Алтынньы 27 күнүгэр Ил Түмэҥҥэ видео-кэмпириэнсийэнэн “Саха өрөспүүбүлүкэтин аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттара үгэс олорор уонна хаһаайыстыбаннай үлэни ыытар сирдэрин-уоттарын туһунан” сокуону олоххо киллэрии боппуруостарын туһунан” бырабыыталыстыба чааһа буолла.

 Тэрээһини Ил Түмэн аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарын уонна Аартыка дьыалаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Елена Голомарева салайан ыытта. Норуот дьокутааттара, ситэриилээх былаас бэрэстэбиитэллэрэ, наука үлэһиттэрэ уонна уопсастыбынньыктар кытыннылар.

Бырабыыталыстыба чааһыгар үөһэ этиллибит Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуона бырамыысыланнай хампаанньаларга сыһыаннаан хайдах олоххо киирэрин кэпсэттилэр. Елена Голомарева Саха сиригэр кылгас кэмҥэ үлэлии кэлбит бырамыысыланнай хампаанньалар тутуһуохтаах кэккэ сокуоннара баалларын бэлиэтээтэ.

Сирбит-уоппут туһунан

Саха сирин хоту өттүгэр аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар үгэс быһыытынан олорор уонна хаһаайыстыбаннай үлэни ыытар сирдэрэ-уоттара өрөспүүбүлүкэ уопсай иэнин 53,7 %-нын ылар – 165 мөл. гаттан ордук. Бу сирдэр туһунан Аартыканы сайыннарыы уонна хотугу норуоттар дьыалаларыгар миниистири солбуйааччы Михаил Погадаев иһитиннэрии оҥордо.

Олохтоох бэйэни салайыныы уорганнарын быһаарыытынан, аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар үгэс быһыытынан олорор уонна хаһаайыстыбаннай үлэни ыытар 62 сирдэрэ-уоттара тэриллибит. Ол эрээри бу сирдэри РФ испииһэгэр киллэрэргэ харгыстар баалларын ыйда. “РФ испииһэгэ оҥоһулларын кэмигэр маннык сирдэри олохтооһун бэрээдэгэ бигэргэммэтэх этэ, ол иһин Арассыыйа субъектара атын-атыннык испииһэктэрин оҥостубуттар”, -- диэн Михаил Погадаев быһаарда.

Дьиҥинэн, үгэс быһыытынан олорор уонна хаһаайыстыбаннай үлэни ыытар сирдэр-уоттар аҕыйах ахсааннаах норуоттар олорор эрэ сирдэригэр олохтонуохтаах. Михаил Погадаев эппитинэн, сорох сирдэр аҕыйах ахсааннаах норуоттар үгэс олорор сирдэринэн буолбатахтарын, Абый, Аллайыаха, Аллараа Халыма уонна Томпо улуустарыгар оройуон таһымнаах үгэс сирдэр тэриллибиттэрин туһунан кэпсээтэ. Маныаха нэһилиэк таһымнаах үгэс сирдэр эмиэ баалларын ыйда. Билиҥҥитэ бу сирдэри өрөспүүбүлүкэ официальнай испииһэгэр киллэрэргэ үлэ ыытыллар эбит.

Өрөспүүбүлүкэҕэ үгэс быһыытынан олорор уонна хаһаайыстыбаннай үлэни ыытар сирдэр-уоттар испииһэктэрин туһунан нормативнай докумуон ситэритэ суоҕун миниистири солбуйааччы бэлиэтээтэ. Кини этэринэн, аҕыйах ахсааннаах норуоттар олорор сирдэрин кыраныыссата нэһилиэнньэлээх пуун иһинэн эрэ оҥоһуллубут. Ол иһин кинилэр нэһилиэк таһынааҕы сирдэргэ үгэс дьарыктарын тэрийэллэригэр бырааптара суох буолан тахсар. Бу итэҕэһи туоратар туһуттан оробуочай бөлөх тэриллибит, боппуруоһу үөрэтэллэр.

Аҕыйах ахсааннаах норуоттар үгэс уонна хаһаайыстыбаннай үлэни ыытар сирдэрин-уоттарын көмүскүүр өрөспүүбүлүкэ биир сокуонунан этнологическай экспертиза туһунан сокуон буолар. Ил Түмэн аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарын уонна Аартыка дьыалаларыгар сис кэмитиэтэ бу иннинэ бу сокуон бырамыысыланнай хампаанньаларга сыһыаннаан, хайдах үлэлиирин туһунан “төгүрүк остуолу” ыыппыта. Маныаха эрэгийиэн таһыттан кэлэн, сир баайын хостооһунугар үлэлиир хампаанньалар этнологическай экспертиза сокуонуттан куотунар түгэннэрэ баарын иһитиннэрбиттэрэ. Михаил Погадаев эппитинэн, биир кыһалҕанан муниципальнай тэриллиилэр аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар үгэс быһыытынан олорор уонна хаһаайыстыбаннай үлэни ыытар сирдэрин тэрийэн баран, олохтоох бүддьүөккэ үп тиийбэтинэн, этнологическай экспертиза туһунан сокуону үлэлэтэллэригэр уустуктары көрсөллөрө буолар.

СӨ аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар үгэс быһыытынан олорор уонна хаһаайыстыбаннай үлэни ыытар сирдэрин туһунан сокуон толору үлэлииригэр туһаайан, Аартыканы сайыннарыы уонна хотугу норуоттар дьыалаларыгар министиэристибэтэ бу курдук этиилэри киллэрдэ:

Үгэс быһыытынан олорор уонна хаһаайыстыбаннай үлэни ыытар олохтоох сирдэр туһунан Балаһыанньаны РФ Балаһыанньатыгар олоҕуран бигэргэтэргэ.Улуус баһылыгын иһинэн үгэс сиргэ үлэлиир тэрилтэ бэрэстэбиитэллээх кэтиир (наблюдательный) сэбиэти тэрийэргэ.Аҕыйах ахсааннаах норуоттар үгэс быһыытынан олорор уонна хаһаайыстыбаннай үлэни ыытар олохтоох сирдэрин туһунан нормативнай докумуон толору үлэлиирин туһугар улуустар бүддьүөттэригэр үп көрөргө.

Айылҕа ураты харыстанар сирдэрин туһунан

“СӨ аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарын үгэс быһыытынан олорор уонна хаһаайыстыбаннай үлэни ыытар сирдэрин туһунан” сокуон олоххо киирэригэр баар уустуктар туһунан Экология уонна ойуур хаһаайыстыбатын миниистирин солбуйааччы Николай Додохов иһитиннэрдэ. Сүрүн этиилэрин ылан бэлиэтиибит.

Аҕыйах ахсааннаах норуоттар үгэс быһыытынан олорор сирдэрэ 2001 сыллаах РФ сокуонунан мэктиэнэлэнэр. Ол курдук, үгэс сирдэр РФ сокуонунан айылҕа ураты харыстанар сирдэригэр киирсэллэрэ. Ол эрээри 2013 сыллаахха “Айылҕа ураты харыстанар сирдэрин туһунан” РФ сокуонугар уларытыылар киирэннэр, аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар үгэс быһыытынан олорор уонна хаһаайыстыбаннай үлэни ыытар сирдэрэ ураты харыстанар сирдэртэн таһаарыллыбыта. Дьиҥинэн, айылҕа ураты харыстанар сирдэригэр олох үгэс укулаатын уонна үлэтин харыстааһын күүскэ тутуһуллар.  Николай Додохов эппитинэн, өрөспүүбүлүкэҕэ айылҕа ураты харыстанар сирдэрин тиһигэ оҥоһуллубут. Ол сирдэргэ олорор норуоттар тулалыыр эйгэлэрэ, үгэс дьарыктара, олорор укулааттара харыстаныахтаах. Бу бэрээдэк “СӨ аҕыйах ахсааннаах норуоттарын бырааптарын статуһун туһунан” СӨ сокуонун 3 ыстатыйатыгар этиллэр эбит. Ол эрээри, бу сирдэргэ айылҕа баайын туһаныы үлэтэ ыытыллыан сөп диэн этиллэр, үгэс олох укулаатын ыспакка, сирин-уотун харыстаан туран. Маныаха олохтоох дьаһалта иһинэн үгэс быһыытынан олорор уонна хаһаайыстыбаннай үлэни ыытар сирдэри харыстыырга үлэлиир ыстаат көрүллэрэ тоҕоостооҕун Николай Додохов ыйда. Бу үлэһит айылҕаны харыстааһын сокуонугар кэһии тахсыбытын бэлиэтээтэҕинэ, СӨ экологияҕа министиэристибэтигэр ыытыахтаах эбит.

Саха сиригэр сир баайын хостуур тэрилтэлэрэ үлэлэрэ күүскэ ыытыллар. СӨ Бырамыысыланнаһын уонна геологиятын министиэристибэтин департаменын салайааччытын солбуйааччы Антон Андросов Арассыыйа эрэгэйиэннэриттэн Саха сиригэр саамай элбэх алмаас, көмүс, сурьма хостонорун, сир баайын хостуур тэрилтэлэргэ 2907 лицензия бэриллибитин туһунан эттэ. Кини СӨ аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар үгэс быһыытынан олорор уонна хаһаайыстыбаннай үлэни ыытар сирдэрин туһунан сокуон толору үлэлээбэтин биир төрүөтүнэн сорох сирдэр кыраныыссалара чуолкайдамматаҕа буоларын ыйда. “Ол иһин бу сирдэргэ киирсэр территорияларга үлэлииргэ лицензия биэрэн кэбиһэллэр”, -- диэтэ.

СӨ аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар үгэс быһыытынан олорор уонна хаһаайыстыбаннай үлэни ыытар сирдэрин туһунан сокуон этнологическай экспертизаны оҥорорго туһанылларыгар тоҕоостооҕун туһунан иһитиннэриини Арассыыйа наукатын академиятын Сибиирдээҕи салаатын арктическай чинчийии отделын сэбиэдиссэйэ Сардаана Боякова оҥордо.  Кини СӨ аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар үгэс быһыытынан олорор уонна хаһаайыстыбаннай үлэни ыытар сирдэрин туһунан уонна этнологическай экспертиза туһунан сокуоннар бырамыысыланнай хампаанньаларга улахан оруоллаах буолбуттарын бэлиэтээтэ. Кини Аартыканы баһылааһын үлэтигэр экологияны харыстааһын боппуруостара кэнники анньыллыбыттарын, экологическай экспертиза туһунан сокуоннар аҕыйаабыттарын ыйда. Ол иһин бу сокуоннар ситэриллэн, мэхэньиисимнэрэ бигэргэтиллэн, толору үлэлиэхтээхтэрин ыйда. Кини бырамыысыланнай тэрилтэлэр үлэлиир сирдэригэр экологическай уонна этнологическай мониториҥҥа болҕомто ууруллуохтааҕын, онно төрүт общиналар кыттыахтаахтарын туһунан эттэ. Мониторинг төрүт норуоттар олохторун укулаата төһө уларыйбытын быһаарыахтаах. Ол түмүгүнэн эбэһээтэлистибэни толорору мэктиэлиир үс өрүттээх сөбүлэҥ олохтоохтору уонна кэлии үлэһиттэри кытта түһэрсиллиэхтээх диэн санаатын эттэ.

Бырабыыталыстыба чааһыгар Саха сирин киэн нэлэмэн территориятын бырамыысыланнай хампаанньалара харса суох туһаналларыттан көмүскүүр өрөспүүбүлүкэ биир сокуонун тула кэпсэтии көдьүүстээхтик ааста. Манна киирбит этиилэр болҕомтоҕо ылыллан, салгыы дьүүллэһэн, баар кыһалҕаны туоратыыга үктэлинэн буолуохтара.