Баачаан сылгылара

Сылгыһыт күнүн көрсө СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитин, Үөһээ Дьааҥы улууһун бочуоттаах олохтооҕун, «Баачаан» ХЭТ салайааччытын Владимир Христофорович Чириковы кытта Дьааҥы сылгытын туһунан кэпсэттибит.

– Владимир Христофорович, хаһааҥҥыттан Дьааҥы сылгытынан дьарыктанаҕын?

– Мин бэйэм геолог идэлээхпин. 1981 сыллаахха Новосибирскайдааҕы судаарыстыбаннай университеты бүтэрбитим. Ол кэннэ 12 сыл геологынан үлэлээбитим. Онтон, 90-с сылларга, урбаанньыттыы барбытым. Дьааҥы үс улууһугар атыы-эргиэн эйгэтигэр үлэлээбитим. Кэлин, 2002 сылтан, сылгы иитиитинэн дьарыктанан саҕалаабытым. Үөһээ Дьааҥы улууһугар, Адыаччы нэһилиэгэр, өбүгэлэрим Баачааннар төрүт түөлбэлэригэр – Кэнкэбэҕэ сылгы базатын оҥостубутум. Аан бастаан Сартаҥнааҕы сылгы собуотуттан 15 племенной убаһаны атыылаһан аҕалбытым. Онтон Сэргэлээх, Остуолба, Арыылаах, Боруулаах, Табалаах, Адыаччы сылгыларын сүүмэрдээн хомуйбутум. Дьэ, ити кэннэ, кэргэним быраатын Бүөтүр Силэпсиэптиин хаан уларытан, үөрдэри наардаан, үтүө сылгыны иитэн барбыппыт.

– Күн бүгүн хаһаайыстыбаҥ төһө элбэх сылгылааҕый?

– 2020 сыл түмүгүнэн 210 племенной сылгылаахпыт. Онтон атыыра – 13. Бары – «элиталар». Биэбит 138 буолла. Онон сылгыбыт 85%-на «элита» дэнэр. Үһүгэр диэри саастаах 59 сылгылаахпыт. Төрүөҕү ылыыбыт – 75,2 %-ҥа тэҥнэһэр. Быйыл оппут кырыымчык буолан, кыстыкка 14 эрэ убаһаны хаалларбыппыт. Бу иннинээҕи сылларга 22-23-түү убаһа хаалар этэ.

– Үөһээ Дьааҥыга сылгы иитиитэ төһө сайдыылааҕый?

– 90-с сылларга Үөһээ Дьааҥы улууһугар 14 тыһыынчаҕа чугаһыыр сылгы баара. Билигин сэттэ эрэ тыһыынчаттан ордук хаалла. Бастаан урбаанынан дьарыктанарбар, Усуйаанаттан, Эбээн Бытантайтан таба этин, оттон Борулаахтан, Табалаахтан, Адыаччыттан, Арыылаахтан сылгы уонна куобах этин соҕотуопкалаан, Дьокуускайга уонна соҕуруу улуустарга илдьэрбит. Оннук элбэх эт баара. Билигин сылгыбыт этэ кыһын ортото атыыланан бүтэн хаалар. Онуоха үгүс киһи: «Дьааҥы сылгытын этин тоҕо аҕалбаккыт?» – диэн ыйытар. Ол курдук биһиги сылгыбыт этэ туохха да тэҥнэммэт ураты минньигэс амтаннаах.

– Племенной хаһаайыстыба статуһун хаһан ылбыккытый?

– 2017-2019 сылларга «Сахаплемхолбоһук» тэрилтэ сылгыларбар бонитировка оҥорбута. Ол үлэ түмүгүнэн, 2019 сыллаахха, Арассыыйа племенной хаһаайыстыбаларын анал реестрыгар киирбиппит. Дьааҥы сылгытын тарҕатар племенной репродуктор сэртипикээтин туппуппут.

– Дьааҥы сылгыта туох уратылааҕый?

– Дьааҥы сылгыта – ханнык да кэлии, монгуол дуу, скиф дуу сылгыта буолбатах. Былырыын Австрия, Москватааҕы сылгы институтун уонна Саха сирин тыатын хаһаайысбатын институтун генетик-учуонайдарын кытта билсибитим. Кинилэр биһиги сылгыбытын хоту дойдуга төрүт олохтоох, түҥ былыргы сэлии сылгытын (плейстоценовая ископаемая лошадь) удьуорун быһыытынан үөрэтэр баҕалаахтар. Онон ити түөрүйэни бэрэбиэркэлээри мин базабар кэлэ сатаабыттара. Ол гынан баран, былырыыҥҥы ойуур баһаардара Баатаҕайга сөмөлүөт сырыытыгар мэһэйдэһэн, кыайан кэлбэккэ хаалбыттара.

2018 сыллаахха Баатаҕай үөлэһин (Батагайский карстовый провал) ирбэт тоҥун быыһыгар тыһыынчанан сылларга хараллан сыппыт кулунчук өлүгүн булбуттара. Ону бүтүннүү Дьокуускайдааҕы сэлии түмэлигэр тиэйэн илдьибиттэрэ. Учуонайдар өлүк ДНК-тын билиҥҥи Дьааҥы сылгытын кытта тэҥнээн көрө, чинчийэ сылдьаллар. Өскөтүн генетическай өрүттэрэ майгыннастаҕына эбэтэр сөп түбэстэҕинэ – бүтүн аан дойдуга Пржевальскай сылгытын арыйыы курдук улахан научнай сенсация буолар чинчилээх. Оччоҕо саха сылгыта Плейстоценовай кэм саҕаттан ордон кэлбит сылгы удьуорун быһыытынан дакаастаныаҕа.

Эрдэ учуонайдар биһиги сылгыбытыттан уонна Адыаччатааҕы палеонтологическай түмэлгэ харалла сытар сылгы уҥуохтарын кырамталарыттан анаалыс ылбыттара.

Онон Дьааҥы, саха сылгытын билимҥэ интэриэһэ, суолтата күнтэн күн үрдээн иһэр. Дьааҥы сылгытын курдук тымныыны тулуйумтуо, минньигэс иҥэмтэлээх эттээх, дэгиттэр хаачыстыбалаах сылгы суох. Ол да иһин буолуо, элбэх киһи бу боруода сылгыны иитиэн баҕарар. Инникитин СӨ Тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ анал судаарыстыбаннай бырагыраама оҥорон, Дьааҥы сылгытын ахсаанын элбэтиигэ киэҥ хабааннаах үлэ ыытыан сөп дии саныыбын.

– Билигин сылгы иитиитигэр туох сүрүн кыһалҕалары көрсөҕүт?

– Бу ааспыт сүүрбэччэ сыл устата уустук да, үтүө да дьыллар кэлэн аастылар. Холобур, икки кэнники сылларга уот кураан турда. Онон сүрүн кыһалҕабытынан оттооһун буолар. Кэлин, сопхуостар эстибиттэрин кэннэ күттүөннээх мелиоративнай үлэ бара илик. Сопхуос саҕана, холобур, мин аҕам салайааччынан үлэлиир эрдэҕинэ, бульдозердарга бэйэтэ ыйан-кэрдэн быһыттары оҥорторор эбэтэр дьонунан хастарар этэ. Билигин өрөспүүбүлүкэбит бастакы Бэрэсидьиэнэ Михаил Ефимович Николаев: «Үбүлээһини муниципальнай тэриллиилэргэ бэйэлэригэр биэриэххэ», – диэн сөпкө этэр. Оччоҕо нэһилиэктэр быһыттары, быыс бүтэйдэри, өртөөһүнү, бөрө бултааһынын курдук олохтоох кыһалҕалары бэйэлэрэ тута миэстэтигэр быһаарар кыахтаныа этилэр.

2019-2020 сылларга, улахан ойуур баһаардарын кэннэ, ыарахан кыстык кэлбитэ. Онуоха тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ Тааттаттан, Чурапчыттан от тиэйэн аҕалан, дьааҥылары улаханнык абыраабыта. Ол курдук, биһиги 45 туонна оту атыылаһан кыстыгы этэҥҥэ туораабыппыт.

– Нэһилиэнньэ Дьааҥы сылгытын төһө сэҥээрэрий?

– Племенной хаһаайыстыба буоларбыт быһыытынан сылгыны атыыга таһаарабыт. Быйыл син элбэх сылгыны атыылаатыбыт. Сунтаартан, Бүлүүттэн, Чурапчыттан, Тааттаттан, Уус Алдантан, Горнайтай, Мэҥэттэн, Намтан сүрдээх элбэх киһи ыйыта сырытта. Аҕыйах хонуктааҕыта абыйдар кэлэн балачча элбэх сылгыны атыылаһан бардылар. Онон дьон Дьааҥы сылгытын сэҥээрэр эбит диэн түмүк оҥоһуннум. Билигин ахсаанын икки төгүл элбэтэр киһи улууспут нэһилиэнньэтин этинэн, атын улуустары племенной сылгынан хааччыйыа этибит дии саныыбын.

– Владимир Христофорович, сиһилии кэпсээҥҥэр махтанабыт. «Баачаан» хаһаайыстыба үлэтэ-хамнаһа өссө да сайда, кэҥии, Дьааҥы сылгытын ахсаана эбиллэ турарыгар баҕарабыт.

«Сылгы – дьиҥнээх айылҕа оҕото»

Петр Слепцов, Адыаччы олохтооҕо, сылгыһыт:

– Сылгыһыттаабытым 10-тан тахса сыл буолла. «Баачаан» хаһаайыстыбаҕа 2002 сылтан үлэлиибин. Быйыл сылгыга уустук кыстык ааһан эрэр. Оппут кырыымчык. 200-тан тахса Дьааҥы племенной сылгытын көрөбүт. Биһиги сылгыбыт олус тулуурдаах, дьиҥнээх айылҕа оҕото. Аны туран, этэ – ураты минньигэс. Холобур, кыһыннары күөх сытар чыбааҕынан аһылыктанар сылгы этин сыата кытархай, айахха киирэн баран ууллан хаалар. Сити курдук дьикти минньигэс амтаннаах.

Улууспутугар Сылгыһыт күнүн тэрээһиннэрэ улуус киинигэр ааһаллар. Араас куонкурстар, күрэхтэһиилэр, сылгы атастаһыыта буолаллар. Сылгыһыттар онно мустан, күрэхтэһэн, уопут атастаһан, тыыннарын таһаараллар, үөрэллэр-көтөллөр. Аныгы сылгыһыт сүрүн кыһалҕата – хамнаһын кээмэйэ. Сылгыһыттар үксүбүт 30 тыһ. солк. иһинэн хамнастаахпыт. Биллэн турар, ити туох барыта ыарыы турар кэмигэр, олох аҕыйах. Онон судаарыстыба хамнас өттүгэр туох эмэ өйөбүл оҥороро буоллар, куһаҕана суох буолуо этэ.