэллэрэ. Саха омук айылҕаны кытта быстыспат ситимнээх, ол иһин айылҕалыын алтыһарга, дьүөрэлэһэргэ төрөөбүт тылынан эрэ ситимнэһиэхпитин, өйдөһүөхпүтүн сөп. Өбүгэлэрбит төрүт тылларыгар тирэҕирэн, ааспыты билиҥҥи кэми кытта ситимниир өйдөөх-санаалаах киһи үүнэр-сайдар тускуллаах, уруккуну умнубут киһи “олорор мутугун кэрдиммиккэ тэҥнээх”.

“Саха тыла – ийэ тыл. Ол аата, кини дьиэ кэргэҥҥэ уйаланар”, — диир социология билимин дуоктара Ульяна Винокурова.

“Төрөөбүт тыл – холумтан үөрэҕэ, дьиэ кэргэн үөрэҕэ”, — диэн бигэргэтэр биллиилээх этнопедагог Санаайа.

Ийэ, аҕа төрөөбүт тылын аахайбат, аанньа ахтыбат буоллаҕына, оҕо төрөөбүт тылыттан тэйэр куттала баар, ол иһин дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүт тыл өрө тутуллуохтаах, оччоҕо эрэ, дьиэ кэргэҥҥэ ил-эйэ эйгэтэ үөскүүр.

 Киһиэхэ “ийэ” диэн ытык тыл, өбүгэлэр тыыннара, куттара-сүрдэрэ иҥмит төрүт өйдөбүлэ. Киһи аймах күн күбэй ийэттэн төрөөбүтэ, онон төрөөбүт тыл – ийэбит тыла – биһиги хааммытыгар баар, хаһан да суураллыбат, көмүскэл, харысхал буолар.

 Бэйэм тус олохпуттан холобурдуубун. 50-с сыллар бүтүүлэрэ. Мин 5-с кылааска үөрэнэбин. Дьиэбит өрүстэн чугас үрдүк кырдалга турар. “Ийээ” диэн өбүгэлэрбит төрүт тылларын “маама” диэн тыл үтүрүйэн, туоратан эрэр кэмэ. Алтынньы ыйга өрүс чараас мууһугар хатыыскалыы сылдьан – биэрэктэн уонча хаамыы тэйиччи –эмискэ муус тостон, хонноҕум анныттан ыйана түстүм. Ууттан тахса сатаан, күүһүм баарынан тарбачыстым да, чараас муус ыйааһыммын уйбакка алдьанан иһэр. Тыын былдьаһыгынан “маамаа” диэн хаһыытаан ылабын. Сэниэм эстэн, олох көһүйэн иһэн: “Ийээ, быыһаа”, — диэн бүтэһик күүспүнэн иһим түгэҕэр сибигинэйдим, тиһэх күүспүнэн үөһэ тарбачыстым. Биирдэ өйдөөбүтүм – ууттан тахсан, мууска сыылла сылдьар эбиппин.

“Ийээ” диэн өбүгэлэрим төрүт тылынан Айбыт аар айылҕабын кытта ситимнэһэн, Үрдүкү күүстэр көмөлөрүнэн бу быһылаантан быыһаммытым. Бу түбэлтэттэн ыла “маамалыырбын” бырахпытым, араҥаччылыыр, арчылыыр “ийээ” диэн тылбын дууһабынан, куппунан-сүрбүнэн ылынан, оҕонньор буолуохпар диэри истиҥник, тапталлаахтык этэбин, төрөөбүт тылбын аптаах, хомуһуннаах тылынан билинэбин.

Суруйааччы, учуонай А.А. Иванов-Күндэ “Төрөөбүт тыл” хоһоонугар хоһуйбутун курдук:

“Ийэ тыл

Быстар-ойдор күҥҥэ

Быыһал-абырал буолар,

Өлөр-сүтэр күҥҥэ

Өрүһүлтэ буолар...”, - диэн дириҥ ис хоһоонноох хоһуйуутун эркээйи туттан, алгыс тылынан арчыланабын, харысхал, көмүскэл оҥостобун.

Төрөөбүт тылы билиигэ, баһылааһыҥҥа күлүүс тылларынан: ийээ, аҕаа, эбээ-эһээ диэн төрүт тыллар өбүгэлэрбитиниин ситимнииллэрин өйдүүр кэммит кэллэ, ол иһин бу “ытык тыллары” дьиэ кэргэни сүрүннүүр күүһүнэн билиниэхтээхпит. Төрөөбүт тылы – дууһа тылын - өрө туттахпытына, үүнэр-сайдар уохтаныахпыт, саха буолан сандаарыахпыт, күөрэгэйбит ыллыаҕа, күөнэхпит күөрэйиэҕэ, өбүгэ ситимэ быстыбатын, үтүө санаа үйэлэннин, алгыс баһа сыаланнын!