Олохпут, сайдыыбыт, өйбүт-санаабыт технологиянан, тиэхиньикэнэн, сыыппаранан, роботынан сүрүннэнэр уонна салаллар буолла. Аан дойду отуорун хамсатыахтаах, сүүнэ уларыйыылары аҕалыахтаах алдьархайдаах тэхиниичэскэй өрөбөлүүссүйэ бара турар. Ол туох түмүктээх буолуон таайан этэргэ уустук.

Култуура, ускуустуба, литэрэтиирэ киһини кэрэҕэ сыһыарыахтаах чараас эйгэ буоларынан, арааһынай өрөбөлүүссүйэлии уларыйыыларга, хамсааһыннарга урутаан оҕустарара, ордук ыарыылаахтык ылынара, ол иһигэр ардыгар мунара-тэнэрэ өрүүтүн баар суол. Маннык балаһыанньаны өссө таҥараттан анаппыт «ордук өйдөөхтөр» туһаналлара, бутуйаллара-буккуйаллара баар буолар. Киһи ыраас эрэлин, сырдык санаатын алдьатыы, сүрэҕин, дууһатын үтүөкэннээх иэйиилэрин кэҕиннэрии – мантан ордук киһини түһэрии, намтатыы, сиргэ-буорга тэпсии баар буолуон табыллыбат. Оттон чуолаан ускуустубаҕа уонна литэрэтиирэҕэ хараҥа санааны иитиэхтээн, итинник сыалы-соругу ситиһэр кыах баар.

П.А.Ойуунускай аатынан Саха акадьамыычаскай тыйаатыра 115-с  сезонун көрсө аанын тэлэччи аһарын күүтэбит. Бары тэрилтэлэр курдук, хамсык ыарыыттан бохсуллан, Саха тыйаатыра муус устар ыйтан ньим сабыллан турар.

Саха тыйаатырын устуоруйата 1925 сылтан саҕаламмытын курдук уһун сылларга суруллан кэлбитэ. Кэлин устуоруйа кырдьыга докумуоннарынан дакаастанан, саха оччотооҕу сайдыылаах, үөрэхтээх дьоно кутугунайан, сүүрэн-көтөн туруорсан, 1906 сыллаахха «Бэрт киһи Бэриэт Бэргэн» олоҥхо сюжетынан испэктээх туруоруллубута, ханнык да мөккүөрэ суох көстөн тахсыбыта. Олоҥхону анаан-минээн үөрэппит дьон «бу соҕотох артыыс тыйаатыра буолар» диэн бэлиэтээбиттэрэ уот харахха сөп түбэһэр. Олоҥхо тыйаатыр ускуустубатыгар киириитэ, ириэнэх арыыга быһах батары киирэрин кэриэтэ, туох да иҥэ-дьаҥа суох төрөөбүт эйгэтин булбутунуу барбыта, итинник этиллибити толору дакаастыыр. Аны урукку саха дьоно олоҥхо уһулуччулаах уус-уран тылыгар иитиллибит, туох баар эйгэтин эттэригэр-хааннарыгар иҥэринэн сылдьар буоланнар, тыйаатыр ускуустубатын тутатына ылыммыттара диэтэххэ, ол мөккүөрү төрүттүө суоҕа.

Онон исписэлиистэр саха тыллаах национальнай тыйаатыр төрүттэниитин 1906 сыл тохсунньу 3 күнүттэн таһаараллара сөрү-сөптөөх. «Бэрт киһи Бэриэт Бэргэн» олоҥхо өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи кэмҥэ дьоҥҥо-сэргэҕэ оонньоон көрдөрүллүбүт соҕотох испэктээх буолбатах. В.В.Никифоров-Күлүмнүүр «Манчаары» (түөкүн) дыраамата туруоруллан, сураҕа-садьыга киэҥник тарҕаммыта. Нууччалыы бийиэсэлэр тылбаастананнар туруоруллубуттара. 1914 сыллаахха Алампа Соппуруонап «Дьадаҥы Дьаакып» бийиэсэтэ суруллан, сотору кэминэн эмиэ оонньоммута.

1925 сыл  тохсунньутугар Саха судаарыстыбаннай национальнай тыйаатыра тэриллэр. Бу судаарыстыбаннай тыйаатыр, бу иннинэ үлэлээн кэлбит Саха национальнай турууппатын баазатыгар олоҕуран үөскэтиллэр.

Анатолий Николаев РФ үтүөлээх, СӨ норуодунай артыыһа, П.А.Ойуунускай аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата, Саха тыйаатырын дириэктэрин солбуйааччы.

— Бары норуоттар урутаан сайдыылара кинилэр тыйаатырдарын ускуустубатыттан саҕаланар. «Тыйаатыр киһи утуйан хаалбыт устурууналарын уһугуннарар» диэн этэн турардаах Алампа. Норуот төһө сайдыылааҕа, кини тыйаатырдааҕыттан тутулуктанан, ол ускуустубата ханнык таһымҥа тиийбитинэн көрөн сыаналанар  кэмнэрэ эмиэ бааллара. Былыргы грек омук античнай ускуустубата (тыйаатыра) барыларыттан инники күөҥҥэ тутуллара, аатырбыт артыыстара ыраахтааҕылыы чиэскэ-бочуокка тиксэллэрэ.

 Алтынньы 17 күнүгэр тыйаатырбытын аһарга былааннаабыппыт да, хайаһар. Улаханнык этэр кыах суох. Олоҥхо тыйаатыра аһаҕас халлаан анныгар оонньоон көрдөрүөхтээх.

«Ойуунускай тыйаатыра сахалыы саҥарар нуучча  тыйаатыра буолар» диэн этээччилэр бааллар. 1936 сыллаахха Луначарскай аатынан ГИТИС-и бүтэрэн, бастакы профессиональнай артыыс идэтин ылбыт бөлөх төрөөбүт өрөспүүбүлүкэтигэр кэлбитэ. Кинилэр истэригэр норуокка киэҥник биллибит Матрена уонна Марк Слепцовтар, Афанасий Петров, Иоким Избеков, Николай Слепцов-Туобулаахап, Николай Харитонов, Мария Белолюбская уо.д.а. бааллара. Онтон 1955, 1966, 1974, 1985  уонна  2002 сыллардаахха Щепкин аатынан үрдүкү тыйаатыр учуулуссатын бүтэрэн кэлбит артыыстар үлэлии сылдьаллар. 2019 сылга өссө биир бөлөх Щепкиҥҥэ баран үөрэнэ сылдьар.

Саха тыйаатырын кырдьаҕас уонна бүгүҥҥү күннээҕи эдэр көлүөнэ артыыстара бары нуучча улуу тыйаатырын оскуолатын барбыт, ол тыыныгар иитиллибит дьон буолабыт. Ол барыта хайдах суола-ииһэ суох сүтэн хаалыай? Ханнык эрэ түгэннэргэ, бэйэҥ да өйдөөбөккүнэн, булгуччу «кылам» гынан көстөн ааһара баар буолуо. Саха тыллаах бары тыйаатырдарга Щепкины бүтэрбиттэр үлэлии сылдьаллар. Ол үөһэ АГИКИ үөрэтэн таһаартыыр. Нууччалыы култуура, үөрэх, менталитет, олох-дьаһах майгыта биһиэхэ өтөн киирбитэ, сабыдыаллаабыта, бука, тугунан да кыайан кэмннэммэтэ буолуо ээ. Ол да үрдүнэн биһиги саха артыыстара буоларбытынан, дьиҥ саха киһитин, кини типаһын оонньоон көрдөрүөхтээхпит. Атын сыал-сорук баар буолуон сатаммат. Көрөөччү биһигини сахалыы саҥарар нуучча тыйаатырын курдук ылынар буоллаҕына, ол адьас сатаммат дьыала. Ол улахантан улахан алҕас буолар.

Кырдьыгынан билиннэххэ, тэпсэҥнээһин баар буолла. Биһиги Саха национальнай тыйаатыра буолабыт, кимиэхэ да маарынныа, кими да үтүктүө, өссө эккирэтэ сатыа суохтаахпыт.

Олоҥхо тыйаатыра төрүттэммитигэр бары улаханнык үөрбүппүт. Инники эрэлбитин бу тыйаатыры кытта сибээстээбиппит. Саха уус-уран тылын күүһэ, хомуһуна, кэрэтэ, бараммат баайа – барыта олоҥхоҕо түмүллэн сылдьар. Өбүгэбит, дьэ, кырдьык даҕаны, сыаната биллибэт улуу күндүнү, барҕа баайы биһиэхэ кэриэс кэбиһэн хаалларбыт эбит!

Олоҥхо тыйаатырын төрүттээччи Андрей Борисов: «Биһиги туспабыт олоҥхобутунан көстүөхтээх»,- диир. Ол эрэн, дьыала билиҥҥитэ тылга эрэ сылдьар курдук. Олоҥхобут тыйаатыра дьобуруопалыы тыйаатыр киэптэнэн иһэр. Саха көрөөччүтэ итинник тойоннооһуну, көрүүнү хаһан да ылыныа суоҕа. Олоҥхо бары Айыылар, иччилэр, абааһылар илэ сылдьар кэмнэрин, көхсүттэн тэһииннээх күн улууһун дьоно, айыы хаан аймахтара, үктээтэххэ маталдьыйар буор сиргэ олоҕу сириэдитэн, оҕону-урууну төрөтөн, дьоллоохтук олорон эрэллэрин кэпсиир эбээт. Ол бөлүһүөпүйэтэ туохханый? Ойуунускай эппитинии, кыра саха норуота үүрүүттэн үүрүүгэ сылдьан эт мэйиитинэн толкуйдаан, уран тылынан наардаан айан хаалларбыт айымньыта буоллаҕа. Тас көстүүтүгэр буолбакка, бөлүһүөпүйэтин ис кистэлэҥэр киирэ сатыахтаах этибит. Ону кыайдахпытына эрэ, тугу эмэ ситиһиэхпит.

Манна кытыаран эттэххэ, Олоҥхобут  ыһыаҕа эмиэ тыйаатырдаах дьүһүйүү көстүүгэ кубулуйан хаалла. Итинник буолуохтааҕа хара бастакыттан сэрэхэдитэр этэ. Итини мин наар киинтэн, Туймаадаттан  салайан, ыйан-кэрдэн биэрэргэ холонуу хобдох көстүүтэ буолар диибин. Олоҥхо ыһыаҕын ыһар эбэтэр ыһыахтаах улуустарга бары дьаһалы бэйэлэригэр биэрэн кэбиһиэххэ. Норуот бэйэтэ хайдах толкуйдуурунан уонна билэринэн ыһыаҕы ыстын. Кини сыыһыа суоҕа. Ол оннугар хас биирдии Олоҥхо ыһыаҕа араас өҥүнэн суһумнуу оонньуоҕар эрэнэбин.

Кэлин кэмҥэ кыралыын-улаханныын, эдэрдиин-эмэнниин күлүм-чаҕыл киэргэлинэн, эрэкэ-дьэрэкэ килэбэчигэһинэн, барыта маанынан эрэ үлүһүйэр курдук буолан иһэбит. Кылабачыйбыт эрэ барыта кыһыл көмүскэ тэҥнэммэтин, чаҕылыйбыт эрэ барыта халыыс тааска холоммотун, ама, бары да билэр инибит. Тас килэбэчийии, күлүмүрдээһин үксүгэр ис өттө бороҥ уонна кураанах буоларын санатыһан ылыаҕыҥ.

Төрүт үгэстэригэр уһулуччу бэриниилээх, ханнык да муодаҕа, сүүрээҥҥэ бэриммэт 600-түү – 800-түү саастаах дьоппуон омук Кабуки, Но, Кытай Пекиннээҕи опера тыйаатырын биһиги эмиэ көрбүппүт эбээт. Бу улуу норуоттар бэйэлэрин бу тыйаатырдарыгар дьиҥнээх кэриэс-хомуруос хараамнарыгар курдук сыһыаннаһаллар. Национальнай харысхаллара уонна киэн туттуулара буолаллар. Кытай уонна Дьоппуон билигин аан дойду саамай сайдыылаах судаарыстыбаларынан буолалларын ким да мэлдьэһиэ суоҕа. Сайдыылара боруоста таһынан таһымныыр. Бу гынан баран, норуоттарын былыргытын саба тарыйан кэбиспэттэр, сүрдээх ытыктабыллаахтык сыһыаннаһаллар. Үрдүк култуура көстүүтэ диэн ол буолар.

Саха тыйаатырыгар эбэтэр режиссура наһаа сайдан хаалла, эбэтэр биһиги бэйэбит туох да төтөлө суох, инники анньан кэбистибит. Билигин тыйаатырга артыыс көстүбэт буолла. Көрөөччү бу сырыыга режиссер тугунан миигин соһутуоҕай диэн санаалаах уонна ону күүтүүлээх кэлэр буолла. Биһиги көлүөнэ артыыстар ол кэми эмиэ үчүгэйдик өйдүүбүт эбээт. Көрөөччү Миитэрэй Ходуулабы, Лааһар Сергучеву, Александра Иванованы, Аксинья Адамованы көрө кэлэр этэ. Сөбүлүүр артыыстарын оонньууларыттан дуоһуйууну ылан барара, аныгыс көрсүһүүнү күүтэрэ. Ол билигин  суох, артыыс сыанаҕа баар эрээри, кини көстүбэт, көрөөччү дууһатыгар олорон хаалбат. Онуоха ким буруйдааҕый? Артыыс, режиссер, мөлтөх айымньы? Эбэтэр бэлэмэ суох көрөөччү бэйэтэ? Эппиэти биэрэр уустук.

Федот Потапов, Василий Фомин курдук режиссердарга сүрүн суолта, ол эбэтэр оруол артыыска бэриллэр этэ. Оннук сыһыан артыыһы сайыннарара. Кини оонньуур кыаҕын арыйара уонна кэҥэтэрэ.

Быйылгы 115-с сезоммутун «Артыыс сылынан» биллэрдибит. Тыйаатыр быйылгы репертуара, бэлиитикэтэ ити сыалга-сорукка сөп түбэһиэхтээх. Тыйаатырга артыыс бастакы лиичинэһинэн буолуохтаах. Дьиҥэр, «саҥа диэн умнуллубута ырааппыт эргэрбит буолар» дииллэр. Онон артыыһы сокуоннай миэстэтигэр төнүннэриэхтээхпит.