— Георгий Михайлович, олохсуйан кэлбит үгэһинэн Өрөспүүбүлүкэбит күнүн бэлиэтиибит. Норуоппут билиҥҥи уонна кэлэр дьылҕатыгар өрүүтүн сүдү суолталана туруохтаах бу бэлиэ историческай сабыытыйа эйиэхэ бүгүҥҥү күҥҥэ туох санаалары саҕарый, инники кэмҥэ сыһыаран тугу толкуйдатар буоларый?

— Саха норуотун судаарыстыбаннаһын, кимнээх эрэ буолбакка, бэйэбит чулуу уолаттарбыт, саха бастакы бассабыыктара уонна хомунньуустара Максим Аммосов, Былатыан Ойуунускай, Исидор Барахов, Степан Аржаков уо.д.а. кинилэр элбэх ахсааннаах эрэллээх биир санаалаахтара эрчимнээхтик, эрдээхтик туруорсан, туруулаһан ситиспиттэрэ. Саха норуотугар судаарыстыбаннас биир бигэ төрүтүн — аптаныамыйаны хапыталыыстыы Арассыыйа буолбакка, сэбиэскэй былаас утары ууммута.

70 сыл кэриҥэ кэмҥэ Саха Аптаныа­мынай Сэбиэскэй Сэссэлистиичэскэй Өрөспүүбүлүкэтигэр олорон кэлэммит, сайдыы туһааннаах таһымыгар тахсыбыппытын мэлдьэһэн кэбиһэрбит биһигини сиэрдээх норуот быһыытынан көрдөрүө суоҕа. Сыыһалар-халтылар, итэҕэстэр-быһаҕастар, хаалыы, ардыгар кэхтии даҕаны ханна барыай?! Барыта баара. Ол да үрдүнэн, сахалар куһаҕаннык олорбуппут, уопсай сайдыыттан хаалан хаалбыппыт, инникибит сарбыллыбыта, эстэр-сүтэр суолга киирбиппит диир санааны этиэхпит этэ дуо? Сэбиэскэй былааска, арай, баай дьон кылааһа суоҕа эбитэ буолуо. Дьиҥнээҕинэн, биһиэхэ, сахаларга, билигин даҕаны илиигэ биллэр ыйааһыннаах хапытаал кылааһа үөскүү илик буолбаат. Бука, ону уһуннук, унньуктаахтык кэтэһэрбит буолуо оҥоробун.

Сахаҕа судаарыстыбаннаһы ситиспит чулуу дьоммутун айхаллыыр, сыаналыыр курдукпут. Оттон ол судаарыстыбаннас төрүтүн уурбут былааһы үөҕэртэн орпоппут. Муударай өйдөөхтөр былыр-былыргыттан ууга орто оломун, олоххо орто сүнньүн тутуһарга этэллэр. Арай биһиэхэ, Арассыыйаҕа, ол хаһан да кыаллыбат…

— Бэйэм санаабар, олоххо тахсыталыыр арааһынай бөдөҥ уларыйыылар, быһылааннар, хамсааһыннар, сабыытыйалар, о.д.а. көстүүлэр суола-ииһэ, туох да сабыдыала суох сүтэн-иҥэн хаалбаттар. 1927 сыллааҕы хамсааһын — «Ксенофонтовщина» саха норуотугар хаанынан оҕуолуур дириҥ бааһы хаалларбыта баар суол. Ол эрээри кинилэр таах халтайга сиэртибэ буолбуттара буолуо дуо? Саха Өрөспүүбүлүкэтин сүбэринитиэтин «сапсыйан кэбиһээччи» бэйэбит испитигэр эмиэ аҕыйаҕа суох. История хатылана турар айылгылаах уонна кырдьыктаах буолар. Инникилээх норуот эбит буоллахпытына, олохпутугар тахса сылдьыбыт аҥаардас ити икки улууканнаах уопуппут кэнэҕэһин булгуччу туһалаах буола туруохтарын сөп этэ.

— Арассыыйа муҥурданар суолга турунан эрдэҕинэ, чуолаан, кини национальнай субьектара бэйэлэригэр сүбэринитиэт биллэринэннэр, онтон киини кытта Федеративнай дуогабар түһэрсэннэр, саҥалыы хамсааһыны таһаарбыттара мэлдьэх буолбатах. Национальнай өрөспүүбүлүкэлэр сүбэринитиэттэрэ Арассыыйаны ыһыы, Арассыыйаттан тахсан барыыга холонуу буолбатах этэ. Кини ааргы салалтатын хамсатыы, уһугуннарыы, киниэхэ саҥалыы идьиэйэни угуу этэ. Субьектар күүстээх хамсааһыннарын, Бэдэрээлинэй киин бэйэтин национальнай өрөспүүбүлүкэлэригэр үгэс буолбут сыһыанын уларыппат, бэлиитикэтин саҥалыы сайыннарбат түбэлтэтигэр, муҥурданыытын субу тиһэх кирбиитигэр тиийэн турарын кутугар-сүрүгэр тиийэрдии өйдөтүү быһыытынан сыаналаныахтаах. Ону, бэл, Арассыыйа оччотооҕу өрүүтүн «бэһиэлэй» бэрэсидьиэнэ таллан таас оройугар таба түһэрбитэ.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин оччотооҕу үрдүкү салалтата М.Е.Николаев, К.Е.Иванов, Е.М. Ларионов, А.П.Илларионов дириҥник толкуйдаммыт ыраахха ытар бэлиитикэлэринэн национальнай субьектар инники кэккэлэригэр түһэн, бэдэрээлинэй киини кытта саҥалыы сыһыаҥҥа киириигэ баһылыыр-көһүлүүр оруолу ыланнар, өрөспүүбүлүкэлэрин уонна норуоттарын дорҕоонноохтук ааттаппыттара. Ол эрэ буолуо дуо, улахан быстарыктаах 90-с сылларга  Саха Сирэ уонна кини норуоттара кэм үрүк-түрүк олоххо олорон ааспыт төрүттэрин уурбут үтүөлээхтэр.

Улахан былаас, улахан бэлиитикэ куруутун улаҕалаах оонньуулаах буолара үчүгэйдик биллэр. Өрөспүүбүлүкэлэртэн сүбэринитиэттэрин суйдааһын, Федеративнай дуогабары хол-буут араартааһын барбытын бары бэркэ билэбит. Бэдэрээлинэй былаас туруору тимир үөрбэтэ батары сааллыбыта. Ол эрээри, бэдэрээлинэй былаас туох эмэ уруогу ылбыта буолуо дуо? Ылан бөҕө буоллаҕа, күн бүгүнүгэр диэри ол онтун үөрэтэ, чинчийэн-ырытан көрө сырыттаҕа. Ол түмүгүнэн сыһыанын олохтоон, бэлиитикэтин салгыы ыытан эрдэҕэ. Онон, туох да суола-ииһэ суох хаалбат диэн сөпкө этэҕин.

Төрдүс ыҥырыылаах Ил Түмэҥҥэ өрөспүүбүлүкэ сүбэринитиэтин көмүскээн кэлбит Төрүт сокуон ыстатыйаларын уһултарар туһунан боппуруос турбутугар, РФКП Саха Сиринээҕи салаатын 1-кы сэкирэтээрэ Виктор Губарев уонна «төлөннөөх» Артур Алексеев  «дирижердааһыннарынан», реском састааба компартия КК-тэн бэрэстэбиитэли көмөҕө ыҥыран аҕалан, реском бюрота уонна хомунньуустар фракциялара сүбэринитиэттэн аккаастаналларын туһунан уурааҕы таһаартарбыттара. Онон, ол «төлөннөөх» киһини сүбэринитиэти сапсыйан кэбиһээччинэн эрэ буолбакка, өссө садаҕалааччынан ааттыахха эмиэ сөп этэ. Конституцияҕа сүбэринитиэти көмүскүүр ыстатыйалары оннунан хаалларарга бюро чилиэннэрэ Филипп Охлопков, Августа Марфусалова, дьокутааттар Вячеслав Куличкин, Сардаана Гоголева уонна Георгий Артемьев куоластаабыппыт эрээри, кыайтарыылаах хаалбыппыт.

— РФ Конституциятыгар көннөрүүлэри киллэриигэ тус бэйэҥ туох санаалардааххын ?

— Син норуокка сыһыаннаах курдук көннөрүүлэргэ кыбытан, иһэ истээх, ылбычча өйдөнө охсубат ис хоһоонноох ыстатыйалар эмиэ бааллар. Бэрэсидьиэн В.Путин бэйэтинэн киллэрбит көннөрүүтүгэр, омук дойдуларын кытта түһэрсиллибит дуогабардарга олоҕуран, Арассыыйа сорох боломуочуйаларын үллэстиэн сөбүн туһунан этиллэр. Туох дуогабардар, туох боломуочуйалар этиллэллэрэ кыайан өйдөммөт. Бэйэтин чугас эргимтэтин интэриэһигэр үлэлиэхтээх дуогабардар буолуо дуо? Биһиги бэрэсидьиэммит «бэйэтин дьонун» хайа да түбэлтэҕэ түһэн биэрбэтинэн үчүгэйдик биллэр киһи. Кини эргимтэтигэр киирбит киһи, олоҕун устата таҥара сылаас хонноҕор-быттыгар  сылдьар курдук сананыан толору сөп.

 Арассыыйа ханнык баҕарар субьегын сиригэр-уотугар киинтэн быһаччы салаллар территориялар баар буолууларын туһунан этиллэр. Олохтоох былааһы төрдүттэн чугаһаппат, атын тугу да билиммэт, аахсыбат, туһунан сокуоннаах, ыйдаах-күннээх территория курдук буолара сабаҕаланар. Биһиги курдук сир анна баайдаах өрөспүүбүлүкэҕэ маннык дьаһаныы улахантан улахан  ыйытыыны үөскэтэр. Тулалыыр эйгэҕэ кутталлаах ол-бу тобохтору көмөр эбэтэр кистэлэҥ байыаннай полигоннар территориялара? Сир аннын ураты сыаналаах уонна сэдэх баайдара үөскээн сытар сирдэрин, бэдэрээлинэй территорияларынан саптынан, туох да сокуона суох чааһынай бас билиигэ хостооһун? Ис дьиҥэ туга да биллибэт, ол түмүгэр төбөҕө туох баҕарар көтөн түһэр. Аҥаардас Путин салайбыт 24 сылын «обнулируйдааһын» туһунан этиини киллэрии сыаната төһөнүй?

Манна сыһыаран эттэххэ, Амма үөһээ баһыгар ойууру кэрдии туһунан сураҕы алҕаска кэриэтэ истэн, дьон-сэргэ улаханнык долгуйда. Ойуур харыстабылын бэрэстэбиитэлэ ТВ-га тахсан быһаарбыта буолбутун ким да ситэрэн өйдөөбөтө быһыылаах. Ойууру кэрдии боппуруоһун өрөспүүбүлүкэ салалтата билбэт буолуон хайдах да сатаммат. Күн бүгүнүгэр диэри саҥата суох олоруу эрэ баар. Норуокка тахсан көнөтүнэн кэпсээн, быһааран биэрэр наада этэ. Бэйэбит мөлтөхпүт, сомоҕолоһуута суохпут маныаха төрүөт буолар. Бүлүү өрүс иэдээнэ, аракыаталар тобохторо саккырааһына тустаахтар, оннооҕу олохтоохтор эрэ эрэйдэрин-муҥнарын курдук ылыныллар. Сарсын Илин эҥээр туохха эрэ түбэстэҕинэ, эмиэ бэйэтин эрэ кыһалҕата буолуоҕа. Бүтүн Сахабыт Сирин үрдүнэн итинник балаһыанньа. Сахабыт Сирэ соҕотох, кини норуота бары биирбит диэн өйдөбүлүнэн хаһан салайтарар буолабыт?!

— Георгий Михайлович, фронтовик-буойун оҕото буоларыҥ сэргэ, Кыайыыны көрсө төрөөбүт уол буолаҕын. Туһугар интэриэһинэй дьылҕа.

— Аҕабыт Михаил Яковлевич Сталинграды көмүскүүр кыргыһыыларга үстэ бааһыран, байыаннай хуоспуталлар быраастарын кыһамньыларынан үтүөрэн, саҥаттан саҥа кыргыһыыларга киирэн испит. Үһүс бааһырыытын эрэ кэнниттэн инбэлиит буолан, 1944 сыл бүтүүтэ дойдутугар, дьонугар эргиллэн кэлбит. Аҕам сэриигэ ыҥырыллан барарыгар, ийэм бастакы оҕотун Пашаны кытта хаалбыт. 1945 сыл муус устарга мин төрөөбүппүн. Дьоммутугар барыта алта оҕо – икки кыыс, түөрт уол төрөөбүтүттэн - билигин түөрпүт баар. Бары оҕо-уруу, эһэ-эбэ дьоммут.

Аҕабыт өлүөн эрэ иннинэ балыыһаҕа көрдөрбүтүн «илиигин быһабыт» диэбиттэр. «Оннооҕор фашист снаряда быһа тэппэккэ илдьэ сылдьабын. Төһө да ыалдьан сордообутун иннигэр, ол дойдуга илиилээх-атахтаах барыам этэ», — диэн аҕам кыккыраччы аккаастаан кэбиспит. Хаһан да айа-дьойо диэбэтэҕэ, эмтэнэр диэни билбэтэҕэ. Олоҕун ол курдук түмүктээбитэ. Буочукаттан чэй оргутар чаанньыкпытыгар уу кута туран, тыына быстан охтон түспүтэ. Атаакаҕа киирэн иһэр саллаат буулдьаҕа өлөрдүү табыллыбытыныы, соннук сууллан хаалбыта. Уҥа тоҕоноҕун араанньытын ириҥэтэ хорук тымырыгар киирэн хаанын бүөлээбититтэн өлбүт диэн эмчиттэр быһаарбыттара.

Эһэм Артемьев Яков Егорович Дьабыыл нэһилиэгэр быыбарынай кинээһинэн, сэбиэскэй былаас бастакы сылларыгар ревком бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит, бэйэтин кэмин биир бэлиэ киһитэ. Улахан уола Давыд Яковлевич Сталинград кыргыһыытыгар охтубута. Кэннигэр соҕотох кыыһа Татьяна Давыдовна хаалбыта. Иккис уол Александр Яковлевич сэрииттэн аҥаар атахтаах эргиллибитэ. Кылгас үйэлэммитэ. Соҕотох уола Альберт Александрович кэргэнинээн биэс уолу, биир кыыһы төрөтөннөр, дьон оҥортообуттара. Кыра уол Михаил Яковлевич – мин аҕам. Биһиги, Артемьевтар аймах, Өлбөт-сүппэт пуолка кэккэтигэр төбөбүтүн үрдүктүк тутаммыт хаамсабыт.

Ийэбит Марфа Софроновна чахчы кэрэ киһи этэ. Ис-иһиттэн үтүө санаалаах, эмиэ ол курдук үтүөкэн майгылаах, өрүүтүн үөрэ-көтө сылдьар, дойдутун дьоно «Мэхээс Мааппата» диэн истиҥник ааттыыр этилэр. Кэргэним Александра Григорьевналыын 4 оҕону төрөтөн, дьон оҥортообуппут. Бары ыал дьон. 8 сиэннээхпит, өссө хос сиэннээхпит.

Иосиф Виссарионович Сталин салалталаах уонна Үрдүкү хамаандыссайдаах сэбиэскэй норуот, кини албаннаах сэриилэрэ Гитлер басыыстыы  аармыйатын бэйэтин арҕаҕар – Бэрилииҥҥэ букатыннаахтык бохтоппуттара, Дьобуруопа дойдуларын басыыстыы чумааттан өрүһүйбүттэрэ субу аҕыйах хонугунан 75 сылын туолаары турар. Бу Улуу Кыайыыны өрөгөйдөөхтүк бэлиэтээһин, кимтэн да тутулуга суох биричиинэнэн, уустугура быһыытыйда курдук гынан баран, биһиги, кыайыылаах норуот нэһилиэнньиктэрэ, хайдахтаах да моһоллортон самнан, чугуйан биэрбэппит.

Кыайыы сырдык дьаралыга биһигини кууспутун курдук кууһа, үрдүккэ ыҥырбытын курдук ыҥыра туруоҕа!

Редакцияттан: 

Ытыктабыллаах Георгий Михайловиһы 75 сааскын томточчу туолбуккунан итиитик-истиҥник эҕэрдэлиибит, уруйдуубут-айхаллыы­быт! Дьоһун доруобуйаны, этэҥҥэ буо­лууну, дьиэ кэргэҥҥэр дьолу-соргуну баҕарабыт.