Мунньахха норуот дьокутааттара, ситэриилээх былаас уорганнарын бэрэстэбиитэллэрэ, улуустар уонна нэһилиэктэр баһылыктара, улуустар мунньахтарын сэбиэттэрин бэрэссэдээтэллэрэ, уопсастыбанньыктар кытыннылар. Видео-кэмпириэнсийэҕэ барыта 90-тан тахса киһи холбоно сырытта. Кэпсэтиини Ил Түмэн тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэтин чилиэнэ, «Ил Түмэн» издательскай дьиэ генеральнай дириэктэрэ- сүрүн эрэдээктэрэ Мария Христофорова иилээн-саҕалаан ыытта.  

Дьону туох долгутарый?

Кэлэр 2021 сылга тыа сиригэр улахан өйөбүл оҥоһуллаары турар. Ол курдук, табаарынай бородууксуйаҕа үлэлиир тэрээһиннээх уонна бааһынай хаһаайыстыбаларга үүт харчыта 50 солк. (соҕотуопкалааччы онно кырата 10 солк. эбиэхтээх) диэри үрдүөхтээх. Оттон кэтэх сүөһүлээхтэргэ хас ыанньык төбөтүн ахсын 35 тыһ. солк. бэриллиэхтээх. Омос көрдөххө, барыта олус судургу курдук. Ол гынан баран, дьон-сэргэ күн бүгүнүгэр диэри ситэ өйдөөбөтө элбэх. Онон «төгүрүк остуолга» саҥа өйөбүл механизмыгар сыһыаннаах кыһалҕалар тула киэҥ хабааннаах аһаҕас кэпсэтии таҕыста.

Ил Түмэн тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин: «Үүнэр сылтан тыа ха­һаайыс­тыбатын сорох боломуочуйалара улуустарга бэриллэллэр. Онон улуустары кытта быһаччы үлэ саҕаланаары турар. Ол эрээри, билиҥҥитэ улуустарга саҥа механизмҥа сыһыаннаах элбэх боппуруос үөскээтэ. Ону барытын кэмигэр быһаара сатыахпыт», – диэтэ. Ол курдук, «төгүрүк остуолга» Андрей Находкин уонна СӨ тыатын хаһаайыстыбатын миниистирин солбуйааччы Василий Афанасьев мунньах кыттыылаахтарын боппуруостарыгар сиһилии хоруйдаатылар. Манна бэлиэтээн эттэххэ, «төгүрүк остуол» тута ыйытыы – хоруй киэбинэн саҕаланна. 

Уон солкуобайынан муҥурдаммакка...

Эрдэ этиллибитин курдук, мунньахтааччылар үксүлэрэ саҥа механизмҥа сыһыаннаах тус көрүүлэрин аһаҕастык үллэһиннилэр. Ол курдук, Ньурба улууһун дьокутааттарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Сергей Евсеев соҕотуопканан дьарыктанар тэрилтэлэр үлэҕэ уонна бородууксуйаны батарыыга сыһыаннарын тосту уларытыахтарын наада диэтэ. Кини эһиил субсидия ылбыт кэтэх ыаллартан үүттэрин киилэтин 10 солк. эрэ тутарынан муҥурдаммакка, онтон элбэх суумаҕа тутар кыаҕы үөскэтэллэригэр санаатын эттэ.

Хааччахтаах 2,5 гектар кыпчыйар

Амма улууһун дьокутааттарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Софья Александрова, Уус Алдан улууһун дьокутааттарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Иван Колодезников, Нам улууһун баһылыга Юрий Слепцов, Уус Алдан улууһун баһылыгын бастакы солбуйааччы Петр Попов сир боппуруоһун көтөхтүлэр. Ол курдук, күн бүгүн кэтэхтэр 35 тыһ. солк. кээмэйдээх субсидия ылалларыгар сиргэ ирдэбил туорайдаһар кутталлаах. Ол эбэтэр кэтэх хаһаайыстыба субсидияҕа тиксэригэр биир кэлим реестргэ киирбит буолуохтаах. Итиннэ киирэр хаһаайыстыба 2,5 гектар эрэ сирдээх буолара ирдэнэр. Өскөтүн сирин иэнэ улахан буоллаҕына, кыайан киирбэт эбэтэр бааһынай хаһаайыстыба буолуон наада.

– Амма улууһугар 797 кэтэх хаһаайыстыбалаах ыал баар. Мантан 2,5 гектарга хапсара 145 эрэ. Ити бүттүүн ахсаантан 18 %-ын ылар. Атыттар элбэх сирдээхтэр эбэтэр олох да сирэ суохтар. Оччоҕо, бу дьон субсидияттан маталлар дуо? – диэн Софья Лаврентьевна тыа сирин үгүс ыалларын долгутар ыйытыыны биэрдэ.

– Ити федеральнай сокуонунан Уус Алдан улууһун кэтэх ыалларын 10 % эрэ субсидияҕа тиксэр кыахтаах, – диэн Уус Алдан улууһун баһылыгын бастакы солбуйааччы Петр Попов эмиэ бэлиэтээтэ. Онон тыл этээччилэр Ил Түмэн дьокутааттарын федеральнай сокуону үөрэтэн, өрөспүүбүлүкэтээҕи сокуоҥҥа суһаллык сөптөөх уларытыылары киллэрэллэригэр ыҥырдылар.

Сир боппуруоһугар Андрей Находкин: «Кэлэр 2021 сылга кэтэх хаһаайыстыбалаах биир даҕаны ыал субсидияттан матыа суоҕа. Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Михаил Никифоров сир боппуруоһун билэр уонна номнуо дьарыктана сылдьар. Онон сир кыһалҕата этэҥҥэ быһаарыллыа», – диэн уоскутта.

– Кэлэр 2021 сыл тэрээһин боппуруостарга ананыаҕа. Көһүү кэмэ буолуо. Өскөтүн барыта орун-оннун буллаҕына, 2022 сылтан федеральнай уонна өрөспүүбүлүкэ сокуоннарыгар олоҕуран ирдэбиллэри киллэриэхпит, – диэн Василий Афанасьев ситэрэн биэрдэ. 

Вице-спикер кооптех дьылҕатын сураста 

Ил Түмэн вице-спикерэ Антонина Григорьева СӨ Тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ уонна «Холбос» потребсойуус хайдах бииргэ үлэлииллэрин, Дьокуускайдааҕы атыы-эргиэн, экэниэмикэ колледжа (кооптех) туох-ханнык биричиинэнэн сабыллыбытын  сураста.

Василий Афанасьев «Холбос» потребсойуус СӨ Тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтиттэн икки сыллааҕыта урбаан министиэристибэтигэр көспүтүн туһунан эттэ. «Потребсойуус тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥоруунан дьарыктаммат, онон урбаан министиэристибэтигэр бэриллибитэ», — диэтэ.

«Холбос» потребсойуус бэрэссэдээтэлэ Петр Мишкин: «Колледжка үөрэх чааһын бүтүннүү үөрэх министиэристибэтэ сүрүннүүрэ. Биһиги тэрийээччилэр быһыытынан үөрэнэр дьиэнэн, уопсай дьиэнэн, гарааһынан, сиринэн хааччыйбыппыт. Ол гынан баран, үөрэх министиэристибэтэ анал бирикээс таһааран, колледж сабылынна. Билигин үөрэнэр дьиэ иччитэх турар. Онно үөрэх барбат. Устудьуоннар дьиэлэриттэн олорон үөрэнэллэр. Уопсай боппуруоһугар туспа былааннаахпыт», – диэтэ.

Антонина Афанасьевна «Холбос» салайааччытын хоруйуттан астымматаҕын эттэ. «Аҥаардас үөрэх министиэристибэтин буруйдуур сатаммат. «Холбос» тэрийээччи быһыытынан эмиэ эппиэтинэһи сүгүөхтээх. Бу үөрэх кыһата элбэх сыллар устата тыа сирин анал орто үөрэхтээх исписэлиистэринэн хааччыйан олорбута», – диэн бэлиэтээтэ.  

 Уопсастыбанньык ыйытар, туруорсар

Чурапчыттан өрөспүүбүлүкэ хаһыаттарыгар элбэхтик суруйар уопсастыбаннай кэрэспэдьиэн Уйбаан Пономарев саҥа механизмҥа сыһыаннаах бэйэтин санааларын аһаҕастык этиннэ. Кини: «Кэтэх ыаллар үүт туттарбат буоллахтарына, дохуоттара түһэрэ чуолкай», —  диир. Аны ыанньык ынахха көрүллэр 35 тыһ. солк. тыа хаһаайыстыбатын сыалыгар эрэ туттуллуохтаах диэн хааччахтыыры сөбүлээбэтин биллэрдэ.

Ыйытыыларга Василий Афанасьев хоруйдаата. Ол курдук, субсидия кээмэйэ 35 тыһ. солк. быһыллыбыта мээнэҕэ буолбатах диэтэ. Статистикаҕа олоҕуран аахпыттарынан, биир ыал сылга биир ынаҕыттан, ортотунан, 800 лиитирэ үүтү ыыр. Ону 45-тии солк. туттардаҕына, 36 тыһ. солк. дохуоту аахсар. Итинтэн 14 тыһ. солк. бэтэринээрийэ өҥөлөрүгэр, «Меркурий» систиэмэҕэ киирэригэр ороскуоттуур. Ол эбэтэр илиитигэр баара-суоҕа 22 тыһ. солк. хаалар. «Ол иһин үүтүн харчытын тута бэйэтигэр биэрэбит. Ол оннугар үүтүн туппаппыт. Ол үүтү бэйэтэ аһыахтаах. Хас биирдии ыал бэйэтин бэйэтэ үрүҥ аһынан хааччынарын ситиһиэхтээхпит», – диэн Василий Владимирович быһаарда.

Оттон субсидия харчытынан бурдук сиэмэтин, дьиэ кыылын аһылыгын, уоҕурдууну, ынах сүөһүнү, сылгыны, дьиэ көтөрүн, кыылын, балыгы, элбэх сыллаах үүнээйилэри, тиэхиньикэни, сапчаастары, тэпилииссэлэри, о.д.а. атыылаһыахха сөп эбит. 

Үүт нуормата төһөнүй? 

Норуот дьокутаата Петр Аммосов өрөспүүбүлүкэҕэ биир киһи сылга төһө элбэх үрүҥ аһы аһыырын ыйытта. «Үрүҥ ас – доруобуйа төрдө. Нуормаҕа эппиэттиибит дуу, суох дуу?» – диэн ыйытта.

Кини ыйытыытыгар Василий Афанасьев хоруйдаата. Кини киһи нуорманан сылга 300 киилэ үрүҥ аһы аһыахтаах диэн эттэ. Ол гынан баран, өрөспүүбүлүкэ билиҥҥитэ ону 70 бырыһыанын хааччыйар диэтэ. Ол аата сылга 180-200 лиитирэ үүтү иһэбит. Саҥа өйөбүллэр олоххо киирдэхтэринэ, сүөһү ахсаана элбээн бардаҕына, ити сыыппара үрдүөхтээх диэн бэлиэтээтэ.

Улахан бэлитиичэскэй боппуруос... 

Норуот дьокутаата Любовь Явловская Аартыка улуустарын кыһалҕаларыгар болҕомтотун уурда.

– Аартыка улуустарыгар сыл аайы киэҥ ходуһалар, мэччирэҥнэр ууга былдьаналлар. Онон саҥа механизмнары өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн биирдэ буолбакка, пилотнай бырайыак курдук боруобалаан көрбөппүт дуо? Эбэтэр субсидияны үүт харчытын толуйуу курдук буолбакка, социальнай төлөбүр быһыытынан биэрдэххэ?, – диэн этиилэри киллэрдэ.

«Тыа хаһаайыстыбата – улахан бэлитиичэскэй боппуруос. Өскөтүн тыа сирэ суох буоллаҕына, өрөспүүбүлүкэ төрүт олохтоохторо эмиэ чэчирээбэттэрэ сэрэйиллэр. Онон бастаан хас биирдии ымпыгы-чымпыгы сыныйан үөрэтиэххэ. Аны туран, улуустарга урукку сэбиэскэй кэм саҕанааҕы курдук эт-үүт кэмбинээттэрин үлэлэрин сөргүтүөххэ сөп этэ. Оччоҕо тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар хонтуруол баар буолуо. Ону сэргэ хаачыстыбалаах бородууксуйаны нэһилиэнньэҕэ, бастатан туран, оҕолорго тиэрдэр кыах үөскүө», – диэн санаатын үллэһиннэ. 

Маны таһынан Ньурба улууһун Маалыкайын баһылыга Иосиф Иванов, Үөһээ Бүлүү улууһуттан Балаҕаннаах нэһилиэгин баһылыга Степан Дмитриев, Мэйик нэһилиэгин баһылыга Михаил Хаччагаев, Чурапчы улууһунааҕы тыа хаһаайыстыбатын управлениетын салайааччыта Александр Сивцев, Үөһээ Бүлүү улууһунааҕы тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэрин идэлээх сойууһун бэрэссэдээтэлэ Герман Отов, о.д.а. бэйэлэрин санааларын этиннилэр.

Улуустар боломуочуйаны ыларга төһө бэлэмнэрий?

Кэпсэтии хаамыытын суулуу тутан, саба быраҕан көрдөххө, тыа сирин дьонун бүгүн, сүрүннээн, икки суол мунаардар. Бастакыта – тыа хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарыытын өйүүр судаарыстыба сорох боломуочуйаларын муниципальнай оройуоннар уонна куораттардааҕы уокуруктар олохтоох салайыныы уорганнара үлэлэтэллэригэр анаан олохтоох бүддьүөттэргэ субвенцияны тириэрдии бэрээдэгин барылын сыһыарыытыгар «сүөһү иитэр кэтэх хаһаайыстыбалаах ыал 2,5 гектар сирдээх буолуохтаах» диэн ирдэбил туруоруллара.

Үгүстэр маны бэрээдэктэн ылан кэбиһэргэ эттилэр гынан баран, кэтэх хаһаайыстыба туһунан федеральнай уонна өрөспүүбүлүкэ сокуоннарын аахсыбат, ылыммат балаһыанньа үөскүүр. Манна санатыһа таарыйа аҕыннахха, улуустарга итинник боломуочуйаны биэрии 2011 сылтан саҕаламмыта. Онно бастакынан Чурапчы, Нам, Ньурба уонна Эдьигээн улуустара пилотнай бырайыакка хабыллан үлэлээбиттэрэ. Ол нөҥүө сылыттан барыларыгар киирбитэ. Уратыта диэн, кэтэхтэр, бааһынайдар, кэпэрэтииптэр бары үүт туттаран, харчылаһаллара. Ону тэҥэ, Үөһээ Дьааҥыттан ураты хотугу улуустар ынах төбөтүгэр 30-туу тыһ. солк. ылаллара. Саҥа барылга ыйылларынан, кэтэхтэргэ ынах төбөтүгэр уонна тэрээһиннээхтэргэ үүккэ диэн чуолкай икки категорияҕа араардылар. Онон эрдэ бары суулаһа сылдьыбыт буоллахтарына, «кэтэх хаһаайыстыбалаах ыал» диэн кимин арааран өйдүүр күн-дьыл дьэ үүннэ бадахтаах.

Иккис суол кыһалҕа мантан ситимнэнэн тахсар. Аһара куолулаабатах даҕаны иһин, ынаҕын төбөтүгэр 35 тыһ. солк. ылар ыал үүт туттарарынааҕар ночооттоох хаалар. Ол оннугар дьиэ кэргэнин, иитимньилэрин чэбдик үрүҥ аһынан тото-хана аһатар. Кэтэҕи өйөөһүн сүрүн соруга – ол. Итиэннэ анаалыс туттарартан, ыспыраапка сырсартан, хос ороскуоттан төлөрүйэр. Ол эрээри, элбэх киһи дьаахханарын биллэрэрэ оруннаах. Урут биир сыл ынах төбөтүгэр 10-нуу тыһ. солк. бэриллэ сылдьыбытын умнубатыгыт ини? Ол түмүгэр үүтэ да, төбөтө да суох хаала сыспыппыт баара. Ыаллар ынахтарын ньирэйдэрин кытта сайын сыһыыга эмньик ыыталаан кэбиспиттэрэ. «Аһылыгын харчытын толуйар» диэн от даҕаны аанньа оттоммот буолбута. Атырдьахха иккистээн үктээбэтэрбит бэрт этэ.

Кэлиҥҥи кэпсэтиилэргэ үөһээ бүлүүлэр көхтөөхтүк кытталлар. Хаһыаппыт ааспыттааҕы таһаарыытыгар Ороһу баһылыга Анатолий Антонов ыаллартан үүт тутан, астаан-үөллээн атыыга таһаарарга бэлэмин туһунан эппитэ тахсыбыта. Бу сырыыга саҥа сыахтаах Мэйик баһылыга Михаил Хаччагаев квота эбии көрүлүннэҕинэ, үүккэ үлэлэһэр санаалааҕын эттэ. Улуус тыатын хаһаайыстыбатын идэлээх үлэһиттэрин сойууһун бэрэссэдээтэлэ Герман Отов: «Кэтэхтэр 23 тыһ. туонна үүтү 10-нуу солк. туттарыахтара суоҕа. Мин этиим маннык: өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 1 киилэ үүккэ 20-лии (бу сыалга 460 мөл. солк. эбии көрүөххэ),  улуустан 10-нуу уонна нэһилиэктэн 5-тии солк. угуохха. Оччоҕо 1 киилэ үүт 35 солк. буолар. Маннык дьаһаннахха, төбө да эбиллиэ, үүт да үрүлүйүө этэ», — диэн астыыр-үөллүүр кэмбинээккэ чугас сылдьар салайааччы сиэринэн бэйэтин бырайыагын билиһиннэрдэ.

Дүллүкү нэһилиэгэр уһуннук баһылыктаабыт, билигин Кырыкыйтан улуус мунньаҕар дьокутаат Иван Ан улуус сүөһүтүн 70 бырыһыана өрүс уҥуордааҕы орто уонна кыра нэһилиэктэргэ иитиллэн турарынан, анал бырагыраама оҥостон, кинилэргэ ураты болҕомто ууруллуохтааҕын, боломуочуйаны улуустан нэһилиэктэргэ биэрэргэ, ыччат дьону сүөһүлүүргэ, кинилэргэ анаан уһаайбалаах, бааһыналаах кэтэх дьиэлэри тутуу бырагырааматын саҥалыы сөргүтэргэ эттэ.  Балаҕаннаах баһылыга Степан Дмитриев кини этиитин биһирээн туран: «Биһиги улууспутугар боломуочуйанан туһанан, үүт харчытын үс сыл быһа ыыта сылдьыбыппытын тустаах министиэристибэ өйөөбөтөҕө. 4 млрд. солк. диэн элбэх харчы, улахан өйөбүл.  Саҥа механизмы маҥнай оннун-тойун булларыахха. Эһиил туга-хайдаҕа көстүөҕэ», — диэн улуус тыатын хаһаайыстыбатын өр муоһалаабыт салайааччы быһыытынан, олохтоохтук эттэ-тыынна. 

Дьон сыыһа өйдүүр буолан дьиксинэр

Андрей Находкин, Ил Түмэн тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ:

-«Кэтэх хаһаайыстыба туһунан» 2003 сыл от ыйын 7 күнүгэр ылыллыбыт федеральнай сокуоҥҥа олоҕуран, бэйэтин айаҕын ииттэр сүөһүлээх ыал кэтэх хаһаайыстыбатыгар 0,5 гектар сирдээх буолуохтаах, итиннэ «субъектар 5 төгүлгэ диэри улаатыннарыахтарын сөп» диэн хос быһаарыылаах. Онно олоҕуран, биһиги өрөспүүбүлүкэбит «Кэтэх хаһаайыстыба туһунан» сокуона кэтэх хаһаайыстыбалаах ыал 2,5 гектар ходуһа сирдээх буолуохтааҕын көрөр. Дьон «ол аата мантан элбэх сирдээх буоллахпына, көмө харчыга тиксибэт эбиппит» диэн сыыһа өйдөөн айманар. Ити ыйыллыбыт кээмэй иһинэн ходуһа сирдээх ыал нолуоктан босхолонор, оттон таһынан бардаҕына нолуок төлүөхтээх. Дьиҥэр, боппуруос сыаната аҕыйах мөһөөххө сытар. Онон, долгуйарга улахан төрүөт суох. Субвенция үбэ маҥнай өрөспүүбүлүкэ федеральнай хааһынатын управлениетыгар арыллыбыт олохтоох бүддьүөт сирэй счетугар тиийэн түһэр. Туһааннаах сылга көрүллүбүт субсидия үбэ хаһаайыстыбаннай кинигэ тохсунньу 1 күнүнээҕи, итиэннэ от ыйын 1 күнүнээҕи туруктарынан, саҥа төрөөбүт бургунаһы ахсааҥҥа ылар инниттэн, көннөрөн бэриллэр. Ити өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр көрүллүбүт «төбө харчыта» – 1 млрд. 200 мөл. солк. кэтэх хаһаайыстыбалаах Ньукулайдаахха, Даарыйалаахха хас биирдии ынахтарыгар 35-тии тыһ. солк. быһа тиийэригэр харгыс суох диэн көрөбүн. Хотугу улуустар баччаҕа диэри ынах төбөтүгэр көрүллэр 30 тыһ. солк. отчуоттаан кэллилэр.

Сокуон барылын быһыытынан, 1 лиитэрэ үүккэ көрүллэр 50 солк. бүтүннүү олохтоох салайыныы уорганнарын боломуочуйатыгар биэрэбит. Улуустар бэйэлэрэ быһаараллар: субсидия харчытын соҕотуопсукка эбэтэр үүт туттарбыт хаһаайыстыбаҕа быһа ыыталларын. Онон эппиэтинэс тустаах улууска бэйэтигэр сүктэриллэр. Мин санаабар, бу сырыыга олохтоох былааска улахан быраап уонна биир оччо эппиэтинэс сүктэрилиннэ. Урут өйөбүл үбэ соҕотуопкалааччыга тиийэрэ, улуус салалтата быһаччы орооспот, быһаарбат этэ.

Сокуон барыла бигэргэннэҕинэ, бырабыыталыстыба онно олоҕуран, судаарыстыба бүддьүөтүттэн субвенция үбүн биэрии бэрээдэгин бигэргэтэр туһунан уураах таһаарыахтаах. 

Түмүк оннугар

– Дьон-сэргэ ситэ өйдөөбөт, мунаахсыйар түгэнэ элбэх. Онон бу курдук аһаҕас кэпсэтиилэр салгыы бараллара наада. Тыа хаһаайыстыбатын саҥа сокуона ылыллыбытын кэннэ, мин санаабар, ахсынньыга эбэтэр тохсунньуга өссө төгүл саҥа механизм туһунан анаан кэпсэтиэхпитин сөп. Улуустар уонна нэһилиэктэр баһылыктара, улуус дьокутааттарын сэбиэттэрин бэрэссэдээтэллэрэ Ил Дархаммыт дьаһаллара олоххо киирэллэригэр нэһилиэнньэҕэ сөптөөх өйдөтүү үлэтин ыытыахтара диэн эрэнэбит, – диэн «Ил Түмэн» издательскай дьиэ генеральнай дириэктэрэ-сүрүн эрэдээктэрэ Мария Христофорова «төгүрүк остуол» үлэтин түмүктээтэ. Ил Түмэн тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин Мария Николаевнаны кытта сөбүлэстэ, итиэннэ хаһыаттарынан уонна саайтарынан судаарыстыба өйөбүлүн саҥа механизмын сырдатыы үлэтэ өссө күүһүрүөх тустааҕын бэлиэтээтэ.  

Кэпсэтии хаамыытын Илья ОКОНЕШНИКОВ, Василий НИКИФОРОВ сырдаттылар