Дэлэҕэ да ол иһин сайыҥҥы ыйдары «өлгөм үүт кэмэ» диэн ааттыахтара дуо? Ол эрээри быйыл тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар уустук балаһыанньа үөскээтэ – сайын курааннаан, сорох сирдэргэ аһыҥка ыһан, от аанньа үүммүтэ. Ону кытта үүтү туттарыы көрдөрүүтэ былырыыҥҥытааҕар намыһах. Тоҕо?

Үүтү 60 солк. тутар буоллулар

Өрөспүүбүлүкэҕэ үүт туттарыытын салаатыгар баар кыһалҕалар сыллата быһаарыллыбакка, туттарааччылар даҕаны, соҕотуопкалааччылар да санньыйар түгэннэрэ элбэх этэ. Холобур, биир киилэ үүтү оҥорон таһаарыы ороскуота 59-60 солк. эбит буоллаҕына, лиитэрэ үүккэ бэриллэр субсидия 45 солкуобайга тэҥнэһэрэ. Оттон тыа сирин олохтоохторун биир сүрүн дохуоттара үүт туттарыытыттан кэлэр буоллаҕа эбээт. Ол иһин ыабыт үүттэрин чэй үүтүгэр да хаалларбакка туттараллара.

2020 сыллаахха өрөспүүбүлүкэ үрдүкү салалтатын таһымыгар тыа хаһаайыстыбатын салаатын сайыннарыыга көдьүүстээх уларытыы киллэрэр туһунан кэпсэтии тахсыбыта. Ол түмүгэр тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарааччылары өйүүр саҥа мэхэньиисим олоххо киирдэ. Ол курдук, т эрээһиннээх хаһаайыстыбаларга биир киилэ үүт иһин 50 солк. субсидияны көрдүлэр. Онно өссө эбии соҕотуопкаланар сыана эбиллэн, биир киилэ үүт 60 солкуобайга турар буолла. Оттон кэтэх хаһаайыстыбалаахтар ыанар ынах төбөтүгэр 35 тыһ. солкуобайы ыллылар. Бу харчыны ылбыттар үүттэрин субсидията суох 10 солкуобайга туттарыахтарын сөп.

ИЛ Дархан Айсен Николаев 2020 сыл сэтинньи 26 күнүгэр Саха араадьыйатын истээччилэрин ыйытыыларыгар хоруйуттан:

“Саха сиригэр үүтү оҥорон таһаарыыга, сүөһүнү көрүүгэ сыллата 2 миллиард 800 солкуобай көрүллэр. Эһиил 2021 сылтан сүөһүнү иитиигэ барыта 4 миллиард солкуобай көрүллүөҕэ, ол эбэтэр дотация 40%-нан эбиллиэҕэ. Кэтэх хаһаайыстыбалаах дьон сүөһү төбөтүгэр 35 тыһыынча солкуобайы ылыахтара, бөдөҥ хаһаайыстыбаларга үүт субсидията киилэтигэр 60 солкуобайга диэри улаатыаҕа”.

Былаан -- 57 421 туонна

СӨ Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтэ 2021 сылга үүт туттарыы былаанын 57 421 туоннанан быспыт. Былырыын өрөспүүбүлүкэ үүккэ былаана 80706 туонна этэ.

Тустаах министиэристибэ «2021 сылга тыа хаһаайыстыбатын соҕотуопкатын муҥутуур кыра кээмэйин бигэргэтии туһунан» 2021 сыл тохсунньу 21 күнүнээҕи бирикээһинэн, үүт биир киилэтин 60 солк. тутар буолбуттара.

Атырдьах ыйын 26 күнүнээҕи туругунан, өрөспүүбүлүкэҕэ былааннаммыт 57 421 т үүттэн 44 035,5 туонната соҕотуопкаламмыт. Ол эбэтэр былаан 76,9 бырыһыана туолбут. Былырыыҥҥы сылы кытта тэҥнээтэххэ, бу кэмҥэ 55 972,4 туонна үүтү ыан туттарбыттар. Ол курдук, былырыыҥҥы сыллааҕар 12 852 туоннанан аҕыйах үүт ыаммыт.

СӨ Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин «2021 сылга муниципальнай оройуоннар уонна олохтоох салайыныы тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарыыны өйүүллэригэр бүддьүөттэн үбүлээһини бигэргэтии туһунан» бирикээһинэн, 2021 сылга тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарыыга 2 862 500 000 солк. кээмэйдээх субвенция көрүллүбүт. Билиҥҥи туругунан ити үптэн муниципальнай тэриллиилэргэ 90 бырыһыанын, ол эбэтэр 2 576 250 000 солк. ыыппыттар.

Соҕотуопкалыыр 35 тэрилтэ баар

2021 сылга 19 муниципальнай оройуоҥҥа уонна Дьокуускай куоракка барыта 35 соҕотуопкалыыр тэрилтэ үлэлиир. Ол курдук Амма, Үөһээ Бүлүү, Горнай, Нам, Өлүөхүмэ, Томпо, Уус Маайа, Чурапчы, Ленскэй, Мииринэй, Ньурба улуустарыгар үүттэн бородууксуйа оҥорон таһаарар биирдии тэрилтэ бу сайын үлэлээбит.

Үөһээ Дьааҥы, Кэбээйи, Таатта улуустарыгар уонна Дьокуускай куоракка -- иккилии, Бүлүү, Уус Алдан, Хаҥалас уонна Мэҥэ Хаҥалас улуустарыгар – үстүү. Оттон Сунтаар улууһа үүтү тутар түөрт тэрилтэлээх.

Ыйытыы

--Үүтү тутуу былаанын кээмэйэ кыччаабыта үүт бородууксуйатын оҥорон таһаарыы көрдөрүүтүгэр хайдах дьайда?

СӨ Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин ас-үөл уонна оҥорон таһаарыы бырамыысыланнаһын отделын салайааччы Евгений Васильев:

--Тыа хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарааччыларын өйүүр саҥа мэхэньиисим киирэн, үүт тутуу ыстаапката 35 солкуобайтан 50 солк. диэри улааппыта. Ону кытта үүт тутуутун үбүлээһин кээмэйэ оннунан хаалбыта. Өскөтүн 2020 сылга ынах сүөһүлээх дьонтон барыларыттан үүтү тутар эбит буоллахтарына, билигин юридическай сирэйдэргэ тирэҕирэбит. Оттон кэтэх хаһаайыстыбалаахтар ынахтарын төбөлөрүгэр 35 тыһ. солк. суумалаах субсидияны биэрэн, сүөһү ахсаанын элбэтэргэ соруктанабыт. Былаан кыччаабыта үүт бородууксуйатын оҥоруу көрдөрүүтүн намтатыан сөп. Ону биһиги 9 ыйдаах соҕотуопка былааныттан быһаарыахпыт.

Үлэ атахтамматах

Хаҥалас улууһугар ойуур баһаара күүскэ турбута. Бу кыһалҕа олохтоох «Хаҥалас-Ас» ТХПК үлэтигэр охсуулаах буолбутун-суоҕун мин тэрилтэ кылаабынай технолога Татьяна Никифороваттан ыйыттым. Кини: «Үлэбит атахтаммата», -- диэн кэпсээтэ.

--Биһиги 2701 туонна үүтү тутар былааннаахпыт. Итинтэн билигин 2253 туоннатын туттубут. 72 бааһынай хаһаайыстыба, 2 ТХПК уонна потребительскай хаһаайыстыбалар биһиэхэ туттараллар. Былырыын үүккэ былааммыт 4 тыһыынча туонна этэ. “Тоҕо кыччаата?” -- диир буоллахха, тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар саҥа мэхэньиисим киирэн, туттарааччы аҕыйаата. Ынах төбөтүгэр субсидия ылааччылар үүттэрин бэйэлэрэ быһааран арыыланаллар-сүөгэйдэнэллэр. Сорохтор букатын да сайыны быһа мэччирэҥҥэ ыыппыттар. Ол эрээри, потребительскай кэпэрэтиип нөҥүө туттарааччылар эмиэ бааллар. Биир лиитэрэтин биһиги 15 солк. тутабыт. Билигин үүт кээмэйэ аҕыйаата, от ыйын курдук буолбатах. Бородууксуйабытын Хаҥалас улууһун нэһилиэктэригэр, Дьокуускайга, Аллараа Бэстээххэ ыытабыт. Кэмиттэн-кэмигэр Нерюнгриттан кэлэн ылаллар.

Быйыл 39,67 туонна убаҕас сүөгэйи, 36,42 туонна арыыны, 23,41 туонна хойуу сүөгэйи, 47 туонна суораты, 65 туонна йогурту, 5 туонна курдук оргутуллубут үүтү, 3 туонна курдук сыыры оҥорон таһаардыбыт.

Билиҥҥитэ үүт харчыта 90% бэрилиннэ

Ил Түмэн тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин:

--Тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар үлэлии сылдьар дьон быйылгы дьыл уустугун көрө-билэ сырыттахтара. Ол курдук, эрдэттэн кураан буолара биллибитэ, ходуһаларга аһыҥа ыспыта, от үчүгэйдик үүммэтэҕэ. Аны улахан баһаардар тураннар, ыарахаттары үөскэтэ сырыттылар. Ол эрээри, Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ улуустары кытта дуогабардаһан түһэрсибит былаана туолуохтаах. Билиҥҥитэ үүтү туттарыы былаана кэмигэр туолан иһэр.

Үүт туттарыыта аччаабыт төрүөтэ: бастакытынан, дьылбыт кэккэ ыарахаттары үөскэттэ. Иккиһинэн, 2021 сылга тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар саҥа мэхэньиисим киирэн.

Өскөтүн бу иннинээҕи сылларга 80 тыһ. туоннаттан итэҕэһэ суох үүт тутарыллар эбит буолаҕына, ол былааммыт 57 тыһ туоннаҕа диэри кыччатыллан турар. Ол оннугар үүт биир киилэтэ 60 солк. тутуллар буолла. Билиҥҥитэ үүт тутуутун былаана 77 % курдук туолан иһэр.

Төһө да ыарахан күннээх-дьыллаах сайын сатыылаабытын иһин, тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэрэ таһаарыылаахтык үлэлээтилэр. Быйыл сайын 24 улуус 339 сайылыгар1813 киһи тахсан, уопсайа 42158 сүөһүнү көрдүлэр.

“Саҥа мэхэньиисим киирэн, үүт туттарааччы аҕыйаан, атыыга үүт бородууксуйа аччыа” диэн долгуйар эрдэ. Ыанар ынах төбөтүгэр субсидия ылбыттар үүттэрин бэйэлэрэ астана олордохторо дии! Оҕолорун, сиэннэрин, аймахтарын үүт аһылыгынан тото-хана аһатан. Ордугун арыылаан хаһааналлар, ордугун атыылыахтарын да сөп. Саҥа мэхэньиисим киирбитэ сыла да туола илик, онон түмүгэ хайдах буолуон туһунан быһаарар сатаммат. Инникитин кэтэх хаһаайыстыбалаахтартан үүтү тутуу саҥа тиһигэ оҥоһуллуон сөп. Холобур, Үөһээ Бүлүү Ороһотугар нэһилиэк дьаһалтата чааһынай предприниматели кытта дуогабардаһан, үүт сыаҕын үлэлэтэн, кэтэх хаһаайыстыбалаахтартан 30 солкуобайга үүтү тутан эрэр. Бу – саҥа саҕалааһын, сонун сүүрээн. Билигин 10-15 солк. туттарыахха сөп диэн. Ону улуус, нэһилиэк бэйэтэ көҕүлээн, бу сууманы улаатыннарыан сөп.

Билиҥҥитэ үүт харчыта 90% бэрилиннэ, үүт туттарааччыларга 2 млрд 862 мөл. ыытылынна. Ынах төбөтүгэр бэриллэр субсидияҕа 25 мөл. солк. тиийбэт. Ол үп чуолкайданан, быһаарыллан, тустаах дьоҥҥо тиийиэҕэ. Сүрүн сорукпут -- ыанар ынахпыт ахсаанын энчирэппэккэ сылы таһаарыы.

Ойуур баһаардарынан түөрт улууска уустук балаһыанньа үөскээбитэ – Нам, Горнай, Уус Маайа уонна Өймөкөөн. Горнайга ойуур баһаарыттан буолбут алдьархайы бары билэҕит, Мэҥэ Хаҥаласка, Чурапчыга отторун уокка былдьаппыттара. Баһаартан эмсэҕэлээбит дьоҥҥо сөптөөх көмө оҥоһуллуоҕа, билигин докумуоннарын оҥоруу, тустаах реестргэ киллэрии үлэтэ барар.

***

Кыстыкка киириэххэ диэри ыраах. Онуоха диэри былаан 100 бырыһыан туолар ини диэн бүк эрэнэбит.