Уопсастыба

– Илья Гаврильевич, Учуутал күнүнэн эҕэрдэлиибит. Дьэ уонна сэһэргэһиибитин саха сиэринэн «кимтэн кииннээх, хантан хааннаах...» диэнинэн саҕалыахха.

– Махтал. Оҕо сааһым Үөһээ Бүлүү Ороһутугар ааспыта. Аҕам Гаврил Давыдович Кысылбаиков нуучча тылын учуутала, «Сахам кыыһа кырасаабыссам», «Чыычаахтар» диэн ырыалары айбыт мелодист. Ийэм Дария Григорьевна Харахова алын кылаас учуутала, норуот педагогикатын мусуойун тэрийсибитэ, онон Чиряевтар уонна Кысылбаиковтар оҕолоро дьоммутугар көмөлөһөн, сайын аайы онно үлэлиирбит.

Орто сүһүөх кылааска үөрэммит учууталларбыттан Михаил Самсонович Чалбановы ордук истиҥник саныыбын. Математикаҕа, геометрияҕа үөрэппитэ. Саҥа теореманы барарга дуоскаҕа таһааран, садаача курдук суоттатан дакаастатара, биһиэхэ тэҥнээх киһилии сыһыаннаһара, араас тиэмэҕэ кэпсэтэрэ. Оҕо барыта сөбүлүүр учууталын оскуолаҕа өр үлэлэппэтэхтэрэ, салалтаҕа ылбыттара. Михаил Самсонович чахчы үчүгэй хаһаайыстыбанньык салайааччы буолбута, 1990-с сс. Үөһээ Бүлүү улууһугар баһылыктаабыта. Кини ахсааҥҥа тапталы иҥэрэн, сэттис кылаас кэнниттэн Исидор Барахов аатынан Үөһээ Бүлүүтээҕи орто оскуола физмат кылааһыгар үөрэнэ киирбитим. Онон ССРС народнай учуутала Михаил Андреевич Алексеевка үөрэммит дьоллоохпун. СГУ математикаҕа факультетын бүтэрэн, 1979 сылтан учууталлыыбын. Үөһээ Бүлүүгэ 20 сыл, Бүлүүгэ 6 сыл үлэлээбитим. Манна, Дьокуускайга көһөн кэлэн, өрөспүүбүлүкэтээҕи лиссиэйгэ 2006 сыл күһүнүттэн үлэлии сылдьабын.

– Бу лиссиэйгэ үлэлиэххиттэн 11 үөрэнээччиҥ БКЭ-ҕэ 100 баалы ылла. Дьэ итини хайдах ситистиҥ?

– Биир кэлим эксээмэҥҥэ бэйэбит бэһис кылаастан саҕалаан үөрэтэн таһаарбыт оҕолорбутун уонна эрдэттэн үчүгэй базалаах, үөрэнэргэ интэриэстээх оҕолору бэлэмниир быдан чэпчэки. Биһиги лиссиэйбитигэр үөрэнээччилэри бэһис кылаастан ылабыт, онон V–IX кылаастарга сүүрбэлии оҕолоох биирдии кылаас, X–XI кылаастарга тустаах хайысхаларынан 24-түү, 25-тии оҕолоох алталыы кылаас-кэмпилиэк баар. Улуустартан кэлэн үөрэнээччилэр интэринээккэ олороллор. Көннөрү оскуолаҕа үөрэнэр оҕолортон биһиги оҕолорбут таһымнара үрдүк, онон ити 100 баалга тиийэ бараллар. Оттон олимпиадаларга сүрүннээн бэһис кылаастан үөрэппит оҕолорбут ситиһиилээхтик кытталлар. Хойутаан дьарыктаммыт оҕо тахсар кыаҕа кыра, тоҕо диэтэххэ, олимпиадаларга туспа билии, туспа үөрүйэх ирдэнэр.

– Уһуннук учууталлаабыт киһи санааҕар урукку оҕолортон билиҥҥи оҕолор туох уратылаахтарый?

– Оҕо диэн хайа да кэмҥэ оҕо буоллаҕа. Ол эрээри, урукку учууталлар оҕону хайдах эрэ сатаан собуоттуур, кинилэр бэйэ-бэйэлэрин көҕүтүһэн дьарыктанар баҕаларын көбүтэр, сүрэхтэрин уматар эбиттэр. Холобур, биһиги дьиэҕэ бэриллибит сорудахтарбытын начаас толоро охсон баран, күнүстэн киэһэ оскуолаҕа кэлэммит, араас садаачалары суоттуурбут, эрчиллиилэри оҥорорбут.

Оттон билигин ким да соруйбатаҕын үрдүнэн, бэйэтэ дьарыктанар оҕо аҕыйах. Аныгы технология сайдан, эҥин араас аралдьытар тэрил да элбэҕэ бэрт, онон ыарахаттардаах. Ол эрээри, интэриэһин сатаан тартахха, сыал-сорук туруордахха, оҕо дьарыктанар, элбэҕи ситиһэр.

– Соҕуруу олимпиадаларга сылдьан тэҥнээн көрдөххүнэ, биһиги оҕолорбут  ахсааҥҥа төһө дьоҕурдаахтарый?

– Уруккунан да охсон, билиҥҥинэн да сыаналаан эттэххэ, ортону үрдүнэн диэххэ сөп. Олох үөһэ барыахпытын таһыммыт арыый тиийбэт, киин сирдэр бөдөҥ куораттарын ыллахха, онно бастатан туран, базалара үчүгэй, иккиһинэн, үөрэтээччилэрэ үрдүк таһымнаахтар, оттон оҕолор хас эмит мөлүйүөннээх нэһилиэнньэттэн талыллар буоллахтара. Ахсаан манна эмиэ элбэҕи быһаарар.

– Народнай учуутал Михаил Алексеевка үөрэммит эбиккин дии. Кини үөрэтэр ньымаларыттан бэйэҥ тугу ордук туттаҕыный?

– Дьэ манна тустууктар этэллэрин курдук, чопчу оннук ньыманы туһанабын диир кыаҕым суох эрээри, Михаил Андреевич хатылааһыҥҥа күүскэ үлэлиирин холобур оҥостобун. Математика уустук биридимиэт, биирдэ-иккитэ ааҕыынан муҥурданыллыбат, элбэхтик уонна тиһигин быспакка дьарыктанан, эккинэн-хааҥҥынан аһардан иҥэриннэххинэ табыллар. Ол иһин оҕоҕо тиэмэни төрдүн-төбөтүн, тугун-ханныгын өйдөтөр, иҥэрэр туһугар элбэхтик хатылаан, чиҥэтэн, Михаил Андреевич бэйэтэ этэринии, мээрилээн үөрэтэр ордук көдьүүстээх. Көстөн да турар суолу оҕо илдьиритэн өйдөөбөккө, көннөрү суоттуур үөрүйэххэ киириэн сөп. Күннээҕи олох да оннукка тиэрдэр, компьютер, калькулятор, интернет күүскэ тарҕанан, оҕо төбөтүн сынньыбакка, бэлэми онтон-мантан ылар, бэйэтин толкуйунан кыайан тобулан таһаарбат куттала баар.

– Урут учуутал ыксаатаҕына, оҕону оройго биэрэр, наһаалаабыты сахсыйан ылар, аны хайҕаатаҕына, кууһан, сыллаан да ылыан сөп курдук этэ. Билигин ол көҥүллэммэтин ааһан, холуобунай ыстатыйаҕа тэбиллиэххэ сөптөөх дьыала буолла. Итини эн, сааһыҥ тухары оскуолаҕа үлэлээбит кырдьаҕас педагог, туох дии саныыгыный?

– Элбэх оҕоҕо туох суох буолуой? Ким эрэ сүрэҕэлдьиэ, ким эрэ бэрээдэги кэһиэ, охсуһуо. Ону наһаа да сахсыйбатар, тустаах кэмигэр сэмэлиир, мөҕөр, наада буоллаҕына, тылынан дьарыйар наада. Билигин оскуолаларга иитэр үлэҕэ улахан болҕомто уурулунна, онон урукку курдук үөрэнээччилэр кэмитиэттэрин тэрийэн, ону бэрээдэги хонтуруоллуурга туһаныахха сөп. Наһаа барбыт оҕо үөрэнээччи кэмитиэтигэр, ол эбэтэр саастыылаахтарын иннигэр, дьүүллэннэҕинэ, тардынар, көннөрүнэр үгэстээх.

– Эһиги лиссиэйгитигэр оҕо бэрээдэги кэһиитэ хайдаҕый?

– Бэрээдэги кэһии суох. Биһиги лиссиэйбит оҕо уонна учуутал хардарыта ытыктабыллаах сыһыаныгар олоҕурар. Сахалыы тылы-өһү, сиэри-туому өрө тутабыт.

– Саҥа үлэлээн эрэр биир идэлээхтэргэр, эдэр учууталларга, тугу сүбэлиэҥ этэй?

– Учууталга саамай сыаналанара – оҕолорго сыһыана. Ол аата үөрэнээччилэргэ үчүгэйдик сыһыаннаһыҥ, мөҕүмэҥ-этимэҥ да бүтэр диэн буолбатах, туох ханнык иннинэ болҕомтолоохтук сыһыаннаһыҥ, кинилэр билиилээх, олоххо ситиһиилээх дьон буолалларын туһугар үлэлээҥ. Манна мин учууталбын Михаил Андреевиһы холобурдуохпун баҕарабын. Кини оскуола хас биирдии үөрэнээччитин, үөрэппэт кылаастарын оҕолорун эмиэ, сирэй билэр, төһө да иллэҥэ суох буоллар, бириэмэ булан, кинилэри кытары сүбэлиир бэрээдэгинэн кэпсэтэр-ипсэтэр идэлээҕэ. Бэл, биһигини дьарыктаан бүтэн, киэһэ 10 чаас саҕана оскуолатын хатаан баран дьиэлээн иһэн, хочуолунайга таарыйан ааһара. Онно үөрэххэ кыайан киирбэккэ төннөн кэлэн, хачыгаардыы сылдьар бэйэтин үөрэнээччилэригэр хайаан да салгыы үөрэнэргэ этэр, кимиэхэ туох идэ сөбүн сүбэлиир эбит. Ити курдук, дьоҥҥо-сэргэҕэ олус болҕомтолоох этэ.

Учуутал билиитин мэлдьи хаҥата сылдьара наада, холобур, мин садаачаны суоттуурга билигин да үөрэнэбин, онтон төрүт салгыбаппын. Оҕолортон киһи элбэххэ үөрэнэр, хас биирдии оҕо айылгылаах буолар, ол айылгытыгар учууталыттан ордуга элбэх буолуон сөп. Ол иһин хас биирдии оҕоттон үчүгэйин сүһэн, ону үлэҕэ таба туһанар көдьүүстээҕин өйдөөҥ.

– Илья Гаврильевич, түмүккэ дьиэ кэргэниҥ туһунан сырдатыах эрэ.

– Кэргэним Тамара Даниловна Үөһээ Бүлүү Харбалааҕыттан төрүттээх, оҕо сылдьан гимнастиканан дьарыктаммыта. Идэтинэн учуутал, оскуолаҕа төрүт култуураны үөрэппитэ, оҕолору олоҥхоҕо, төрүт хамсаныыларга уһуйбута. Дьарыктаабыт оҕолоро олоҥхо улуустааҕы көрүүлэригэр бастыыллара, биир үөрэнээччитэ тутум эргииргэ өрөспүүбүлүкэҕэ рекорд олохтоон турар. Тамара Даниловна билигин бочуоттаах сынньалаҥҥа олорор. Кыыспыт Марина Ильинична ХИФУ Омук тылыгар институтун дассыана, билим хандьыдаата. Сиэннэрдээхпит.

– Марина Ильинична Кысылбаиковтар удьуор учуутал утумнарын салгыы сылдьар эбит.