Төрөөбүт дойдуга таптал

Төрөөбүт дойдуга таптал киһиэхэ айылҕаттан бэриллэр. Кини эмискэччи үөскээбэт – санаа күүһэ, дууһа иэйиитэ оҕо эрдэхтэн чочуллан тахсар.  Ол санаа киһиэхэ барытыгар тэҥник бэриллибэт быһыылаах…

Бэйиэттэр бэргэнник этэллэрин кэриэтэ, ыал дьиэтэ-уота, олбуора, төрөөбүт-үөскээбит сирэ-дойдута, бииргэ үөскээбит дьоно-сэргэтэ – бу барыта  Ийэ дойдуга таптал төрдүнэн, төрүөтүнэн буолар.

Онтон оскуолаҕа иитиллии, дойдубут, дьоммут туһугар диэн уопсастыбаннай үлэлэргэ кыттыы элбэҕи биэрэр. Эдэр сааска киһи дойдутугар таптала ситэр-хотор, дьиҥнээх патриот буолан тахсар. 

Урукку уонна билиҥҥи быыбардар

 Билиҥҥи быыбардар  демократическай төрүккэ олоҕуран бараллар: биир уокуруктан хас даҕаны депутакка кандидат турар. Урут уокуруктан утарылаһааччыта суох биир депутат талыллара. Өссө үөһэттэн кими таларбытын этэллэрэ: “Эһиги депутаккыт ыанньыксыт, тырахтарыыс, сылгыһыт буолуохтаах”, – диэн. 

Оттон билигин балаһыанньа атын. Ол эрээри, быыбар сокуона тутуһуллубат түбэлтэлэрэ элбэх. Агитациялыыр хампаанньа чиэһинэйдик барыахтаах. Оччоҕо аҕа уустаһыы, атааннаһыы суох буолуо этэ! Былаас быыбардааччылары булкуйар үлэни эбэтэр административнай ньыманы туттара  кытаанахтык  сэмэлэниэх тустаах.

Тоҕо түргэнник умналларый?

 Урукку өттүгэр өр сылларга таһаарыылаахтык үлэлээбит салайааччыларбытын билиҥҥи дьон умнан эрэллэр. Ол биричиинэтэ биир: “урут оҥоһуллубут ситиһиилэргэ тирэҕирэбит” диэн өйдөбүл суоҕуттан тахсар.

Аныгы көлүөнэ салайааччылар бары ситиһиилэри, үчүгэй өрүттээх үлэни-хамнаһы “биһиги билигин оҥордубут” диэн кэпсэнэллэрэ, “түөстэрин охсуналлара” баар дьыала. Арассыыйа үрдүнэн бүрүүкээбит бу күннээҕи былаас киһиргээһинэ, уруккуну умнуу, баһааҕырдыы үгэскэ кубулуйда.  Сталинтан саҕалаан дойдутугар үөҕүллүбэтэх салайааччы суох. Ол барыта кытыы регионнарга бэриллэр, үтүктүһүү барар.

Ол эрээри үтүө холобур буолар, үлэтигэр эппиэттээх, дьоҥҥо-сэргэҕэ эйэҕэс, болҕомтолоох, уруккуну саныыр, убаастыыр, кинилэртэн уопут ылар эдэр салайааччылар элбэхтэр. Саҥа Ил Дархан өрөспүүбүлүкэ туһугар үлэлээбит  дьоҥҥо болҕомтону күүһүрдүө диэн эрэнэбин.

Олох таһыма үрдээн иһэр

Көҥүл санаа тыына эмискэ күөрэйэн, тыл ууһунан эридьиэстээн этэннэр, көстөн турар үрүҥү хара диэннэр даҕаны, дьону итэҕэтэр  “бэлиитиктэр” баар буоллулар. Итинник популизм көмөтүнэн аатыра-сураҕыра сатыыллар. Бу – биһиги бүгүҥҥү олохпут итэҕэһэ.

Кэлэр көлүөнэ ыччаты иитиигэ, эдэр каадырдары сөптөөх суолунан сайыннарыыга өрөспүүбүлүкэбит историятын баһааҕырдыбакка,  научнай төрүккэ, баар докумуоннарга олоҕуран үөрэтэн, ону норуокка кырдьыктааҕынан билиһиннэрэн, дьиҥнээҕинэн сырдатыахтаахпыт. Саҥа Саха сирин тутуутугар өйдөрүн-санааларын түмэн, таһаарыылаахтык үлэлээбит  бастыҥ үлэһит дьоммутун умнубакка, кинилэри холобур оҥостуох кэриҥнээхпит.  Олох суолтата уонна сыанабыла итиннэ сытар.

Дьэ, толкуйдаан көрүҥ эрэ, 90-с сылларга балаһыанньабыт хайдах этэй? 1990 сылтан  кытаанах бэлитиичэскэй уонна экэнэмиичэскэй кириисис саҕаламмыта. 1991 с. атырдьах ыйыгар ГКЧП буолбута. Оттон  1993 с. Үрдүкү Сэбиэт уонна РФ Президенин икки ардыларыгар былааһы былдьаһыы быһылаанын ааспыппыт. Арассыыйа норуотун дьолугар, дойдубутугар гражданскай сэриини мүччү түспүппүт. 

Өскөтүн Арассыыйа историятыгар барыта 5 төгүл дефолт  биллэриллибит буоллаҕына, онтон иккитэ 90-с сылларга буолбута (1991 с. уонна 1998 с.). Бастакы Президент М.Е. Николаев  кыахтаах  уонна сатабыллаах салалтатынан  өрөспүүбүлүкэбит этэҥҥэ ити дьыллары туораабыта, Саха сирэ сайдар бөҕө акылаата ууруллубута.

В.В. Путин салайар кэмигэр ньиэп, гаас сыаната аан дойду ырыынагар  улаханнык үрдээн, Арассыыйа үпкэ балаһыанньата тубуста. Оттон 2000 сыллаахха хайдах этэй? Арассыыйа бюджета ити кэмҥэ баара-суоҕа 660 миллиард солкуобай этэ. Ити көрдөрүү соҕотох Нью-Йорк куорат бюджетыттан быдан кырата.

Дьэ, итинник усулуобуйаҕа олорон, Саха сирэ сайдыы саҥа суолугар үктэммитэ. Валовай бородууксуйа оҥорон таһаарыытыгар Саха сирэ Арассыыйа 15, нэһилиэнньэ социальнай өттүнэн өйөбүллээх, харысхаллаах буолуутугар 10 бастакы регион иһигэр киирбитэ. Биллэн турар, ити ситиһии халлаантан түспэтэҕэ. Бастакы Президент уонна кини хамаандатын сатабыллаах үлэлэрин түмүгэ этэ.

Билигин Саха сирин бюджета 200 000 миллиард солкуобайга тиийдэ.  Сайдарга кыах үөскээтэ.  Онно олугу уурбут докумуонунан  1990  сыл балаҕан ыйын 27 күнүгэр ылыныллыбыт Өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай суверенитетын туһунан Декларацията буолар.

Суверенитет  суолтата

Суверенитет туһунан Декларация сүрүн сыала-соруга – бэйэни бэйэ  дьаһаныыта. Ити үп-харчы, экэниэмикэ сайдыытын өттүгэр ордук сыһыаннаах.  Култуура, омук үгэстэрэ, үөрэҕирии, доруобуйа харыстабылын сайдыыта  бэйэни салайыныы тосхоллоругар тирэҕириэхтээх. Оччоҕуна хайа да омук сайдыыта түргэтиир, омук быһыытынан сананыытыгар ис туруга күүһүрэр.

Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр саҥа демократическай, правовой судаарыстыбаннаһы   үөскэтии итинтэн  тахсар.

Өрөспүүбүлүкэҕэ олорор, үлэлиир омуктар, ол иһигэр саха норуота, кыра ахсааннаах хотугу норуоттар  эйэлээх, биир санаалаах буолуулара хааччыллар, көмүскэллээх буолар.

Демократия суолунан, ырыынак ирдэбилинэн

Урут каадыры иитии, үлэҕэ аттаран туруоруу салалта болҕомтотун киинигэр турара. Олох эриирдэрин ааспыт, дьыаланы салалта саамай аллараа кэрдииһиттэн ымпыгар-чымпыгар тиийэ билбит дьону үрдүкү салалтаҕа таһаараллара.

Эбээһинэскин ситэ толорботоххуна эбэтэр буруйу оҥордоххуна, үлэҕиттэн уһулларыҥ. Оччоҕуна үрдүкү дуоһунаска үлэлиир дьылҕаҥ сарбыллара.   Итэҕэһиҥ  биллибит, дьоҕуруҥ мөлтөх буоллаҕына, этэргэ дылы, “арбаҕастаах да абыраабат” буолара.  Үлэҕэ ананыыга, салгыы үүнэргэ аймаҕырҕаһыы да, дойдулаһыы да көмөлөспөт этэ. 

Биһиги көлүөнэ дьон күүстээх идеологическай дьайыыны ааспыт буоламмыт, итэҕэйимтиэ, истигэн уонна толорумтуо этибит. Дьонтон уһулуччу барары, талымастанары түктэри быһыынан ааҕарбыт. Бэйэ туһугар кыраттан даҕаны үөрэрбит, бэйэбитин аан дойдуга дьоллоох дьонунан ааҕынарбыт.

Дойдуга уларыта тутуу саҕаламмытын кэннэ, дьон өйө-санаата уларыйбыта. Мин ССРС Үрдүкү Сэбиэтин депутатынан 1989 с. талыллыбытым. Сессияларбытыгар “олоҕу-дьаһаҕы уларытыахха, демократизацияны олохтуохха, биир баартыйа ыйыытынан буолбакка, сокуон күүһүнэн олоруохха” диэн күүстээх кэпсэтиилэр  бараллара.  Онно мин олох урукку уонна билиҥҥи ис хоһоонун  толкуйдуурум. “Дойдубут ханнык суолунан сайдыай?” – диэн санааҕа ылларбытым. Ааспыт олоҕум күндүтүн туһунан испэр өр мөккүспүтүм. Ол эрээри хараҕым эмиэ аһыллыбыта. Олох араастаах эбит, дойдуну демократия суолунан сайыннарар кыах баарын уонна сөптөөҕүн туһунан  өйдөөбүтүм.

Билиҥҥи олохпут сыала-соруга – дьоҥҥо көҥүл санааны биэрии, ырыынак көмөтүнэн дьону дохуоттаах оҥоруу, нэһилиэнньэ олоҕун тупсарыы.

Сэбиэскэй уонна аныгы салайааччылар

 Урукку салайааччы ССКП уурааҕынан салайтарара.  Ол уурааҕы билиммэт буоллаххына, үөһэ тахсар суолуҥ быһыллара. Ол иһин олоххо биир көрүүлээх буолуохтаах этиҥ –  сарсыҥҥы дьоллоох олох иһин уонна коммунизмы  тутууну түргэтэтии иһин охсуһуу. 

Саҥа Саха сирин сайыннарыы соругун толорууга элбэх үлэ барда.  Үлэлээх дьон олоҕо биллэ тупсубутун мэлдьэһэр табыллыбат. Кыамматтарга, кырдьаҕастарга көмө Арассыыйаҕа 10 регион иһигэр киирэр. Үөрэх, доруобуйа харыстабыла, култуура сайда турар. Хомойуох иһин,  тыл, бэчээт көҥүлүнэн туһанан, сорох дьон олоҕо суоҕунан дойдубутун наар мөлтөх эрэ өттүн көрдөрөллөр, салайааччыларбытын араастаан холуннараллар. Ити, дьиҥинэн, демократия ирдэбилигэр эппиэттээбэт, наһаалааһын буолар. Сиэрдээхтик сэмэлиир сөптөөх. Оннук кириитикэ (баһааҕырдыы буолбакка) дьыалаҕа улахан туһалаах.

Оттон билигин салайааччы үлэтин  сүрүннүүр күүс – сокуоннары   толоруу. Оттон соруга – дьон үчүгэйдик, нус-хас олорорун хааччыйыы. Үлэлиир ньымата – ырыынак ирдэбиллэригэр сөп түбэһиннэрэн, производствоны салайыы. Ол эрээри, бу дьыалаҕа уустуктар бааллар: урукку менталитеттан дьон, ол иһигэр салайааччылар, бытааннык аккаастаналлар.  Бэлэмҥэ үөрэнэн, ким эрэ үбү-харчыны аҕалан биэрэрин кэтэһэн олорууттан тэйэн,  дохуоттаах буолууга, байылыаттык, сэниэтик олорорго дьулуһууга дьону түргэнник үөрэтиэххэ наада. Манна миэстэтигэр сүрүн оруолу салайааччы ылыахтаах.

Надежда ЕГОРОВА-НАМЫЛЫ