Киирбитим, Мария Афанасьевна Саха сиригэр рентгенология сайдыытын туһунан кинигэни оҥоро олороро.

     -- Бу кинигэ, дьиҥэр, былырыын тахсыбыта. Ону өссө кэҥэтэн, хаттаан бэчээттэтээри сылдьабыт. Хата, маны суруйаары, П.А. Ойуунускай рентгенологияны төрүттээччи эбитин, оттон кини кэнниттэн Саха АССР Доруобуйаҕа харыстабылын наркомунан 1930-31 сыллардаахха үлэлээбит аҕабынан эһэм М.С. Григорьев сахалартан бастакы анал идэлээх рентгенолог быраас буоларын биллим.

Эһэм Михаил Степанович Таатта Дэбдиргэтиттэн төрүттээх. Москва II университетын медицинскэй факультетыгар үөрэммит. Сытыы-хотуу буолан, мантан тиийэр сахалары көрсөн арыаллыыр эбит. Холобура, Бартыһаан Дьөгүөрэби М.И. Калиниҥҥа сирдээн илдьибитин туһунан Амма Аччыгыйа ахтыбыта баар. Алампаны кытта Өксөкүлээх Өлөксөйү ыарыыласпыта биллэр. Кини аҕата, мин хос эһэм Сэргээнэй Ыстапаан, Таатта улууһугар биллэр уутунньук эбит, уоспаттан быһыыны оҥороро үһү. Үөрэхтээх киһи буолан, Димитриан аҕабыыты кытта чугастык билсэрэ, Э.К. Пекарскайга тылдьыты бэлэмнииригэр улаханнык көмөлөспүт.

 -- Төрүкү удьуор эмчиттэр эбиккит.

-- Ийэм да өттүнэн -- абыйдааҕы аймахтарбынан -- эмиэ эмтиир эйгэҕэ сыһыаннаахпыт. Ийэм Мария Яковлевна Слепцова (Алексеева), дьиҥэр, СГУ медицинскэй факультетыгар туттарсан киирэн баран, миэстэтин дьүөгэтигэр туран биэрэн, бэйэтэ бэтэринээргэ үөрэммит. Бу талбыт идэтинэн сааһын тухары килбиэннээхтик үлэлээн, Бочуот Знага уордьанынан наҕараадаламмыта. Кини сэбиэскэй кэмҥэ кистээн кэриэтэ этэр буолара: «Мин өбүгэлэрим кулубалар этэ. Наар онтон кыбыстан, куттанан улааппыппыт», -- диэн. Ону бу кэлин, Абый улууһугар медицина сайдыытын туһунан кинигэни суруйа сылдьан, дьэ, сиһилии үөрэттим. Оччолорго билиҥҥи Муома, Абый уонна Аллайыаха сирдэрэ биир Элгэс улууһа диэн этэ. Элгэс киинэ -- аатырбыт Зашиверскай куорат. Дьэ, манна XIX үйэ саҕаланыыта мин хос-хос-хос эһэм Иван Слепцов-Кулун Уйбаан кулубалаабыт. Кини сыылкаҕа кэлбит эмчиттэргэ олохтоохтор доруобуйаларын көрдөрөрө үһү.

Кулун Уйбаан уола Хрисанф Слепцов, кулубалыы олорон, 1855 сыллаахха Элгэс улууһугар бастакы эмтиир балаҕаны аспыт. Онно луохтуурдары Дьокуускайтан аҕалтарарыгар, 50 сылгытын биэрэн ыыппыт: уһун унньуктаах айаҥҥа көлө оҥостоллоругар, аара өлөрөн сииллэригэр. Аны туран, эмчиттэргэ үрүҥ көмүс харчынан хамнастарын төлүүрүн ааһан, ыарыһахтары дьиэтигэр сытыаран эрэ эмтэтэр, аһатар-таҥыннарар эбит. Кини сиэнэ Н.Д. Слепцов 1914 с. Абый нэһилиэгэр бэйэтин үбүнэн биэлсэр пуунун астарбыт. Онон Таатта уонна Абый өттүнэн удьуордарым иккиэн медицина сайдыытыгар сүҥкэн өҥөлөөх дьон эбит.

         -- Оттон эн, кинилэр сыдьааннара, бу икки улуус эмтиир эйгэлэрин туһунан үйэлээх кинигэлэри бэлэмнээн таһаардыҥ.

         -- 2002 сыллаахха Таатта улууһун оччотооҕу кылаабынай бырааһа П.Д. Дьячковскай балыыһаларын туһунан кинигэни бэлэмниирбэр эппитигэр, бастаан утаа салла санаабытым. Кийиит киһи оройуон былыргытын да үчүгэйдик билбэтим, тыл үөрэҕим да суох буоллаҕа дии. Онтон 2004 сыллаахха, кыра уолбун төрөөн олорон, арыый иллэҥсийбиччэ диэххэ дуу, сыыйа ылсан барбытым. Архыыбы хаһыстахха, киһи мунаарара элбээн иһэр. Биир даатаны чопчулаары, хас эмэ күҥҥүн барыыгын. Холобура, чычымахтар 2006 сыллаахха балыыһаларын 100 сылын бэлиэтээри сырыттахтарына, 1913 с. төрүттэммитин бигэргэтэр докумуону булан ыламмын: «История кырдьыктаах буолуохтаах», -- диэн туруорсаммын, үбүлүөйдэрин көһөртөрбүтүм.

          Бу кинигэни 4 сылы быһа оҥорбутум. Бастакы холонуум буолан, миэхэ саҥа суолу солуур тэҥэ уустуга. Аны туран, терапевт үлэтин кытта хайдах да алтыһыннарар кыаҕым суоҕа. Ол иһин көрдөһөммүн, "Саха" НКИХ Тааттатааҕы салаатыгар көспүтүм. Тэлэбиидэнньэҕэ кэлбитим миэхэ бары өттүнэн табыгастааҕа: кинигэбин бэрийэргэ бириэмэ да баара, итиэннэ айар үлэлиин ыкса алтыспытым, тиэкис да суруйарга уһуйуллубутум.

Дьэ, ити курдук кинигэ оҥоруутун оскуолатын ааһан, ымпыгын-чымпыгын билэн, 2006 с. бастаан «Ытык Чөркөөх балыыһата», онтон 2008 сыллаахха «Таатта эмтиир эйгэтэ» кинигэлэри бэчээттэтэн таһаарбытым. Элбэхтэ сүбэлэттэрбит киһим, кыраайы үөрэтээччи Е.Д. Андросов: «Байанайдаах булчут курдук, үтүмэн матырыйаалы булбуккун. Хайдахтаах дьоһун үлэни оҥорбуккун бэйэҥ да билбэккин», -- диэн хайҕаабыта.

         Оттон «Элгэс эмчиттэрэ, Абый аанньаллара» кинигэни, Абыйга улааппыт иэспин төлүүр эбээһинэстээхпин санаан, босхо оҥорон биэрбитим. Бу тус хоту ыраах дойдуга, Халыма суола ааһар буолан, медицина эрдэ сайдыбыт эбит. Ону туоһулуур 1805 сыллаах докумуоннары булбутум. 

         -- Оччотугар эн Абый кыыһа буоллаҕыҥ?

         -- Итинник ыйытыыга тута: «Мин сахабын», -- диэн хардарааччыбын. Саха сирин дьоно, улууһуттан-омугуттан тутулуга суох, миэхэ бары биирдэр, тэҥнэр. Ол улааппыт эйгэм сабыдыала. Кырабар бастаан Уус Алдан Тумулугар, Найахытыгар, Курбуһаҕар олорбуппут. Иккис кылааска тахсыбыппын кэннэ, эмискэ баҕайытык түгэх дэриэбинэҕэ – Түүлээххэ – көһөн барбыппыт. Ол көспүт төрүөппүтүн кэлин өйдөөбүтүм – аҕам төрөөбүт түөлбэтин историятын суруйар соругун толороору эбит. Аны туран, онно оскуола 8 эрэ кылаастааҕа. Онон миигин сэттис кэнниттэн ийэм дьонугар Абыйга үөрэттэрэ ыыппыттара. Белай Гораҕа тиийбитим, барыта нууччалыы эбит. Онон, хата, икки тыллаах буолбутум. Манна химияҕа үчүгэйдик үөрэппиттэрэ, өрөспүүбүлүкэтээҕи олимпиадаҕа кыттарым. Ол иһин быраас үөрэҕэр үрдүк баалга туттаран киирбитим. 

         -- Ол аата суруйар дьоҕуруҥ аҕаҕыттан бэрилиннэҕэ?

         -- Аҕам Афанасий Кононович Алексеев — уонтан тахса кинигэлээх суруйааччы,  кыраайы үөрэтээччи, РФ Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ. Билигин 84 саастаах. Төрөөбүт дойдутуттан харыс да хамсабакка, ийэбит өлбүтүн да кэннэ, өр соҕотоҕун олордо. Үс сыллааҕыта үчүгэйдик көрбөт буолбута. Онуоха диэри илиитин араарбакка суруксуттуура. Айар муннугар өрүү бэрээдэк буолара. Аны, ол мунньар матырыйаалларын кимиэхэ да көрдөрбөтө. Бу кэлин биирдэ: «Абалаах да баҕайыта, үлэлээбитим таах халтайга хааллаҕа», -- диэбитигэр, мин: «Суруйар кыыстааххын дии, эн этэргинэн оҥоруом этэ», -- диэммин, сыыйа-баайа иннин ыламмын, быйыл «Түүлээх былыргыта» диэн кинигэтин бэлэмнээн таһаардым. Бу кинигэттэн көрдөххө, аҕам бастакы ахтыыларын 17 сааһыгар сылдьан хомуйан саҕалаабыт! Көр, оҕо эрдэҕиттэн үйэлээҕи үөдүтэр дьүккүөрдээх эбит! Ол иһин да СГУ саха тылын салаатыгар бииргэ үөрэммит доҕоро, улахан учуонай Иван Алексеев-Хомус Уйбаан аҕам устудьуон сылларыттан барытын бэлиэтэнэ, суруна сылдьарын, онтукатын валетка суумкатыгар уктан иһэрин ахтыбыта баар. Архыыбын хасыһарга көҥүлү ылбыт киһи матырыйаалларын хас сыныйан көрдөҕүм ахсын сөҕөрүм улаатан иһэр. Холобура, биир чымыдаанын аспытым -- литература, суруйааччы, айымньы туһунан санааларын суруйбут блокноттара. Таһаартарбыт киһи -- учууталларга бэлэм көмө босуобуйа буолуох эбит.

         --Оттон эн хоһоону хаһааҥҥыттан суруйаҕын?

         -- 1994 сыллаахха утуу-субуу ийэбин уонна балтыбын сүтэрбитим. Наһаа ыарахан кэмнэр этэ. Ол дьыл аҕабар доҕор буолаары, Түүлээххэ кыстаабытым. Сүтүктэн аймаммыт уйулҕабын уоскутаары, санаабын аралдьытаары, тууйуллубуппун таспар таһааран чэпчээри, аҕам бибилэтиэкэтиттэн хоһооннору ылан ааҕар идэлэммитим. Уонна Иван Арбитаны наһаа сэҥээрбитим. Ол саҕана кини «Муҥурданыы», «Көмүс күрүлгэн» кинигэлэрэ саҥа бэчээттэммиттэр этэ. Уйан куппун тыл күүһүнэн бөҕөргөтөр дьикти турукка сылдьан, аны бэйэм айар буолан барбытым. Дьиктитэ диэн, ити кэмҥэ кэргэним Геннадий, Чөркөөх оскуолатын дириэктэринэн үлэлии сылдьан, эмиэ суруйан саҕалаабыт этэ. Онон быраас уонна физик иккиэн соһуччу поэзиянан үлүһүйэн барбыппыт.

1997 сыллаахха айымньыларбын «Эдэр Саас» хаһыакка бэчээттэппитим. 1998 сыллаахха Таатта улууһун айар куттаахтарын «Араҥас сулус» литературнай түмсүүтүгэр киирбитим. Онно М.Большакова-Санаайа, П.Самсонов-Бүөтүр Хара, А.Постников-Сындыыс, Анатолий Слепцов, Лукачевскай-Силис, Борис Павлов курдук билигин биллэр суруйааччылар бааллара. Кинилэри кытта алтыһан, хоһоон хонуутугар бигэтик үктэммитим.

-- Арылы Дуйдаах диэн псевдонимыҥ туһунан кэпсээ эрэ.

-- Бэйэбэр сатаан аат булуммакка, Талаана диэн көрбүөччү дьахтартан ыйыттым. Кини уонтан тахса күн буолан баран эрийэн: «Бөлүүн ый туолбут түүнүгэр түүлбэр бытырыыс былаатын арабтар курдук бааммыт хотун хаан дьахтар кэлэн: «Арылы Дуйдаах диэн буоллун», -- диир. Арылы -- сырдык, ыраас. Оттон «дуйдаах» диэн бу түгэҥҥэ «отблеск» диэн өйдөбүлгэ туттуллар. Били, туолбут ый хараҥаны сырдатар сыдьаайа. Сөбүлэһэр инигин?» -- диэбитэ. Мин төрүт атыҥыраабатаҕым, тута ылыммытым.

Дуйдаах буолар үчүгэй, хахха курдук харыстыыр буоллаҕа. Ону сорохтор «дуйдаах» диэни «позолоченный», «лужёный» диэн өйдөбүллэртэн таһааран, хайдах эрэ, хараҕы баайарга эрэ анаан оҥоһуллубут сымыйа бүрүөһүнү саныыллар эбит. Ол эрээри мин, хоту иитиллибит буолан, онно «дуйдаа» диэн «күөскүн туустаа-тумалаа» диэн суолталааҕын билэбин. Ол иһин тас көстүүнү буолбакка, ис хоһоонун бэлиэтиир тыл курдук ылынабын.

-- Итэҕэл иэйиилээх Саргы Куо, эрэл кынаттаах Арылы Дуйдаах уонна таптал таҥаралаах Сайа буолан үһүөн «Үс иэйии күрүлгэнэ» диэн  айар киэһэҕитин быйыл тэрийбиккит.  

-- Сахам дьоно барахсан ырыаны-хоһоону сэҥээрэллэрин өссө төгүл бу дьоро киэһэттэн итэҕэйдим. Балет уонна опера театрын саалата тобус-толору киһи этэ. Мин долгуйуу бөҕөтөбүн. Хата, ис сүрэхтэн барыта истиҥник буолбута. Артыыстар кэлэн ыллаабыттара. Манна даҕатан эттэххэ, хоһооннорбор Лэкиэс, Сиэн Тиитэп, Бүөккэ Бөтүрүөп, Владимир Индигирскэй, Василий Иванов, Күннэй, Лэгэнтэй, Анна Тотонова, Виктор Туманов уо.д.а. мелодистар матыып суруйбуттара.

Бу «Үс иэйии күрүлгэнэ» тэрээһинэн «Дьол эргиирэ» диэн хомуурунньукпун бэчээттэттим. Онно аан тыл оннугар Саргы Куо миэхэ  анаабыт хоһоонун киллэрбитим: 

«Айар тыл суһумнаах

Арылы Дуйдаах

Ыраатар айаныҥ чуораана

Чугдааран ылла чугаска.

Чараас иэйии кыната

Ытык дабатар айаҥҥа

Ыраах көтөрдүү сапсынна!»

Кини алҕаабытын курдук, айымньыларым, чахчы, ыраах сирдэринэн тарҕанан эрэллэр. Тоҕо диэтэххэ, «Дьол эргиирин» хоһоонноро барыта нууччалыы тылбаастаахтар. Ол иһин дьон соҕуруу бэлэх гынан илдьэ барар эбит. Мин билэрбинэн, Хакасияҕа, Кытайга, Тываҕа, Эмиэрикэҕэ, Башкортостаҥҥа кинигэлэрим тиийбиттэр. Хоһооннорбун Баайаҕаҕа олорор математик учуутал Владимир Андросов тылбаастаабыта.

-- Бэйэҥ эмиэ тылбааһынан дьарыктанаҕын дии?

-- Киргиз, башкир, бүрээт, хакас поэттарын сахалыы саҥардыбытым. Сайа «Сахам сирэ» хоһоонун, хомусчут Дьүрүйээнэ ырыаларын нууччалыы тыыннаабытым. Дьүрүйээнэ ол дьүһүйүүлэринэн Казахстаҥҥа, Кытайга, Монголияҕа, Эмиэрикэҕэ кэнсиэрдээбитэ. Онон, Саргы Куо алҕаабытын курдук, айаным чуораана ыраахха чугдааран эрэр...

Кэпсэттэ Анисия Иевлева.