Санаттахха, 2021 сыл муус устар 30 күнүгэр СӨ Ил Дархана Айсен Николаев Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт сокуонугар көннөрүүлэри уонна эбиилэри киллэрэр конституционнай сокуон барылын оҥорон, Ил Түмэн көрүүтүгэр киллэрбитэ.

Билигин Ил Түмэн көҕүлээһининэн өрөспүүбүлүкэҕэ конституционнай сокуон барылын уопсастыбаннай дьүүллэһиитэ бара турар. Мунньах сүрүн иһитиннэриитин СӨ Ил Дарханын уонна Бырабыыталыстыбатын дьаһалтатын салайааччы Афанасий Владимиров оҥордо. Ол кэннэ мунньах кыттыылаахтара сокуон барылын сүнньүнэн тустаах ыйытыылары биэрдилэр.

Ил Түмэҥҥэ “Сиэрдээх Арассыыйа” баартыйа фракциятын салайааччы Юрий Григорьев уонна РФКП чилиэнэ Евгений Кожухов конституционнай сүбэҕэ сыһыаннаах ыйытыылары биэрдилэр. Даҕатан эттэххэ, СӨ Төрүт сокуонугар “конституционнай суут” оннугар “конституционнай сүбэ” диэн саҥа өйдөбүлү киллэриэхтээхтэр.

“Конституционнай суут уонна Конституционнай сүбэ туох уратылаахтарый? Туох төрүөтүнэн уларыйыы киирэрий? Федеральнай сокуон модьуйар дуо?” – диэн Евгений Кожухов ыйытта.

Маныаха Афанасий Владимиров: “Конституционнай суут диэн – суут уоргана. Оттон Конституционнай сүбэ гражданнар бырааптарын көмүскүүр сүбэлэһэр конституционнай уорганынан буолуохтаах. Бу уорган Ил Түмэн иһинэн тэриллэр, – диэн быһаарда.

Петр Аммосов “Оҕо аймах – судаарыстыба бэлиитикэтин уһулуччулаах хайысхата” буоларын туһунан тиэкискэ тохтоото. Кини: “Оччоҕо урукку өттүгэр оҕо аймах судаарыстыба бэлиитикэтин уһулуччу хайысхата буолбатах этэ дуо?” – диэн көнөтүк ыйытта.

Афанасий Владимиров: “Билиҥҥи Төрүт сокуон “оҕо аймах судаарыстыба көмүскэлигэр сылдьар” диэн тиэкистээх. Итиннэ “оҕону өй-санаа, духуобунас, майгы-силиги, култуура уонна патриотическай иитии өттүнэн сайыннарыы усулуобуйаларын тэрийии” диэн кэҥэтиллибит өйдөбүлү киллэрэн биэрэллэр. Онон итиннэ сыһыаннаах нормативнай правовой аакталары оҥорор кыаҕы үөскэтэр”,  – диэн быһаарда.

Ил Түмэн I, II Ыҥырыылаах Мунньахтарын дьокутаата Михаил Санников икки ыйытыыны биэрдэ. Бэтэрээн парламентарий “Ил Дархан Конституционнай сүбэ сүбэһиттэрин тоҕо аныахтааҕый?” уонна “тоҕо “агрокомплекс” диэн өйдөбүл “тыа хаһаайыстыбата” диэн өйдөбүлүнэн солбулунна?” диэн ыйытыласта.

Афанасий Владимиров: “Конституционнай сүбэ сүбэһиттэринэн парламент бигэргэппит эрэ дьоно буолуохтарын сөп. Бу уоргаҥҥа үрдүк таһымнаах эспиэрдэр киириэхтэрэ. 38-с ыстатыйаҕа “тыа хаһаайыстыбата” диэн өйдөбүлү киллэрэн, бу салаа өрөспүүбүлүкэ уонна РФ холбоһуктаах салайыыларыгар сылдьарын бигэргэтэр”, – диэн чуолкайдаата.

Норуот дьокутаата Виктор Федоров былаас уорганнарыгар сыһыаннаах көннөрүүлэргэ болҕомтотун уурда. “Өскөтүн Бырабыыталыстыба  судаарыстыбаннай былаас үрдүкү уорганын быһыытынан ыйыллар буоллаҕына, Ил Дархан Бырабыыталыстыба баһылыгынан буолуохтаах. Оччоҕо Бырабыыталыстыба Бэрэссэдээтэлин дуоһунаһын көтүрүөххэ наада”, – диэн эттэ. Виктор Николаевич конституционнай сокуон барыла элбэх өйдөммөт түгэннээҕин ыйда уонна бастакы эрэ ааҕыыга көрүөххэ диэн этии киллэрдэ.

Норуот дьокутаата Михаил Гуляев хаачыстыбалаах мэдиссиинэ өҥөлөрүн туһунан тиэкискэ тохтоото. Кини: “Ити көннөрүү мэдиссиинэ өҥөлөрүн босхо оҥорор дуо?” – диэн ыйытта. Онуоха Афанасий Владимиров көннөрүүгэ мэдиссиинэ өҥөлөрө босхо дуу, төлөбүрдээх дуу буолаллара ыйыллыбат диэтэ. “Мэдиссиинэ өҥөлөрө булгуччу хаачыстыбалаах буолуулара этиллэр” диэн чуолкайдаата.

Норуот дьокутаата Иван Данилов туох төрүөтүнэн 75.1 ыстатыйаҕа “экэнэмиичэскэй сайдыы” туһунан өйдөбүл сотуллубутун ыйытта. 

Онно СӨ Ил Дарханын уонна Бырабыыталыстыбатын дьаһалтатын судаарыстыбаннай быраап боппуруостарыгар департаменын салайааччы Ольга Романова хоруйдаата. Ольга Валерьевна: “Төрүт сокуоҥҥа экэниэмикэҕэ аналлаах туспа күүстээх бас баар. Ол иһин хатыылааһыны суох оҥороору ити тиэкистэн өйдөбүлү ылан кэбиспиппит”, – диэн быһаарда. Ол да буоллар, Иван Иванович иннин биэрбэтэ. Саҥардыллыбыт Төрүт сокуон 75 %-на социальнай хайысха мэктиэлэригэр анаммыт. “Экэниэмикэтэ суох ону хайдах мэктиэлиигит? Итиннэ эмиэ урукку Төрүт сокуоҥҥа курдук “гражданнар уйгуларын социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыы хааччыйар” диэн тиэкис киирэн биэриэн наада” диэн этии киллэрдэ.

Ил Түмэн вице-спикера Виктор Губарев конституционнай сокуон барылын ыксаабакка эрэ салгыы дьүүллэһэргэ ыҥырда. Онон сокуону бастакы эрэ ааҕыыга көрүөххэ диэн эттэ. “Өйдөммөт түгэн элбэх. Онон уопсастыбаннай дьүүллэһини дьиҥнээхтик тэрийиэххэ наада”, – диэн эттэ.

Виктор Федоров конституционнай сүбэ тутулуга суох уонна үлэтэ-хамнаһа “дьэҥкир” буоларын ситиһиэхтээхпит диэтэ. Счетнай палаатаҕа сыһыаннаах боппуруос ситэ оҥоһуллуохтааҕын ыйда. “Атын эрэгийиэннэргэ субъект баһылыга бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин дуоһунаһын тэҥинэн толорор. Онон Төрүт сокуоҥҥа эрэгийиэн баһылыгын уонна бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин боломуочуйаларын чопчу суруйуохха эбэтэр бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин дуоһунаһын олох да көтүрүөххэ наада”, – диэн этии киллэрдэ. Итиннэ дьүөрэлии ис хоһоонноох тус көрүүнү Михаил Санников иһитиннэрдэ. “Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин уонна өрөспүүбүлүкэ баһылыгын боломуочуйаларын чопчу суруйуохха”, – диэтэ.

СӨ Конституционнай суутун урукку судьуйата, Конституционнай суут научнай-консультационнай сүбэтин бэрэссэдээтэлэ, юридическай билим дуоктара, бэрэпиэссэр Дмитрий Миронов РФ саҥардыллыбыт Төрүт сокуона элбэх кыаҕы биэрэрин санатта. “Ону таба уонна сөпкө туһанарга харса суох буолуу ирдэнэр. 114 ыстатыйа сокуону оҥорууга киэҥ саҕахтары арыйар”, – диэн сиэрдээхтик бэлиэтээтэ.

Норуот дьокутаата Павел Ксенофонтов Төрүт сокуоҥҥа киириэхтээх көннөрүүлэргэ конституционнай сүбэҕэ уонна бырабыыталыстыбаҕа сыһыаннаах боппуруостарга эрэ мөккүөр тахсарын ыйда. “Төрүт сокуон атын тиэкистэрин өйүүбүн” диэн эттэ.

Уопсастыбанньык Дьулустаан Осипов конституционнай суут үлэтин федеральнай сокуон 2023 сылга диэри көҥүллүүрүн санаттан. Онон ыксаабаттарыгар ыҥырда. Аны туран, инникитин Ил Түмэн дьокутаатын ахсаанын оннунан хаалларарга этии киллэрдэ. Манна үлэлиир бөлөх чилиэнэ Игорь Николаев үлэлээбэт уорганы үбүлүүр табыллыбатын ыйда. Онон Конституционнай сууту тэҥ күүстээх атын конституционнай уорганынан солбуйар сөптөөҕүн эттэ. Конституционнай суут судьуйата Алексей Ефимов: “Конституционнай суут – судаарыстыбаннас атрибута буолбатах”, – диэн быһаарда. Ол аата өрөспүүбүлүкэ Конституционнай суута да суох судаарыстыбаннаһын сүтэрбэтин бэлиэтээтэ.

Бу курдук, мунньах кэмигэр араас этиилэри уонна санаалары иһиттибит. Сүрүннээн, тыл этээччилэр бары кэриэтэ конституционнай сүбэҕэ уонна бырабыыталыстыбаны үрдүкү судаарыстыбаннай уорган быһыытынан билинэр тиэкистэргэ болҕомтолорун уурдулар. Элбэх мөккүөрү бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин уонна өрөспүүбүлүкэ баһылыгын боломуочуйаларын араарыы боппуруоһа үөскэттэ. Ол гынан баран, мунньах кыттыылаахтара конституционнай сокуон барылын сүнньүнэн тустаах быһаарыныыны бары этиилэри учуоттаан ылыннылар.

Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ Петр Гоголев, Ил Түмэн судаарыстыбаннай тутууга уонна сокуону оҥорууга сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Алексей Еремеев бары кыттыылаахтарга махтанан туран, уопсастыбаннай дьүүллэһиилэргэ салгыы кытталларыгар ыҥырдылар. Санатан эттэххэ, бу сокуон барыла ыам ыйын 26 күнүгэр Ил Түмэн XXVII пленарнай мунньаҕар көрүллүөхтээх.