Холкуостарга уонна холкуостаахтарга судаарыстыбаттан аадырыстаах көмө оҥоһуллубута. Холкуостар үгүс иэстэрэ сотуллубута, кэккэ нолуоктарга чэпчэтиилэр оҥоһуллубуттара. Ыаллар кэтэхтэригэр туталларыгар сүөһү бэриллибитэ, көлөһүннэрин күннэригэр дохуот аахсар кыахтаммыттара. Саамай кылаабынайа, дьон маассабай хоргуйан өлүүтэ тохтообута.

Биллэн турар, уһун сыллаах алдьархай содула хайдах да гынан түргэнник ааһан, оһон хаалар кыаҕа суоҕа. Сэрии үгэннээн бара турара. Бу гынан баран, сэбиэскэй аармыйа бииртэн биир кыайыылаах кимиитин өстөөх аны тохтотор кыаҕыттан букатыннаахтык тахсан эрэрэ.

Сэбиэскэй бырабыыталыстыба норуотун санаатын көтөҕөр уонна бөҕөргөтөр бэлиитикэни чахчы үрдүк таһымҥа тутара. Хайдахтаах да сэриигэ норуот бэйэтин дойдута кыайарыгар бигэ эрэллээх буоллаҕына, тиһэххэ кини кыайыылаах тахсыаҕа. ССРС үрдүкү салалтата өссө сэрии иккис сылыттан, кыайыылаах тахсарга эрэли норуокка кытаанахтык уонна утумнаахтык сахпытынан, дьыалаҕа көрдөрбүтүнэн барбыта.

Өстөөх Москуба анныттан киэр быра­ҕыллаатын, 1942 сыл иккис аҥаарыттан киин куорат төрүт олохтоохторо эвакуацияттан төннүтэлээн барбыттара. Куорат оскуолалара, үөрэҕин кыһалара, култуурунай-сырдатар, сынньатар-аралдьытар тэрилтэлэрэ: тыйаатырдар, мусуойдар, киинэ тыйаатырдара, эрэстэрээннэр, о.д.а. үгүс ахсааннаах тэрилтэлэр үлэлээбитинэн барбыттара. Аарыма дойду дьылҕата өссө даҕаны сапка салҕанан биэтэҥнии турар кэмигэр итинник олохтоохтук дьаһаныы, кыайыыга халбаҥнаабат эрэллээх буолуу мэктиэтэ этэ.

Саха Сиригэр сэрии сылларыгар Дьокуускайга художественнай учуулусса аһыллыбыта, саҥа оскуолалар, «Киин» киинэ тыйаатыра, уо.д.а.  тутуллубуттара. Тыылга хаалбыт, өстөөх оккупациялааһыныттан босхоломмут куораттарга кыаллар-кыаллыбат ньымаларынан олох кутаатын күөдьүтэргэ холонуу, сэриини сэргэ, ыытылла турбута.

Сэрии сылларыгар дойду үрдүнэн кэмэ суох ахсааннаах элбэх оҕо тулаайах хаалбыта. Сэбиэскэй Сойуус салалтата тулаайах хаалбыт оҕотун кыайан көрбөккө-харайбакка өлөрдөҕүнэ-сүтэрдэҕинэ, үөрэппэтэҕинэ-ииппэтэҕинэ, сэрииттэн кыайыылаах тахсыбыта инникитин мөккүөрдээх уонна халбархай буолуон сөптөөҕүн үчүгэйдик өйдүүрэ.

Оҕо анал дьиэлэрин баараҕай ситимэ дойду бүттүүнүн үрдүнэн тэриллэннэр үлэлээбитинэн барбыттара. Оскуолалар булгуччу интэринээттээх буолаллара ситиһиллибитэ. Оҕону эмтээһин, сынньатыы сыллата үрдүк таһымҥа таһаарыллан испитэ. Оҕону үөрэтии, кини эргиччи сайдыылаах киһи буоларыгар бэлэмнээһин төрүтэ ууруллубута. Оҕо, үүнэр көлүөнэ туһугар баартыйа уонна бырабыыталыстыба тугунан да кэмнэммэт уонна солбуллубат кыһамньыларын ханнык да утары бырапагаанданан мэлдьэһэр, туора сотор кыаллыа суоҕа.

Сахабыт Сиригэр аҕа саастаах көлүөнэ дьоммут «оҕо дьиэтэ, интэринээт баар буоланнар ол алдьархайдаах сылларга тыыннаах орпуппут» диэн сэбиэскэй былааска махтана ахталларын күн бүгүн даҕаны истиэххэ сөп. Ким даҕаны бүгүн туох да диэн куолулаан, бу көлүөнэ дьон былааска махталын кыайан туора сотуо суоҕа. Уонна, дьиҥэр, тугу эмэ оройдотор, удумаҕалыыр киһи оннукка сорунуо да суохтаах этэ.

* * *

Холкуостаах-фронтовиктар оҕолорун матырыйаалынай-олоҕу хааччыйыыны тупсарыыга САССР НХС

дьаһалларын туһунан

1944 с.                                     Кулун тутар ый.

САССР НХС кэккэ оройуоннарга сир уорганнара, холкуостар бырабылыанньалара холкуостарга оҕо саадтарын уонна дьааһылаларын тэрийтэлээһининэн уонна үлэлэрин тупсарыынан ситэ дьарыктамматахтарын бэлиэтиир. Ол түмүгэр холкуостаах-фронтовиктар кыра саастаах оҕолоро, ийэлэрэ холкуос үлэтигэр сылдьар буоланнар, ханнык да көрүүтэ-истиитэ суох хаалаллар.

Холкуостар тутар кыракый оҕо тэрилтэлэригэр ханнык да иитэр уонна чэбдигирдэр үлэлэр ыытыллыбаттар. Ону таһынан аһатыы эмиэ тэриллибэт. Холкуостаах-фронтовиктар оҕолорун матырыйаалынай-олоҕу хааччыйыыны төрдүттэн тупсарар сыалынан САССР НХС уураахтыыр:

Сыһыарыыга сөп түбэһиннэрэн, холкуостар оҕо саадтарын уонна дьааһылаларын ситимнэрин бигэргэтэргэ.

САССР Сиргэ норуодунай хамыссырыйаатын (т.Кузнецов), оройуоннар уонна куораттар ситэриилээх кэмитиэттэрин бэрэссэдээтэллэрин эбээһинэстииргэ:

Бу сыл кулун тутар 25 күнүгэр диэри болдьоххо холкуостарга оҕо саадтарын уонна дьааһылаларын тэрийтэлээһин былаанын олохтуурга уонна ыам ыйын 1 күнүттэн тэрийтэлииргэ. Ыйыллыбыт дьаһаллар олоххо киириилэригэр харчынан, ас бородуукталарынан, дьиэнэн-уотунан хааччыйыыга дьаһаллары ыларга. Оҕо саадтарын уонна дьааһылаларын инбэнтээринэн, малынан-салынан хааччыйар инниттэн, холкуостарга оҕо инбэнтээрин, малын-салын уонна хаһаайыстыбаннай тэриллэри оҥорон таһаарыыны тэрийэргэ.

САССР Эргиэнин хамыссырыйаата (т.Лавров) муус устар 1 күнүттэн хойутаабакка, оҕо саадтарыгар уонна дьааһылаларыгар ас-үөл табаардарын пуондатын нуормаларыгар сөп түбэһиннэрэн саахары, чэйи, о.д.а. наадалааҕы, тус сыаллаах аналын ыйан туран, биэрэригэр. Үүнүүнү ылбатах холкуостар оҕо саадтарын уонна дьааһылаларын бурдугунан уонна куруппанан нуормаламмыт хааччыйыыга ылаттыырга.

Сир норуодунай хамыссырыйаата (т. Кузнецов) оҕо саадтара уонна дьааһылалара бурдугунан уонна куруппанан хааччыллыахтаах оҕолорун чуолкай контингеннарын туһунан сибидиэнньэни кулун тутар 20 күнүгэр диэри  түһэрэригэр. Үөрэх наркоматын (т.Чемезов) эбээһинэстииргэ: холкуостардааҕы кыра оҕо тэрилтэлэригэр 150 иитээччини бэлэмниир сыаллаах 2 ыйдаах куурустары кулун тутар 25 күнүттэн үлэлэтэригэр. Доруобуйа харыстабылын наркомата (т.Любимов) 230 дьааһыла үлэһитин бэлэмнииргэ анаан, 2 ыйдаах куурустары кулун тутар 25-тэн аһан үлэлэтэригэр.

Эмтиир-сэрэтэр учреждениеларга, тыа сиринээҕи быраас учаастактарыгар, балыыһаларга, амбулаторияларга, ФАП-га сыһыартаан, оҕо саадтарын уонна дьааһылаларын мэдиссиинэ көрүүтүнэн-истиитинэн хааччыйарга. Оҕо тэрилтэлэрин бары наадалаах эминэн-томунан, күүстээх сэрэтэр үлэнэн хабарга уонна ону бастайааннай хонтуруолга тутарга.

САССР НХС бэрэссэдээтэлэ И.Е.Винокуров САССР НХС дьыалаларын  управляющайа И.Горскай

СӨ НА. 55.П. 21.Уоп. Дь.1. 138.Л.

БСК (б)П Уоб. кэмитиэтин уонна САССР НХС  Сунтаар оройуонугар боломуочунайа Антипин дакылааттаах саппыыската

1944 с.                                Балаҕан ыйын 6 к.                            

Кистэлэҥнээх

Бүлүү сүнньүнээҕи оройуоннарга үүнүү хомуурун боломуочунайынан сылдьаммын маннык түмүккэ кэллим.

Уһун сыллаах курааннар кэннилэриттэн Сунтаар оройуонун холкуостаахтара (дьахталлар, оҕонньоттор, оҕолор) кыайыы туһа диэн хотуулаахтык үлэлииллэр, ыстахаанаптыы көрдөрүүлэри ситиһэллэр. Сунтаар өрөспүүбүлүкэ сүөһү иитиитинэн дьарыктанар биир бөдөҥ оройуона.

Холкуостаах дэриэбинэ баһыйар үгүс олохтоохторо таҥнар таҥаһынан букатын тутайбыттар. Эмиэ үгүстэригэр утуйар да таҥастара суох. Дьахталлар ханнык эмэ кэтэр ырбаахылара суоҕуттан, дьонноох сиргэ көстүбэт буола сатыыллар. Оҕолор түөрэ атах сыгынньахтар, бурдук куулуттан тигиллибит ыстааннаах буолаллар. Онтулара даҕаны илбирийэн бүтэн, аатыгар эрэ таҥас буолан сылдьар.

Сэрии бастакы сылларыгар Сунтаар оройуонун холкуостаахтара үүнүүнү көрбөтөхтөрө, мануфактураҕа олох тиксибэтэхтэрэ. Маны таһынан, бу оройуон холкуостаахтара бэйэлэрин ордуктарын оройуон иһигэр да, таһыгар да таһааран батарар уонна мэнэйдэһэр ырыынактара диэн суох.

Интэринээт оҕолорун дьыалалара эмиэ олох мөлтөх. Оройуон киинэ Сунтаар сэлиэнньэтэ интэринээттээх. Оҕолоро төрдүттэн сыгынньахтар, атах таҥаһа суохтар. Утуйар таҥастарыгар куобах суорҕан, түүлээҕинэн ааҕыллан, көҥүллэммэт. Дьиэ сүөһүтүн тириитэ (олох аҕыйах ахсааннаах) судаарыстыбаннай поставкаҕа тутуллар буолан, кыһыҥҥы таҥас оҥостон кэтэр кыахтара эмиэ суох. Оттон хаатыҥка, саппыкы, түүлээх таҥас, баата курдук бырамыысыланнай табаардар атыыламматтар. Балар бырамыысыланнай предприятиелар оробуочайдарын хааччыйыыга бараллар. Эһиэхэ иһитиннэрэргэ төһө да ыараханын иһин, мин көрүүбэр, элбэх оҕо үөрэҕэр сылдьар кыаҕа суох. Итинник этэрбин олохтоох учууталлар бигэргэтэллэр.

Оройуоннар олохтоох бырамыысыланнастара сырье суоҕунан, холкуостаахтар наадыйыыларын хайдах да гынан толорор кыахтара суох. 1944 сыл атырдьах ыйын 15 күнүгэр Сунтаар райсойууһун ыскылааттарыгар 4,0 тыһ. миэтэрэ мануфактура баара, оройуон наадыйыытын хайдах да хааччыйар кыаҕа суох.

Дьон дуоннаах ис да, тас да кэтэр таҥаһа, эмиэ ол курдук утуйар таҥаһа суоҕуттан бүтүннүү быкка ыстаран олорор. Балаҕан кулахытыттан киһи олорор да, утуйар да кыаҕыттан тахсар. Дьон олорор усулуобуйата түктэрититтэн, сэллигинэн сыстыһыы чуолаан ыччат дьон ортотугар улахан.

Санаабын маннык этэн туран, көрдө­һөбүн: өрөспүүбүлүкэ баар пуондатыттан Сунтаар оройуонун холкуостаахтарыгар мануфактуранан хааччыйыыга биир кэмнээх көмөнү оҥороргутугар. Холкуостаахтар ахсааннара 10549 киһи,  мантан эр киһитэ – 1928, дьахтара – 3129, оҕото – 5537. Оскуоланан хабыллыахтаах оҕо – 1591.

БСК (б)П Саха уоб. кэмитиэтин уонна НХС Сунтаар  оройуонунааҕы боломуочунайа    Антипин

Өрөсөлүүссүйэ:  Хотугу эриэйсэнэн  табаар ылылыннаҕына, боппуруос быһаарыллыаҕа. Ермолаев

СӨ НА. 52.П.  22.Уоп.  366. Дь. 1076 Л.

Уус-Алдан оройуонун Танда нэһилиэгин советын председателэ И.И.Калининскай САССР НХС председателэ И.Е.Винокуровка заявлениета

Мин бу заявлениенан көрдөһөн туран биллэрэбин манныгы, бу Танда наслегын нэһилиэнньэтин состояниятын туһунан:

1938 сылтан 1943 с. диэри сут дьыллар содулларыгар тэптэрэн, нэһилиэнньэ таҥнар таҥас өттүнэн олох эһиннэ, маҥнай кварталга бүтүн наслег үрдүнэн 10-ча готовай таҥас, 10-ча трикотаж талона кэлэр, оттон метрэнэн таҥас ончу кэлбэт уонна истээх таҥас, атах таҥаһа эмиэ. Мантан үлэһиттэр кыһыҥҥы тымныыларга кыайан таһырдьа тахсыбат кутталланнылар.

Бу наслег населениета маннык: наслег үрдүнэн общай хозяйствата  73. Общай дууһата 218, ол иһиттэн үлэһитэ 72 киһи. Дьахтара 50, эр киһи 22. Үлэни кыайбат кырдьаҕас колхозтаахтара 20, кинилэр кэргэттэрэ 46 киһи. Красноармеецтар кэргэттэрэ 27  хозяйства, кинилэр кэргэттэрэ 80 киһи. Ол иһиттэн төгүрүк тулаайах 13 киһи, туох да сүөһүтэ суох хозяйства 6.

Бу сведенияны көрөн, хайдах эмэ таҥаһынан көмөлөһөргүтүгэр көрдөһөбүн.

Заявлениялаах И.Калининскай

СӨ НА. 52. П.  22. Уоп.  366. Дь. 122.Л.

Прокопий ИВАНОВ бэлэмнээтэ