Имири эстиэҕин, хата, ыһыллыы быыһаабыта

Сүөһү-сылгы туһунан суруйарбар наар “саха сылгыны-табаны сырса сылдьар көс олохтоммута буоллар, былыр үйэҕэ эстиэх этэ” диэммин бөлүһүөктээччибин. Ыал сүөһүлээх буоллаҕына эрэ түс-бас, нус-хас олохтонор. Өбүгэлэрбит барахсаттар ол даҕаны иһин, бу тыйыс-тымныы дойдуга тыыннаах хаалалларын ааһан, урааҥхай удьуорун ууһаттахтара, уйгуну-быйаҥы уһаннахтара. Билигин куорат дьоно Ярославскай аатынан түмэлгэ эрэ көрөр төрүт сүөһүбүт былыр 400 тыһыынча төбөҕө тиийэ сылдьыбыта уонна ааспыт үйэ 30-ус сылларыгар диэри Саха сиригэр соҕотох боруода этэ.

Онтон соҕуруу уобаластартан холмогор, симментал боруодалары аҕалан сиэнчэрдээһин түмүгэр, саха сүөһүтэ кэмчи үүттээҕин-эттээҕин, кыратын-харатын буруйугар үтүрүллэн, көйгөтүллэн, эстэр аакка барбыта. Судаарыстыбаҕа өлгөм үүтү, элбэх эти оҥорон туттарыы ухханыгар тыһыынчаны кыайбат ахсааннаах саха сүөһүтэ ордубута. Ити уларыйыылаах-тэлэрийиилээх 90-ус сыллар саҥаларыгар. “Куһаҕан – үчүгэйдээх” диэбиккэ  эбэтэр киһи ыарыйдаҕына биирдэ өйдүүрүгэр-өйдөнөрүгэр дылы, сопхуостар үрэллэннэр, былааны эккирэтиһии тохтоон, 90-ус сыллар ортолоругар саха сүөһүтүн харыстыырга, ахсаанын элбэтэргэ судаарыстыба таһымыгар күттүөннээх, дьайымтыалаах дьаһаллар, дьэ, ылыллыбыттара.

Эбээн Бытантайтан 72 төрүт сүөһүнү Куорунай улууһун Улуу Сыһыытыгар аҕалан олохсуппуттара. Итиннэ “Саха сүөһүтэ” судаарыстыба унитарнай тэрилтэтин арыйан үлэлэппиттэрэ. Тэрилтэ базатыгар 2004 сыллаахха “Тускул” диэн судаарыстыба бүддьүөтүттэн үбүлэнэр удьуору ууһатарга аналлаах питомник тэриллибитэ. Өрөспүүбүлүкэҕэ 2015 сылтан саха сүөһүтүн улуустарынан тэнитии үлэтэ саҕаламмыта: 5 сыл устатыгар 15 улууска 400-тэн тахсаны тарҕаттылар. Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин экспертнэй хамыыһыйатын быһаарыытынан бигэргэммит балаһыанньаҕа уонна бэрээдэккэ олоҕуран, 7 тирэх хаһаайыстыба тэриллибитэ, итинэн 5-гэр питомник сүөһүтэ бэриллибитэ. Бүддьүөт тэрилтэлэрин сааһылыыр (сарбыйар) бэлиитикэ ыытыллан, 2017 сыллаахха питомник “Сахаагроплем” тэрилтэҕэ сыһыарыллыбыта. Судургутук өйдөөтөххө, бэҕэһээҥҥэ диэри бэйэтин баһын бэйэтэ дьаһанан олорбут тэрилтэ өрөспүүбүлүкэ племенной сулууспатын тутулун иһинэн отдел таһымыгар салайыыга бэриллибитэ.

“Саха сүөһүтэ” хаттаан сөргүтүлүннэ

Дьэ, онтон былырыын ахсынньы 3 күнүгэр өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбата “Саха сүөһүтэ” удьуору ууһатар-тэнитэр хааһына тэрилтэтин тэрийэр туһунан дьаһалы таһаарбыта. Дириэктэринэн тыа хаһаайыстыбатын миниистиригэр тиийэ үлэлии сылдьыбыт улахан уопуттаах, үрдүк таһымнаах салайааччы Александр Артемьев анаммыта. Бүгүҥҥү кэпсэтиигэ кыттыбыт Ил Түмэн дьокутааттара бэлиэтээбиттэрин курдук, сылы кыайбат кэм иһигэр элбэх үлэ оҥоһуллубут.

Александр Еремеевич билиһиннэрэринэн, “Саха сүөһүтэ” хааһына тэрилтэтин 8 отделениетыгар, ол иһигэр быйыл күһүн Ньурба Аканатыгар саҥа тэриллибити уонна саҥардыы холбонон эрэр “Бытантайы” (Эбээн Бытантай) ааҕан туран, 898 төбө сүөһүлээх, итинтэн ынаҕа – 283. Ол эбэтэр хааһына тэрилтэтигэр өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн баар саха сүөһүтүн бүттүүн ахсааныттан 36,5 бырыһыана иитиллэн турар.

Санатан эттэххэ, 25 сыллааҕыта Улуу Сыһыыга олохсутуллубут 72 саха сүөһүтүттэн төрүттэнэн, удьуору ууһатар-тэнитэр аналлаах хаһаайыстыба итиччэ сүөһүлэннэ. Ил Дархан Айсен Николаев 2018 сыл ахсынньы 11 күнүгэр таһаарбыт “Тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы стратегическай хайысхаларын туһунан” Ыйааҕар олоҕуран, саха сүөһүтүн эстэр туруктан таһаарар инниттэн 2025 сылга бүттүүн ахсаанын (кэтэх-бааһынай хаһаайыстыбалаахтар иитэр-көрөр сүөһүлэрин кытта) 3 тыһыынчаҕа, ол иһигэр төрүөх биэрэр төбөнү 1 тыһыынчаҕа тиэрдии соруга турар. Ити соруктан хааһына тэрилтэтин иннигэр 1207 (ынаҕа – 410) төбөнү ситиһии турар.

“Саха сүөһүтэ” хааһына тэрилтэтэ сыл саҥатыгар саха сүөһүтүн удьуорун  ууһатарга, селекциялыыр-племенной үлэни ыытарга РФ Тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтин туоһу докумуонун уонна саха сүөһүтүттэн ылыллар үүттэн арыы астыырга Таможня сойууһун тиэхиньиичэскэй эрэгилээмэнин ирдэбилигэр сөп түбэһэр тиэхиньиичэскэй усулуобуйаны ылары ситистэ. Быйыл сайын Амма улууһугар “Күллэги” отделениетыгар анал технологиянан 3,5 сэнтиниэр арыыны астаатылар.

Мииринэй оройуонугар Садын национальнай эбэҥки нэһилиэгэр “Сүлдьүкээр” диэн саҥа отделениены арыйан, быйыл саас “Таастаах” (Нам), “Кылыс” (Куорунай), “Күллэги” (Амма) отделениеларыттан 150 сүөһүнү илдьэн биэрдилэр. Алтынньы саҥатыгар “Акана”-ҕа атын отделениелартан 50 төбөнү массыыналарга тиэйэн тиэртилэр. “Таастаах” (Нам), “Сүлдьүкээр”, “Акана” отделениеларыгар туһааннааҕынан 150, 200, 100 миэстэлээх хотоннору тутуу түмүктэнэн эрэр. Кылыс”-ка уонна “Күллэги”-гэ сайылык фермаларын тутан арыйдылар. Сайын устатыгар “Таастаах”, “Кылыс”, “Күллэги”, “Биэрэк Үрдэ” 30 туонна үүтү ыан туттардылар. Ону таһынан быйылгы идэһэҕэ 6 туонна эт туттарга былаанныыллар.

Инники соруктар сайдыыны түстүүллэр

Үөһэ таарыллыбытын курдук, “Саха сүөһүтэ” ХТ 2025 сылга сүөһүтүн ахсаанын 58,8 уонна төрүүр сүөһүтүн 65,3 бырыһыан элбэтэн үктэниэхтээх. Дириэктэр тэрилтэ кэлтэйдии “айах адаҕата” буолбатын туһуттан племенной атыыттан уонна бородууксуйаны батарыыттан киллэрэр дохуотун элбэтэр сорук турарын ыйар. “Үөрэхтээхтэр саха сүөһүтүн этэ-үүтэ киһи доруобуйатыгар ураты туһалааҕын бигэргэппиттэрэ ыраатта. “Бырамыысыланнай боруодаларга” тэҥнээтэххэ, үүтэ төһө даҕаны кэмчитин иһин, үүтүн сыата 1,5 төгүл үрдүк”, -- диир Александр Еремеевич.

Дьэ, онон, эти баалабайынан оҥорон таһаарыыны тыыннаах ыйааһынынан 32,7 туоннаттан (2019 сыл түмүгүнэн) 68,4 туоннаҕа тиэрдэргэ былаанныыллар эбит. Ол аата эти оҥорон таһаарыыны икки төгүл элбэтиэхтээхтэр. Ити иһигэр племенной атыыга сыл аайы 90 төбөнү батарыахтара. Бу көрдөрүүлэри сүөһү ахсаанын элбэтиинэн, итиэннэ 2022 сылга Таастаахха уонна Аканаҕа 100-түү миэстэлээх төлөһүтэргэ аналлаах хотоннору тутан ситиһэргэ суоттаналлар.

Үүтү ыан туттарыыны, былырыыҥҥыны кытта тэҥнээтэххэ, 5 төгүл элбэтэн, 30 туоннаҕа таһаарбыт буоллахтарына, аны 2025 сылга 98 туоннаҕа тиэрдэргэ соруктаналлар. Маны ситиһэргэ отделениеларга барыларыгар үүтү астыыр уонна тутар усулуобуйа тэриллэрэ эрэйиллэр. Билиҥҥи туругунан, Нам улууһугар эрэ сайын ыаммыт үүтү астыыр-үөллүүр тэрилтэлэргэ, оттон Куорунайга, Аммаҕа, Ньурбаҕа арыылаан туттарар кыахтаахтар. Мииринэйгэ отделение турар сирэ ырааҕынан, Эбээн Бытантайга уонна Өймөкөөҥҥө астыыр-тутар тэрилтэ суоҕунан, үлэ харгыстанар. Үүтү-эти быһаччы оҥорон таһаарааччы бэйэтэ астыыра сокуон ирдэбилигэр сөп түбэспэт.

“Саха сүөһүтэ” ХТ быйыл 5,5 мөл. солкуобайдаах үүт-эт бородууксуйаны батарарга суоттанар буоллаҕына, 2025 сылга 15 мөлүйүөҥҥэ диэри өрө таһаарарыгар, биллэн турар, материальнай-тиэхиньиичэскэй базатын хаҥатар кыһалҕа бастакынан тириир. ХТ билигин 9 хотоннооҕуттан биэһэ – уларсык. Бас билэр 4 хотонуттан иккитэ эргэрэн, туһаттан тахсыбыт. Онон Таастаахха уонна Маҥыраска (Куорунай) саҥа хотоннор тутуллалларын кэм-кэрдии бэйэтэ модьуйар. Былырыыҥҥыттан тутууну саҕалаан, Өргөлөөххө (Таастаах нэһилиэгэр) 150 сүөһү турар хотонун “Туймаада” хампаанньа туттаран, быйыл сэтинньигэ үлэҕэ киллэриэхтээх. Барыллаан ааҕыынан 70-ча мөлүйүөннээх эбийиэк. Ону “Саха сүөһүтэ” ХТ кэлэр сылга атыылаһан ыларыгар бүддьүөккэ үп угуллуохтааҕа көрүллүбэтэх. Иккиһинэн, Маҥыраска 180 сүөһүгэ 112,2 мөл. солкуобайдаах хотон тутуллуохтаах. Быйылгы бүддьүөккэ чинчийэр, бырайыактыыр, экспертизалыыр үлэлэргэ 4,35 мөл. солкуобай көрүллүбүт.

Саха сүөһүтэ сайын туора, ойуччу сиргэ тутуллар эрэ буоллаҕына, ыраас, чөл хааннаах буолуоҕа биллэр. Билиҥҥитэ Аммаҕа уонна Куорунайга саҥа сайылыктаахтар. Кэлэр сылларга Намҥа, Мииринэйгэ, Ньурбаҕа, Үөһээ Бүлүүгэ баар отделениеларга үлэһиттэр олороллоругар 2-лии дьиэлээх сайылыктар тутуллуохтаахтар. Онно бүддьүөттэн 16 мөл. солкуобай көрүллэрэ эрэйиллэр. Ону тэҥэ саха ынаҕыттан ылыллар үүтү туспа тутан астыырга “Эрэл” ТХПК иһинэн Таастаахха модульнай сыах тутуутугар 5 мөл. солкуобай ороскуоттанара сабаҕаланар.

Ити өссө улахаттарын эрэ аахтахха. Күрүө-хаһаа тутуута, тиэхиньикэнэн сэбилэнии, төлөһүтэр былаһааккалары тэринии, хоруулары ыраастаан ходуһа-мэччирэҥ сирин таһаарыныы курдук кыһалҕа “Саха сүөһүтэ” хааһына тэрилтэтин иннигэр кырыы-кырыытынан турар. Кэпсэтии түмүгэр Ил Түмэн дьокутааттара саҥа тэрилтэ сайдыахтаах торумун төһө сатанарынан өйүүргэ бэлэмнэрин биллэрдилэр. Тэрилтэ салайааччыта А.Е. Артемьев Юрий Николаев быһаччы өйүүрүн-көмөлөһөрүн астынан бэлиэтиир. Кини курдук дьокутааттар кэккэлэрэ хаҥаан истэр, эрэйдээх-муҥнаах саха сүөһүтүн өрүттэр, үксүүр кэскилэ кэҥиэх этэ буоллаҕа.