Бүлүү сүнньүнээҕи улуустартан Үөһээ Бүлүү саамай бытархай киэптээх тыа хаһаайыстыбалаахтара диэтэххэ, аһара түһэрии буолбат. Баар чахчы: тохсунньу 1 күнүнээҕи көрдөрүүнэн, улуус 21 нэһилиэгэр, 4 учаастагар 10390 ынах сүөһү, ол иһигэр 4117 ыанньык иитиллэн турарын 3 кэпэрэтиип, 60-тан тахса бааһынай хаһаайыстыба уонна 798 кэтэх хаһаайыстыбалаах ыал көрөллөр-истэллэр.

Улуус үрдүнэн 21 тыһ. киһи олорор буоллаҕына, 8 тыһыынчата улуус киинигэр баар. Бачча элбэх киһини аһатыахха диэтэххэ, икки тэрээһиннээх хаһаайыстыбанан 180-ча эрэ ыанар ынахтаахтар. Үөһээ Бүлүү, Үөдүгэй нэһилиэктэрин сэргэ чугастааҕы улахан нэһилиэктэргэ, киһитин ахсааныгар охсуһуннардахха, сүөһү-ас элбэҕэ суох. Ынах сүөһү үс гыммыт иккитэ өрүс уҥуордааҕы нэһилиэктэргэ иитиллэр. “Ил Түмэн” хаһыат сэтинньи бүтүүтэ тэрийэн ыыппыт “төгүрүк остуолугар” нэһилиэк баһылыгынан уһуннук үлэлээбит, билигин Кырыкыйтан улуус мунньаҕын сүбэтигэр дьокутаат Иван Ан кырыы дьоҕус, орто нэһилиэктэргэ анаан туспа бырагыраама оҥорон үлэлэттэххэ эрэ көдьүүстээх, көмөлөөх буолуоҕун туһунан, дэлэҕэ, тыл ыһыктыбатах буолуохтаах.

“Үөһээ Бүлүү” ХЭУо астыыр-үөллүүр кэмбинээт дириэктэрэ Герман Отов: “Бары ынах төбөтүгэр көрүллэр 35-тии тыһыынчаны муҥха соботунуу үллэстэн кэбиһэн баран, сылы-сыллаан дьыбааҥҥа тиэрэ түһэн эбэтэр ус сайыны быһа ыһыахтаан өрө тэбэ сырыттахпытына, бэйэбит балык курдук айахпытын атар балаһыанньалаахпыт миигин хара ааныттан ытырыктаппыта”, -- диир. Оччотугар, кини сабаҕалыырынан, Ил Дархан 2024 сылга өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин бэйэ үрүҥ аһынан хааччыйар өлүүтүн 61 бырыһыаҥҥа тиэрдэргэ сорудаҕын 10 бырыһыана даҕаны туолара саарбах буолан тахсар.

Герман Егоровичтыын сөпсөһүмүөххэ хайдах даҕаны сатаммат. Улууска соҕотох улахан кэмбинээт нэһилиэктэр, учаастактар үүт туттарар ыалларын барыларын кытта үлэлэһэр. “Бүлүү” федеральнай айан суолун кытыытыгар олорор Харбалаах, Тамалакаан, Ороһу, Нам, Балаҕаннаах уонна Үөһээ Бүлүү, Үөдүгэй, Кэнтик нэһилиэктэриттэн массыынанан тута тиэйэн киллэрэн, кэмбинээккэ үрүҥ ас эгэлгэтин астыыр буоллахтарына, өрүс уҥуордааҕылар бары уонна бэтэрээ эҥээртэн Туобуйа, Быракаан, Өргүөт тутуллубут үүттэн арыы астыыр эрэ кыахтаахтар.

Быйыл Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтиттэн 2781 туонна үүккэ квота тириэрдилиннэ. Былырыын улуус үрдүнэн 4193 туонна үүтү туппуттара.  Кэтэхтэр саҥа мэхэньииһиминэн 50 солкуобайдаах субсидия харчытыгар хапсыбат буоланнар, үүт туттарааччы ахсаана тосту аҕыйаатар даҕаны, тириэрдиллибит кээмэйи толорорго Г.Отов саарбахтаабат. Кэмбинээт дириэктэрэ атынтан дьиксинэр: ыаллар сайын буоллар эрэ ынахтарын ньирэйдэрин кытта көҥүл-босхо эмньик ыытан кэбиһиэхтэрэ, оттон үүт тутуллубат буоллаҕына, арыы собуота сабыллар аакка барар. Нэһилиэктэрдээҕи арыы собуоттара төһө да барыыһа суохтарын иһин, үлэлиэхтээхтэр, дьоҥҥо өҥө оҥоруохтаахтар. Тыа сиригэр үлэ, оҥорон таһаарыы баар эрэ буоллаҕына, сайдыы диэки хардыылыырбыт, ас-үөл дэлэйэрэ илэ.

  Манна сыһыаран эттэххэ, боломуочуйалаах улуус дьаһалтата “Үөһээ Бүлүү” ХЭУо-ны улууска соҕотох соҕотуопкалыыр тэрилтэнэн талан анаата. Бу күннэргэ бирикээс таҕыстар эрэ үүт туттарар хаһаайыстыбалары кытта контрактация дуогабарын түһэрсиэхтээхтэр. Ол иннинэ Герман Отов үлэһиттэрин уонна улуустааҕы тыа хаһаайыстыбатын салайааччыта Сергей Иванову кытта нэһилиэктэргэ, учаастактарга сылдьан, сүөһүлээх дьоннуун сүбэ-соргу тобулар соруктаах сүбэ мунньахтары тэрийэн ыыттылар. Нэһилиэктэн нэһилиэк, өссө биир нэһилиэк иһигэр олорор дьон санаата сиртэн халлаан ырааҕын курдук уратылаһар буолар эбит.  

 Холобур, Боотулуу нэһилиэгэр киирэр Көтөрдөөх учаастагын 16 ыала дьүккү бары 86 ынахтарыгар “төбө харчытын” ылабыт диэн быһаарынан олороллор. Ол аата көтөрдөөхтөр 3 мөл. 10 тыһ. солкуобай үөһэттэн кэлэн түһэрин күүтэллэр. Мантан 7 биэрэстэ хоту сытар Сургуулук нэһилиэгэр сүөһүлээх ыаллар бары 11 бааһынай хаһаайыстыба иһинэн киирэн, 60-нуу солкуобайга туттарардыы тэриммиттэр. Нэһилиэк тыа хаһаайыстыбатыгар исписэлииһэ Екатерина Афанасьева былырыын кэтэхтиин-бааһынайдыын 32 ыал 212 туонна үүтү 45-тии солкуобайга туттаран, 9 мөл. 540 тыһ. солкуобайы аахсыбыттарын, быйыл 60-нуу солкуобайга биир оччо үүтү туттардахтарына, 12 мөл. 720 тыһ. солкуобайы аахсыахтарын, оттон нэһилиэк 190 ынаҕар  “төбө харчытынан” ыллахтарына 6 мөл. 650 тыһ. солкуобайынан муҥурданан сүүйтэриилээх хаалалларынан, бары күргүөмүнэн бааһынай суолун тутуһарга быһаарынан эрэллэрин туһунан өссө ахсынньыга эппитэ. Онно акылаат эрдэ ууруллубут: үүт туттарааччылар бэйэлэрин күүстэринэн арыы собуотун саҥа дьиэтин холлоҕоһун туппуттар, аны саас тутуу матырыйаала тиийдэҕинэ, ситэрэн үлэҕэ киллэриэхтэрэ.

Тэҥнэбилгэ эттэххэ,  280 ынахтаах Мэйик нэһилиэгэ ааспыт сылга 31 туонна үүтү туттаран, 1 мөл. 395 тыһ. солкуобай дохуоттаммыта. Быйыл итиччэ ынахтарыгар “төбө харчытынан” ыллахтарына, 9 мөл. 800 тыһ. солкуобай хааһынаттан буор-босхо кэлэн түһүөҕэ. Дьиҥэр, бу нэһилиэккэ аныгылыы сэбилэммит саҥа сыахтаахтар. Мэйик ыаллара эрдэ 45-тии солкуобайга туттарбатах буоллахтарына, эгэ, быйыл соҕотуопкаһыт 10 солкуобайын аайы марайдамматтара илэ.   Нэһилиэк баһылыга Михаил Хаччагаев үүтү туттарыы кээмэйэ кыратын сүөһүлээх ыаллар “эккэ үлэлииллэринэн” быһаарар. Өрүс бэтэрээ өттүнээҕи нэһилиэктэргэ эмиэ маннык көстүү баар. Улуус кииниттэн чугас, айан суолун кытыытыгар олорор ыаллар ыабыт үүттэрин бэйэлэрэ эрийэн сүөгэйдээн-арыылаан, онтуларын атыылаан-батаран, тута уу харчыланар абыраллааҕын амтаһыйбыт бадахтаахтар. 

Ил Дархан Анал этиитигэр үтүө холобурга ахтыллыбыт Ороһу нэһилиэгин баһылыга Анатолий Антонов хайдах-туох дьаһанан эрэрий? “Нэһилиэкпэр үс улахан бааһынайдаахпын. Кинилэр сылга ортотунан 200 туонна үүтү улуустааҕы астыыр-үөллүүр кэмбинээккэ туттараллар. Кэтэхтэргэ бэйэм туспа толкуйдаахпын. Улууска биллэр урбаанньыт Светлана Сортоловалыын кэпсэтэммин кини бэйэтин харчытын уган, ынахтаах ыаллартан үүттэрин 30-туу солкуобайга тутуоҕа. Собуот дьиэтин уонна тэрилин уларсабын. Үүт тутан астыыр 2 үлэһиттээх буолуоҕа. Тарда соҕус эттэххэ, 30-40 туонна үүккэ суоттанабыт. Ыаллыы нэһилиэктэртэн кэлэн туттардахтарына, таһымныан сөп”, -- диэн Анатолий Васильевич быһааран кэпсээтэ.

Үүт тутар тэрилтэ -- “Үөһээ Бүлүү” ХЭУо салайааччыта ынахтарын төбөтүгэр көмө харчы ылбыт ыаллартан үүт тутан, арыы собуоттарын үлэлэтэр модун санаалаах. Ону хайдах ситиһиэй? Герман Егорович этэринэн, Көтөрдөөх 16 ыала 86 ынахтарыгар көмө харчыны ылбыттарын таһынан бары уруккуларын курдук салгыы үүт туттарар санаалаахтар эбит. Онно сөбүлэспит төрүөттэрэ маннык. Холобур, 40 туонна үүтү туттардахтарына, олохтоох арыы собуота 1 туонна 700 киилэ арыыны оҥорон таһаарар. Маны соҕотуопкаһыт үүт туттарааччылары кытта хайа охсубут аҥаардаһан, ким төһөнү туттарбытынан үллэрэн биэрэр. Үүт туттарааччы бэйэтин өлүүтүн сиирэ, атыылыыра – көҥүлэ. Оттон соҕотуопкаһыт хаалбыт 850 киилэ арыыны 550-нуу солкуобайга атыылаан, харчыга кубулутан (467 тыһ. 500 солк.), үлэһиттэрин хамнастыахтаах, арыы собуотун үлэлэтэр ороскуотун сабыныахтаах.

Маннык усулуобуйаҕа сөбүлэһэр ыаллар атын даҕаны нэһилиэктэргэ бааллар, күннэтэ эбиллэн иһэллэр. Кумааҕыга биһиллэр бааһынайдардааҕар элбэх ынахтаах ыаллар бааллара кистэл буолбатах. Нэһилиэк аайы баар 5-10 ынахтаах кэтэхтэр үүттэрин инньэ диэн сиргэ тоҕон кэбиһиэхтэрэ дуо?  Туһаҕа турар уонна бэлэм ас киирэн кэлэр буоллаҕа. Күүлэт учаастагын олохтооҕо Руслан Николаев 30-ча сүөһүнү иитэр, 10-тан тахса ынаҕы ыыр. Кини улуус хаһыатыгар: “Мин тус бэйэм ынах төбөтүгэр 35 тыһ. солкуобайы ылардыы олоробун уонна үүппүн үөрэ-көтө туттарар санаалаахпын”, -- диэн суруйбут.

Улуустааҕы тыа хаһаайыстыбатын салалтата сүөһүнү иитии салаатыгар бааһынай (фермер) хаһаайыстыбаларга тыа хаһаайыстыбатын үлэтин тэрийии стандартаммыт универсальнай систиэмэтин (кылгатан СУС) оҥорон үлэлэтэрин туһунан эрдэ сырдатан (“Ил Түмэн” – 25.12.2020) турабын. Судаарыстыба бүддьүөтүттэн көрүллэр 35 солкуобайы уонна соҕотуопкалыыр тэрилтэ биэрэр 10 солкуобайын таһынан улуус бааһынай хас ынаҕы ыырыттан көрөн, 1 киилэ үүтүгэр өссө эбэр. Ааспыт сылга ити сонун мэхэньииһими туһанан, улуус 65 бааһынай хаһаайыстыбата 1048 ынаҕар эбии 19 мөл. 600 тыһ. солкуобайы аахсыбыта. Сергей Иванов бу бырагырааманы быйыл салгыы үлэлэтэргэ улуус бүддьүөтүттэн 20 мөл. солк. көмө харчы көрүллүбүтүн иһитиннэрдэ. Ол эбэтэр 10 ынахтаах бааһынай 1 киилэ үүтүгэр 65 солкуобайы аахсарыттан саҕалаан 100 ынахтаах бааһынай (кэпэрэтиип) 75 солкуобайы ыларыгар диэри, хаһаайыстыба ынаҕын ахсааныттан тутулуктанан, ити икки ардынан халбаҥныыр. Улуус бүддьүөтүттэн бэриллибит көмө харчы булгу салгыы сайдарга туттуллуохтаах: ынах, тыраахтар, оттуур тиэхиньикэ, ынах ыыр аппараат атыылаһарга, хотон туттарга эбэтэр өрөмүөннүүргэ (кэҥэттэргэ). СУС туһатын бааһынайдар амтаһыйаннар, атыттар сэҥээрэннэр, Сергей Иванович билиҥҥи туругунан үрдэтиллибит субсидиялаах үүккэ 1,5 тыһ. кэриҥэ ынах “үлэлиэҕин” билиһиннэрдэ.

Халлаантан түһэр харчыны кэлтэйдии кэтэһэри-манаһары, уруйдууру-айхаллыыры тохтотуохха. Босхо-бэлэм икки атахтааҕы хаһан даҕаны үтүөҕэ  тириэрдибэтэҕэ, аны кэлэн тириэрдэр үһүө. Бытархай хаһаайыстыбалардаах Үөһээ Бүлүү улууһа үлэни, оҥорон таһаарыыны өрө тутан, кэҥиир-сайдар суолу тобулбут холобурун, ол иһигэр уһук нэһилиэк Сургуулук чэрдээх илиилээх дьонун бачыымын батыһан, үбү-харчыны үлэлээн-хамнаан ылар туһун тутуһуохха. Оччоҕо эрэ сүөһүбүт-аспыт дэлэйиэ, саха омук уһун уоту оттор кэскилэ кэҥиэ эрэбил.