COVID-19 ыарыы туруоҕуттан аан дойду учуонайдара бу сыстыганнаах дьаҥ тарҕанарын тохтотор ньыманы көрдүүллэр. Оннук ньыманан киһи аймах баарын тухары көдьүүстээҕинэн биллэр быһыы эрэ буолар.

Былаан туола илик

Былырыын сааскыттан Арассыыйаҕа вакцинаны оҥоруунан хас да судаарыстыбаннай тэрилтэ дьарыктаммыта. Холобур, Роспотребнадзор, Федеральнай биологическай-медицинскэй агентство (ФМБА), ону сэргэ чааһынай фармацевтическай хампаанньалар. Онон дойду үрдүнэн бу дьыл  тохсунньу 18 күнүттэн быһыыны маассабайдык туруоруу үлэтэ саҕаламмыта.

Бэс ыйын 8 күнүнээҕи туругунан, Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр 179383 киһи вакцина бастакы компоненын, оттон 123510 киһи быһыы ирдэниллэр икки дозатын ылбыт. Былаан быһыытынан, өрөспүүбүлүкэҕэ уопсайа 695109 киһиэхэ быһыы бэриллиэхтээх. Ол эбэтэр нэһилиэнньэ 70,8%-на хабыллыахтаах. Бүгүҥҥү туругунан былаан 25,81%-на эрэ туолбут.

Саха сиригэр быһыыны күргүөмүнэн биэрии саҕаланыаҕыттан 202409 вакцина кэлбит. Онтон 88% -на туһаныллыбыт. Бу күннэргэ эбии 1,5 тыһ. доза кэлиэхтээҕин туһунан коронавирус ыарыыны утары охсуһар суһал ыстаапка иһитиннэрбиттэр.

Иммунитет үөскээтэҕинэ эрэ тохтуо

Биһиги бу үлэнэн быһаччы дьарыктана сылдьар, Ил Түмэн доруобуйа харыстабылыгар, социальнай көмүскэлгэ, үлэлээх уонна дьарыктаах буолууга сис кэмитиэтин чилиэнэ, өрөспүүбүлүкэтээҕи 3-с №-дээх клиническэй балыыһа кылаабынай бырааһын солбуйааччыта Вера Никифорованы кытары кэпсэттибит.

--Вера Дмитриевна, эн үлэҥ сүнньүнэн өрөспүүбүлүкэбитигэр быһыыны биэрии хайдах ыытылла турарын билэр буолуохтааххын. Бүгүҥҥү туругунан балаһыанньа хайдаҕый?

--Киһи аймах устуоруйатыгар ханнык баҕарар сыстыганнаах ыарыыттан саамай көдьүүстээх көмүскэл быһыы буолар. Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр дьоҥҥо-сэргэҕэ быһыыны биэрии бу сыл тохсунньутуттан саҕаламмыта. Эспиэртэр дойду нэһилиэнньэтэ 70%-на быһыынан ыллаҕына эрэ, кэлэктиибинэй уопсай иммунитет үөскээн, COVID-19 пандемиятын кыайыахха сөбүн сабаҕалыыллар.

 Билиҥҥитэ Арассыыйаҕа түөрт вакцина регистрацияны ааһан бигэргэммитэ -- Н.Ф.Гамалеи аатынан эпидемиологияны уонна микробиологияны чинчийэр национальнай киин оҥорбут “Спутник V” уонна «Спутник Лайт», Новосибирскай куорат “Вектор” киинэ оҥорон таһаарбыт “ЭпиВакКорона”, М.П.Чумаков аатынан иммунобиологическай препараттары чинчийэр уонна оҥорон таһаарар научнай киин айбыт «КовиВак». Балар дириҥ чинчийиини ааһан бигэргэммит вакциналар буолаллар. “Ханныгын ылар ордугуй?” диэн ыйытар буоллахха, төрдүөн тэҥ дьайыылаахтар уонна куттала суохтар, онон тоҕоостооҕунан уонна табыгастааҕынан көрөн ылыҥ.

Биһиги балыыһабытыгар, ол эбэтэр өрөспүүбүлүкэтээҕи 3-с №-дээх клиническэй балыыһаҕа, бүгүҥҥү күҥҥэ диэри барыта 10 тыһыынчаттан тахса киһи быһыыны кэлэн ылла. Бастакы уочаратынан саастаах дьон, сүрэх-тымыр ыарыылаахтар, диабеттаахтар, тыынар уорганнарынан араас диагнозтаахтар, кырдьаҕастар дьиэлэригэр, интэринээттэргэ олорооччулар ылалларыгар сүбэлиибит. Манна даҕатан эттэххэ, 60-нарыттан үөһэ саастаах дьон коронавируһунан олус күүскэ ыалдьыахтарын сөп. Үтүөрбүттэрин да кэннэ, бу ыарыы араастык дьайыан сөп. Дьарҕа (хроническай) ыарыылаахтар, итиэннэ үлэлэринэн элбэх киһини кытта алтыһар дьон, 18-тарыттан үөһэ саастаах устудьуоннар ыалдьыбаттарын туһуттан быһыыны күргүөмүнэн ылаллара ордук. Коронавируһунан ыалдьыбыт дьон: “Антителалаахпыт, онон вакцинаны ылыа суохпутун сөп”, -- дииллэрэ сыыһа. Чэпчэкитик ыалдьыбыттар 3 ый, оттон суорҕаҥҥа-тэллэххэ сытан, ыараханнык аһардыбыттар 6 ый буолан баран, быһыыны ылаллара сөптөөх.

--Сорох дьон быһыы эрэ быыһыаҕар итэҕэйбэттэр, ситэ үөрэтиллэ илик вакцина диэн сэрэхэдийэллэр.

--Аныгы үйэҕэ, глобализация кэмигэр, сыстыганнаах ыарыылартан быһыы эрэ быыһыыр, тохтотор кыахтаах. Вакцинаттан куотунааччы бэйэтин олоҕун кутталга тэбэр. Холобур, 1990-с сыллар саҕаланыыларыгар дифтерия ыарыыта турбута. Ол туохтан тахсыбытай диир буоллахха, дьон дифтерияны улахан ыарыы курдук ылыммат, быһыы туруортарбат буолбутуттан. Оттон дифтерия диэн олус ыарахан, доруобуйаҕа улахан охсуулаах, бэрт эрэйинэн эмтэниллэр ыарыы эбээт.

Сылын аайы балыыһалар кирииптээбит дьонунан туолаллар. Бу ыарыыттан сыыстарбыттар сэбиргэхтэтиэхтэрин, бронхиттыахтарын, энцефалит, миокардит, менингит курдук ыарахан ыарыыларын ыалдьыахтарын сөп.

Столбняк диэн өлүүгэ аҕалар ыарыы туһунан дьон улаханнык билбэт. Тарбахтарын кыратык да быспыттар баастарыгар кир киирдэҕинэ, столбняк курдук ыарахан ыарыынан ыалдьыахтарын сөп. Билигин даҕаны столбняк палочкалара киэҥник тарҕаммыттар, бу ыарыыттан дьон үксүгэр үтүөрбэт, суорума суолланар. 

“В” гепатит киһи быарын «сиир». Искэни көбүтүөн уонна циррозка тиэрдиэн сөп. Аныгы кэмҥэ гепатиттан быһыыны оҕо эһээхэй эрдэҕинэ биэрэллэр. Оттон улахан дьон ити гепатиттан көмүскэллэрэ суох.         

Ис тиибэ – сыстыганнаах ыарахан ыарыы. Киһи таттарар уонна ыарыыны көбүтээччитэ оһоҕоһун бааһырдар. Кэлиҥҥи кэмҥэ ис тиибэ антибиотик эмкэ бэриммэтин туһунан сурахтар иһиллэллэр. Оччотугар бу ыарыыттан быһыы эрэ быыһыан сөп.

Онон быһыы сыстыганнаах ыарыылартан быыһыыр соҕотох ньыманан буоларын өйдөөҥ. “Хайдах ол дьайарый?” –диэн ыйытар буоллаххытына, сыстыганнаах ыарыылар вирустарыттан уонна бактерияларыттан искусственнай иммунитеты үөскэтэллэр.

Быһыы араас көрүҥнэрдээх. Тустаах быһыы чопчу биир ыарыыттан харыстыыр. Нэһилиэнньэ уопсай иммунитетын күүһүрдэр. «Активнай» быһыы диэн киһиэхэ вакцинаны укуоллаабыттарын кэннэ, этэ-хаана, бэйэтэ антителалары оҥорон таһаарар. «Пассивнай» дэнэр быһыы киһиэхэ бэлэм антителалары киллэрэр. Маны таһынан биирдиилээн дьоҥҥо биэрэр быһыы (индивидуальнай) уонна эпидемия кэмигэр далааһыннаахтык оҥоһуллар күргүөмүнэн ( маассабай) быһыы диэн өйдөбүллэр бааллар. 

--Быһыыны ылыан баҕарбат дьоҥҥо туох диэн этиэҥ этэй?

--Мин дьоҥҥо быһыы дьайыытын туһунан быһаарыахпын баҕарабын. Вакцинанан киһи этигэр-хааныгар өлөрүллүбүт эбэтэр мөлтөтүллүбүт ыарыыны көбүтээччини эбэтэр искусственнайдык оҥоһуллубут ыарыы көбүтээччитигэр маарынныыр эттиги киллэрэллэр. Ол түмүгэр чопчу бу ыарыыны көбүтээччи утары киһиэхэ иммунитет үөскүүр.

Киһи иммунитета диэни хайдах өйдүүбүтүй? Вакцинанан ыарыы тарҕаныытын тохтотуу бырасыаһын төрүөтүнэн буолар –  киһи этэ-хаана өйдөөн хаалар иммунитета эбэтэр оҥорон таһаарыллыбыт иммунитет үөскээһинэ. Киһи этэ-сиинэ киллэриллибит ыарыы көбүтээччитин өйдөөн хаалар уонна, бу дьаҥынан ыалдьар түгэнигэр, кини этигэр-сиинигэр антителалар оҥоһуллан тахсаннар, ыарыыны кытта утары охсуһаллар. Бу иммунитеты үөскээбит эбэтэр иҥэриллибит (приобретенный) диэн ааттыыллар. Маннык иммунитет ыарыыны тута тэйитиэн эбэтэр түргэнник кыайыан сөп. Онон быһыы диэн киһи организмыгар харысхал, ыарыыны утары охсуһар күүс диэххэ сөп. Быһыы ылан баран реакциялыыллара -- киһи ыалдьыбатын эбэтэр дьаҥтан түргэнник үтүөрэрин мэктиэтэ.

Киһи доруобуйатын быһыыны эрэ ылан харыстыан сөп. Дьон ситэри үөрэтиллибэтэх диэн сэрэхэдийэрэ оруна суох. Тоҕо диэтэххэ, вакцинаны оҥорон таһаарыыны, харайыыны уонна киһи аймахха туһаныыны Аан дойду доруобуйаҕа харыстабылын уонна эмп-том организмҥа куттала суох дьайыытын бэрэбиэркэлиир тэрилтэлэр хонтуруолларыгар кытаанахтык туталлар. Дьарҕа (хроническай) ыарыылаахтар коронавирустан быһыыны ылартан туттуналлар. Ол эмиэ сыыһа. Төттөрүтүн кинилэр коронавирустууллара сэрэхтээх. Онон быһыы ылаллара булгуччулаах. Оттон ыарыыны чэпчэкитик, сорохтор билбэккэ да аһардар эдэр дьон мөлтөх доруобуйалаахтарга дьаҥы тарҕатааччынан буолбат туһуттан вакцинацияланаллара наада.

Билигин быһыы биэрэр пууннар үгүс сиргэ үлэлии тураллар. Ханна табыгастааҕынан көрөн, эрдэ суруйтарыыта арааһа суох, тыыннаах уочаратынан киирэн ылыахха сөп. Онон бу пандемияны быһыыны ылан кыайарбытын өйдүөххэйиҥ, бэйэ-бэйэбит иннигэр эппиэтинэстээх буолуоххайыҥ, COVID-19 ыарыыттан быыһыыр быһыыны уһаппакка ылыаххайыҥ.