Көмүөл күүһэ

2009 сыллаахха Арыылаах нэһилиэгин кэтэх ыаллара кыһалҕа кымньыылаан, «Силис» диэн өҥөнү оҥорор тыа хаһаайыстыбатын кэпэрэтиибин (СПОК) тэрийэргэ күһэллибиттэр. Ыаллар эрдэ үүттэрин «Сунтаар-Аска» туттара олорбуттар. Бу тэрилтэ нэһилиэккэ үүт тутар пууну үлэлэтэр, итиэннэ үүтү эрийэн баран, Тойбохойго илдьэн астыы сылдьыбыт. Маныаха олохтоохтор үүттэрин туора тэрилтэҕэ туттарар ночооттооҕун өйдөөбүттэр.

– Бастатан туран, үүт харчыта 6 ыйга тиийэ хойутаан кэлэрэ. Иккиһинэн, холбуллубут үүтү ылбаттара. Аны бэйэбит үүппүтүн бүтүннүү туттаран кэбиһэн баран, үрүҥ аһы, арыыны харахтаабакка эрэ, аҥаардас «кураанах» үүтүнэн, «Раманан» олорбуппут, – диэн «Силис» кэпэрэтиип бэрэссэдээтэлэ Римма Павловна Семенова кэпсээтэ.

– Кистэл буолбатах, тыа сиригэр үлэ суох. Ордук эр дьон үлэтэ суох олороллор. Дьахтар аймах өссө уһуйааҥҥа, оскуолаҕа, кулуупка үлэлээн син хамнастанар. Оттон эр киһи ытаабытын да, ыллаабытын да иһин кыра нэһилиэккэ үлэ булара уустук. Онон бары мунньахтаан баран, бэйэбит туспа хаһаайыстыба буолан барарга быһаарыммыппыт. Үүппүтүн бэйэбит астыахпытын, эбии дохуот киллэриниэхпитин баҕарбыппыт. Инньэ гынан, «Силис» СПОК тэриллибитэ. Нэһилиэккэ турбут «Хочо» муниципальнай унитарнай тэрилтэ сэппэрээтэрин бэйэбитигэр ылбыппыт. Урбааны өйүүр пуондаттан кирэдьиит ылан, Москваттан оборудование аҕалтарбыппыт. Ону собуот үлэһитэ кэлэн 2 нэдиэлэ үөрэтэн, көрдөрөн, такайан барбыта. Бастаан кэпэрэтиипкэ 10 пайщик киирбитэ. Кэлин дьон үүт харчыта кэмигэр кэлэрин биһирээбитэ. Онон пайщикпыт ахсаана сыыйа 50-тан тахса буолбута, – диэн Римма Павловна салгыы сэһэргээтэ.

«Силис» кэпэрэтиип ситиһиилээх үлэтин түмүгэр, үгүс ыал үүт харчытын кэмигэр ылар, быр-бааччы олорор буолбут. Хаһаайыстыба биир маастары, биир лабораны, биир хачыгаары, биир оробуочайы уонна дириэктэри толору соц-бакыаттаах үлэнэн хааччыйбыт. Уһун Күөлгэ үрүҥ ас эгэлгэтэ: йогурт, суорат, иэдьэгэй, кымыс, оргутуллубут үүт, 40 %-наах, 55 %-наах сүөгэйдэр, 82 %-наах арыы оҥоһуллан тахсар буолбут.

– Элбэх бородууксуйаны астаан олорбуппут. Нэһилиэги бүтүннүү үрүҥ аһынан хааччыйар этибит. Ордукпутун улуус киинигэр киллэрэн батаран эбии дохуот оҥосторбут. Ити курдук, 10-ча сыл устата быр-бааччы үлэлээн-хамсаан олорбуппут, – диэн Римма Павловна бэлиэтээтэ.

Бастаан утаа, «Силис» кыттыгастарын сүөһүлэрэ олоччу бэйэлэрин хотонноругар турбуттар. Онтон 2011 сыллаахха тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин уонна улуус дьаһалтатын өйөбүллэринэн пайщиктар бэйэлэрин күүстэринэн 50-ча сүөһү турар хотонун тутан үлэҕэ киллэрбиттэр. Онно хаһаайыстыба «Үйэлээх сүөһү» улуустааҕы бырагырааманан ылыллыбыт ынахтара уонна сорох пайщиктарын сүөһүлэрэ киирбиттэрэ.

Бастакы кыһалҕа

«Силис» кэпэрэтиип үлэтэ-хамнаһа сыыйа кэҥээн барбыт. Сүөһүтэ-аһа элбээбит. Ол түмүгэр сайылыкка кытта тахсан, үрүҥ илгэни үрүлүппүттэр. Ол гынан баран, бастаан ыанньыксыт кыһалҕата үөскээбит.

– Ыанньыксыт кыһалҕата турбута. Олохтоохтор уопсай хотоҥҥо үлэлиэхтэрин баҕарбатахтара. Онон омуктары аҕалан үлэлэтэ сылдьыбыппыт. Ол эрээри, сотору кэминэн сөбүлээбэккэ, баран хаалбыттара. Ол кэннэ ускул-тэскил сылдьар дьону аҕалан үлэлэтэн көрбүппүт. Эмиэ уһаабатахтара. Онон сүөһүлэрбитин хаһаайыттарыгар түҥэтэргэ күһэллибиппит. Оннук 2018 сылга диэри олорбуппут. Дьон үүтүн тутан, бородууксуйа оҥорон, эбии дохуот киллэрэр этибит, – диэн бэрэссэдээтэл кэпсээтэ.

Иккис тыын

2018 сыллаахха хаһаайыстыба хотонун сөргүппүттэр. Бэл диэтэр, эргэ уу таһар массыынаны атыылаһан, уу кыһалҕата кэмигэр быһаарыллыбыт. Сүөһүлэр хотоҥҥо туран эрэ уулуур кыахтаммыттар.

– Бастаан утаа, кыттыгастарбыт сүөһүлэрин хотоҥҥо киллэрэн баран эрэй бөҕөтүн көрсүбүппүт. Сүөһүлэр уулуу тахсан баран, дьиэлэригэр төттөрү күрээн хаалаллара. Онон олору сырсан эрэйдэнэ сылдьыбыппыт. Оттон миэстэтигэр уулуур буолбуттарыгар, ити кыһалҕа этэҥҥэ быһаарыллыбыта, – диир Римма Павловна.

Ону таһынан, нэһилиэк баһылыга «Силис» кэпэрэтиипкэ Бакамда диэн учаастакка 320 галаах ходуһаны арендаҕа биэрбит. Ону хаһаайыстыба бэйэтин сүөһүтүгэр оттуурга диэн 20 ганы хаалларан баран, ордугун пайщиктарыгар түҥэппит. Хотоҥҥо олохтоох уолаттар бэйэлэрин сүөһүлэрин көрдөрө биэрбиттэр уонна таарыйа үлэҕэ киирбиттэр. Онон хаһаайыстыба иккис тыына киирэн барбыт.

Уларыйыы содула

2021 сылтан саҥа мэхэньииһимнэр үлэҕэ киирдилэр. Онуоха хаһаайыстыба үлэтигэр уларыйыы бөҕөтө киирбит. «Силис» СПОК пайщиктара уопсайа 236 ыанар ынахтаахтар. Балартан 50-ча эрэ сүөһү хаһаайыстыба хотонугар турар. Атыттары ыаллар бэйэлэрин хотонноругар көрөллөр.

– Саҥа балаһыанньанан сүөһүбүт бүтүннүү уопсай хотоҥҥо турар буолуохтаах. Оччоҕо эрэ үүппүт субсидиялаах 50 солк. (50 солк – судаарыстыба өйөбүлэ, манна 10 солк. соҕотуопкалааччы эбии эбиэхтээх) хапсар. Сүөһүбүт барыта биир хотоҥҥо батар кыаҕа суох. Онон сүөһүбүтүн эмиэ хаһаайыттарыгар тарҕатарга күһэлиннибит, – диэн Римма Павловна кэпсээтэ.

Уларыйыы саҕаламмытыгар арыылаахтар эмиэ сүүрүү-көтүү, мунньахтааһын бөҕө буолбуттар. Ол түмүгэр үүттэрин 60 солк. туттарыан баҕалаахтар ИП буоллуннар диэн модьуйбуттар. Онуоха үс ИП-ны тэрийбиттэр. Баларга сорох кэтэх ыаллары холбоон, үүттэ[1]рин үрдүк сыанаҕа туттарар кыах үөскээбит курдук буолбут.

– Ол гынан баран, аны биир кыһалҕа күөрэс гынна. Быйылгы үүппүт квотатын 70 % сарбыйан кэбистилэр. Ол түмүгэр ыал биир ынаҕар 600 эрэ киилэ үүт тиксэр буолла. Бу иннинэ үгүс ыал биир ынахтан 1 туоннаны ыы олорбута. Ол аата нуормаларын толордохторуна, үүттэрин кыайан тутар кыах суох. Оччоҕо бу дьон ордук үүттэрин ханна гыналлар диэн боппуруос үөскүүр. Ордуктарын кэпэрэтиипкэ ким даҕаны 10 солк. туттарыан баҕарбат, – диэн Римма Павловна саҥа мэхэньииһим итэҕэс өттүн эттэ.

Онон элбэх ыал толкуйдаан баран, хас биирдии ыанар ынахпытыгар 35 тыһ. солк. ылбыппыт ордук эбит диэн санааҕа кэлбит. Инньэ гынан урукку хаһаайыстыбаларыгар кыттыһыахтарын баҕарбатахтар. Даҕатан эттэххэ, «Силис» кэпэрэтиип быйыл 100 сүөһү турар хотонун тутарга тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтиттэн өйөбүл ылбыта. Онуоха хотонноро үлэҕэ киирдэҕинэ, туох сүөһүтүнэн толороллорун толкуйдуу сылдьаллар. «Силис» СПОК бэйэтин сүөһүтэ лаппа аҕыйах. Хаһаайыстыба бэрэссэдээтэлэ Римма Павловна билигин квота былдьаһыга диэн этэр. Кини быйыл үүккэ квота аччаабытынан сиэттэрэн, үрүҥ ас кээмэйэ лаппа аҕыйыыра буолуо диэн дьаарханар. Ону кытта «Силис» СПОК дьылҕата эмиэ салгыҥҥа ыйанан турар. Онуоха квота боппуруоһа сиэрдээхтик быһаарылларын эрэнэ күүтэллэр.