Ыарыы намырыыр

--Коронавирус дьаҥа аан дойду үрдүнэн 66 мөлүйүөнтэн тахса киһини сутуйда. Пандемия иккис долгуна биһиэхэ бастакыттан өссө улаханнык баалырда. Ол гынан баран, ылыллыбыт миэрэлэри күүһүрдэммит, үрүҥ халааттаах аанньалларбыт бэриниилээхтик үлэлээннэр, итиэннэ нэһилиэнньэ ирдэбиллэри тутуһан, сэтинньигэ ыарыы тарҕаныытын арыый “туттубут”. Ону суһал көмөҕө наадыйааччы ахсаана аччаабыта, анаалыс туттарааччы аҕыйаабыта, ковидка аналлаах балыыһалар 70 эрэ бырыһыаннара туолан тураллара туоһулуур. Балаҕан ыйыгар, алтынньыга күҥҥэ 25 тыһыынчаҕа тиийэ киһи бырааска көрдөрүнээри эрийэрэ, обсерватордарга миэстэ тиийбэт үлүгэрэ этэ. Онно тэҥнээтэххэ, билигин олох атын хартыына.

 “Уончалыы киһи ыалдьар эрдэҕинэ барытын саппыккыт. Оттон сууккаҕа 200-тэн тахса буолбутугар, аны оскуоланы кытта көҥүллээтигит?” – диэн ыйыталлар. Манна биири өйдүөх тустаахпыт. Саас биһиги бу туох ыарыы буоларын чопчу билбэт этибит.  Араастаан куттууллара. Ол иһин сэрэхэчийэн, аныгы тылынан эттэххэ, “локдаун” оҥорбуппут. Оттон билигин тугун-ханныгын, хайдах сыстарын, эмтэниллэрин син быһаардыбыт, онон наһаа барытын буойбаппыт-хаайбаппыт. Онто суох экэниэмикэ, биисинэс улахан охсууну ылла. Билигин эмтэнэргэ сөптөөх усулуобуйа баар. Өскөтүн саҕаланыыта 485 эрэ куойкалаах эбит буоллахпытына, билигин 3000-тан тахса. Анаалыһы бастаан утаа күҥҥэ 300-чэни эрэ оҥороллоро, билигин 6000-ҕа тиийдэ. ПЦР түмүгүн аны 10-тан тахса күн күүппэттэр, 48 чаас иһинэн биллэр буолла. Өссө түргэтиэ, тоҕо диэтэххэ бэнидиэнньиктэн Дьокуускай 1-кы №-дээх поликлиникатыгар саҥа лаборатория аһыллан үлэлээн эрэр. Пандемия кэмигэр үгүс балыыһа ИВЛ, КТ аппарааттарынан хааччылынна. Технопааркабыт резиденнэрэ “Стандарт 14” хампаанньа медицинскэй мааскалары оҥорон таһаарар буолла. Сыаната чэпчэки – 3 cолкуобай. Хаачыстыбата да быдан үчүгэй. Вакциналар кэлитэлээн эрэллэр. Дьону күһэйбэппит, ким баҕалаах босхо ылыан сөп. Үһүс долгуҥҥа бу прививкабыт абырыыр ини диэн эрэнэбит.

Хааччахтыыр миэрэлэри тохсунньу 15 күнүгэр диэри уһаттыбыт. Ол эрээри Саҥа дьылы боппоппут. Күүтүүлээх бырааһынньыкпыт булгуччу буолуохтаах, ол гынан баран, арыый атыннык дьаһаныахтаахпыт. Ол курдук, улахан тэрээһиннэр барыта онлайн киэбинэн ыыталлыахтаахтар. Оскуолаларга кылаастарынан, оҕо саадтарыгар бөлөхтөрүнэн бэйэлэрэ эрэ чөкө бэлиэтииллэрэ көҥүллэнэр. Уопсай        утренник, биэчэр эҥин буолбат. 15 киһиттэн аҕыйах киһилээх корпоративтары тэрийиэхтэрин сөп. Аһатар сирдэр (кафелар, рестораннар, бардар, түүҥҥү кулууптар) киэһэ 23.00 чаастан сарсыарда  8-ка диэри үлэлэрэ тохтотуллар.

         Биллэн турар, Саҥа дьыл диэн мааны сандалы, бэлэх-туһах дьоро киэһэтэ. Буоларын саҕана маҕаһыыннарга тоҕо анньан тиийэн, улахан уочараты үөскэппэт туһуттан, атыы-эргиэн кииннэрин сарсыарда 8-тан киэһэ 20.00 чааска диэри үлэлииллэригэр  эттибит, ол туһунан дьаһал таһаардыбыт. Онон бэлэххитин, аскытын-үөлгүтүн эрдэттэн атыылаһа, хаһаана сылдьаргытыгар сүбэлиибин.

Күүтүүлээх күргэ

--Өлүөнэ өрүһү туоруур муоста туһунан араас сураҕы тарҕаталлар. Дьиҥэр, тутуу үлэтэ былааннаммытын курдук баран иһэр. Үп-харчы боппуруоһа ситиһиилээхтик быһаарыллан эрэр. Бэлэмнэнии үлэтин (биэрэктэри бөҕөргөтүү, кытылга тиксэр суол-иис, о.д.а) бырайыактыыр-симиэтэлиир докумуона бэрэбиэркэҕэ бэриллибитэ. Оттон тимир күргэ бэйэтин бырайыага кэлэр сыл бастакы аҥаарыгар бүтүөхтээх. Крым муостатын бырайыактаабыт хампаанньа оҥоро сылдьар. Тас көстүүтүнэн Владивосток муостатыгар майгынныыр буолар. Ол гынан баран, биһиэнэ аан дойду үрдүнэн барыларыттан уратылаах – ирбэт тоҥноох, халыҥ муустаах, чысхаан тымныылаах сиргэ тутуллар.

         Мин бу күннэргэ Москваҕа баран, “Тырааныспар нэдиэлэтэ” диэн дьыалабыай тэрээһиҥҥэ сырыттым. Онно “Газпром нефть” уонна “Полиметалл” диэн хампаанньалар салайааччыларын көрсөн кэпсэтэн, кинилэри кытта улахан суолталаах сөбүлэҥнэри түһэристим. Бастакы тэрилтэ биһиэхэ суол аспааллыырбытыгар хаачыстыбалаах битумунан хааччыйыах, оттон иккиһэ “Дьааҥы” эрэгийиэннээҕи суолу оҥорорбутугар көмөлөһүөх буоллулар.

 “Куттала суох уонна хаачыстыбалаах суоллар” национальнай бырайыак бырагырааматынан бу кэлэр 3 сылга Томпо Тополинайыгар диэри барыта 67 км усталаах суолу оҥоруохтаахпыт. Ону “Полиметалл” салгыы Үөһээ Дьааҥы Барылаһыгар тиэрдиэхтээх. Кинилэр бу бырайыакка тус интэриэстээхтэр – ити эҥээр көмүс хостуур сирдээхтэр. Онно баралларыгар-кэлэллэригэр табыгастаах буолар. Кэлин ити суол Баатаҕайга диэри тыргыллыахтаах. Үчүгэйэ диэн, бу суолунан ким баҕарар айанныыр кыахтаах. Урукку өттүгэр өрөспүүбүлүкэ өттүттэн сыыһалаах этибит. Ол курдук, “Сибиир күүһэ” курдук бөдөҥ хампаанньалар бырамыысыланнай учаастактарын холбуур технологическай суолларын туталларыгар, дуогабарга ол суолунан олохтоохтор  айанныыр бырааптарын туруорсубатах эбиппит. Ол түмүгэр ленскэйдэр “төлөбүрдээх суол”, “сабыылаах суол” эҥин диэн үҥсэ сылдьыбыттарын өйдүүргүт буолуо.

Көһөрүү тэтимэ түргэтиир

--Госдума хаарбах уонна сууллар туруктаах дьиэлэри аны мантан ыла биирдиилээн эрэ буолбакка, бүтүн микро-оройуонунан көһөрөр туһунан сокуону бу сэтинньи 17 күнүгэр ылынна. Уруккуттан маннык сокуон баара эбитэ буоллар, Дьокуускай 17-с кыбартаала көһөрүллүбүтэ ырааппыт буолуо этэ. Дьэ, билигин  бу боппуруос быһаарыллыа, хамсаныы саҕаланыа.

Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн билигин барыта 1 мөлүйүөн 100 тыһыынча кв.м иэннээх хаарбах уонна сууллар туруктаах дьиэ баар. Балар олохтоохторун 2025 сылга диэри барыларын саҥа кыбартыыранан хааччыйыахтаахпыт. Маныаха 110 млрд. солк. харчы көрүллүөхтээх. Итинтэн 80 миллиардын, РФ Бэрэсидьиэнин быһаччы быһаарыытынан, биһиэхэ номнуо биэрдилэр. Хаалбыт сууматын өрөспүүбүлүкэ бэйэтин бүддьүөтүттэн уйунуохтаах.

Быйыл 2020 сылга барыта 117 тыһ. кв.м. иэннээх дьиэттэн 6832 киһини көһөрүөхтээхпит. Билиҥҥи туругунан, 3200 киһи саҥа дьиэ хаһаайына буолар үөрүүтүн биллэ. Сыл бүтүөр диэри былааммытын толоруохпут.

         Соторутааҕыта РФ Олох-дьаһах хаһаайыстыбатын реформалыырга туһуламмыт пуондатын генеральнай дириэктэрэ Константин Цицин уонна кэтээн көрөр сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Сергей Степашин кэлэн бардылар. Кинилэр биһиги өрөспүүбүлүкэбит хаарбах уонна саахалланар туруктаах дьиэлэртэн дьону көһөрүүгэ атын эрэгийиэннээҕэр үчүгэй көрдөрүүлээҕин бэлиэтээтилэр уонна, биһирэм төлөбүр курдук, эбии 2 млрд. солк. биэрдилэр. Бу эмиэ улахан көмө.

Бүддьүөт куһаҕана суох

--Пандемия уонна аан дойдутааҕы кириисис экэниэмикэҕэ улахан охсууну оҥордо. Саамай аһатар-сиэтэр “АЛРОСА” хампаанньабыт иккис кыбаарталга атыыта букатын барбатаҕа, олох сыҕарыйбакка турбута. Дьэ, бу кэлин син хамсаата. Быйыл барыһа кыччаан, эһиил ылар дивидеммит аччыыр. Ол эрээри алмаас нолуогуттан киирэр дохуоппут син 37 млрд. солкуобайтан түспэтэ.  

Бу оптуорунньукка Ил Түмэн дьокутааттара 2021 сыл бүддьүөтүн уонна 2022-2023 сыллар бүддьүөттэрин барылын ылыннылар. Мин көрөрбөр, бачча кырыымчык кэмҥэ куһаҕана суох бүддьүөт. Ол курдук, 2021 сылга  дохуоттаах чааһа 225 млрд. солк. тахса буолла. Сыл саҕата эрдэттэн сэрэтэммин, социальнай хайысхалаах ыстатыйаларга үптэрин улаатыннардылар. Холобура, быйыл ыарыы эмискэ туран, үөрэхтээһин эйгэтигэр күһэлэҥ уларыйыылар тахсаннар, тыырыллыбыт үптэрэ сыл бастакы аҥаарыгар бүтэ сыспыта. Учууталларга хамнастарын да төлүүр уустугурбута. Ол иһин атын ыстатыйалары секвестирование оҥорон, ол хайаҕаһы бүөлээбиппит. Тыын суолталаах салааларга итинник соһуччу балаһыанньалары билиҥҥи халбаҥ кэмҥэ учуоттуохпутун наада. Хомунаалынай хаһаайыстыбаҕа урукку өттүгэр 16-18 млрд. солк. көрүллэрэ. Онтукалара сыл аайы тиийбэтэ, ороскуота 23-25 млрд. солк. буола турара. Кирэдьиит эҥин ылан толоро сатыырбыт. Онон быйыл тута 23 млрд. солк. анаатыбыт. Ол гынан баран, сыл аайы суумата улаатан иһэрэ үчүгэй көстүү буолбатах, сылааһынан, уунан-уотунан хааччыйыыга улахан ночоото суох көдьүүстээх ньымалары тобулуох тустаахпыт.

         Бүддьүөтү араас источниктартан бөрөөтүбүт. Федеральнай киинтэн 199 млрд. солк. ылбыппыт. Дотациябытын 42 млрд. солк. диэри сарбыйаары гыммыттарын, РФ Үбүн министиэристибэтин кытта кэпсэтэн, Уһук Илиҥҥэ бэрэсидьиэн боломуочуйалаах бэрэстэбиитэлэ Юрий Трутнев улаханнык өйөөн, 51 млрд. солк. хааллардылар. Үлэ төлөбүрүн, субвенциялары биэрэргэ эбии үп буллубут. Биһиги өрөспүүбүлүкэбит территориятыгар көмүһү, алмааһы, таас чоҕу, гааһы, ньиэби хостуур бөдөҥ хампаанньалартан 6 млрд. солк. нолуок киирдэ.

         Манна даҕатан эттэххэ, былырыын оруобуна баччаларга РФ Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин Калининградка губернатордар куорпустарын кытта көрсүбүтэ. Онно доруобуйа харыстабылын бастакы сүһүөх салаатын сайыннарар бырагырааманы ылыммыта. Ол чэрчитинэн номнуо нэһилиэктэрбитигэр толору хааччыллыылаах ФАП-тар тутуллан эрэллэр, эһиилгиттэн Чурапчыга, Уус Маайаҕа, Хонууга, Бүлүү куоратыгар улуустааҕы балыыһалара дьэндэйиэхтэрэ, суһал көмө массыыналара, медицинскэй араас оборудованиелар атыылаһыллыахтара. Эмтиир эйгэҕэ улахан сэргэхсийии тахсан эрэрэ үөрдэр. 

Сөптөөх сокуон

--Тыа хаһаайыстыбатыгар киирэр уларыйыылары араастаан саҥаралларын истэбин. “Кэтэх хаһаайыстыбалары эһээри”, “дьаабы дьаһал” эҥин диэн суруйаллар. Төттөрүтүн тыа дьонун интэриэстэригэр, бигэ туруктаах буолалларын туһугар оҥоһуллубут сокуон ээ. Үүтү туттарыыга, сүөһүнү көрүүгэ сыллата 2 миллиард 800 солкуобай көрүллэрэ. Эһиилгиттэн 1 млрд. 200 мөл. солк. эбии төлөнүөҕэ. Онон хороҕор муостааҕы иитиигэ барыта 4 миллиард солкуобайдаах үп тыырылынна. Кэтэх хаһаайыстыбалаах дьон ынах сүөһү төбөтүгэр 35 тыһыынча солкуобайы ылыахтара, тэриллиилээх хаһаайыстыбалар үүттэрин лиитэрэтин 50 солкуобайга туттарар буолуохтара.

Тыа хаһаайыстыбатын дотацияны эрэйэр социальнай хайысхалаах салаа курдук көрөр сыыһа. Хас биирдии хаһаайыстыба оҥорон таһааран, бэйэлэрин хааччынар, атыыга батарар буолалларын ситиһиэхтээхпит. Оччоҕо эрэ өрөспүүбүлүкэни олохтоох бородууксуйанан толору хааччыйыахпыт. Тыа сирин дьонугар көрүллэр үп-харчы элбиэхтээх. Мин оннук бырагыраамалаах быыбарга кэлбитим. Маннык бэлиитикэ сөптөөҕүн пандемия да көрдөрдө – бэйэ астаах-үөллээх эрэ  буоллахха, тастан киирэр бородууктаттан тутулуктаммакка,
 ханнык да балаһыанньаҕа бигэ туруктаах хаалаҕын.