Былаан туолбата        

Балаҕан ыйын 21 күнүгэр СӨ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Михаил Никифоров оттооһун сүнньүнэн брифинг оҥордо. Онно өрөспүүбүлүкэҕэ 375 тыһ. туонна от бэлэмнэниллибитин иһитиннэрдэ. Ол эбэтэр былаан 82 % эрэ туолбут.

СӨ Тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтин иһитиннэриитинэн, 20 696 туонна сиилэс (77 %), 7 445 туонна сенаж (50 %) бэлэмнэниллибит. Ити былырыыҥҥытааҕар лаппа аччыгый көрдөрүүлэр.

Билигин окко былааннарын 100 % бүлүүлэр эрэ толордулар. Кинилэр 27 422 туонна оту ыллылар.

– Амма, Үөһээ Бүлүү уонна Таатта улуустара былааннарын 90-тан тахса бырыһыан толордулар. Ньурба, Ленскэй, Мэҥэ Хаҥалас, Хаҥалас уонна Нам улуустара 80 %-ны аһардылар, – диэн Михаил Викторович бастыҥ көрдөрүүлээх улуустары ааттаата.

Михаил Никифоров ыаллыы эрэгийиэннэртэн оту тиэйиигэ туох үлэ-хамнас бара турарын кэпсээтэ. “Амурга, Магадаҥҥа уонна Забайкальеҕа билиҥҥитэ эпизоотическай балаһыанньа уустук. Онно сибиинньэ африканскай чумата өрө турда. Онон ордук уустук балаһыанньалаах эрэ улуустарга оту тиэйиини көҥүллүөхпүт”, – диэн эттэ. “Былааннарын 80 %-нын куоһарбыт улуустарга атын эрэгийиэннэртэн оту киллэриэхпит суоҕа” диэн эттэ.

Инньэ гынан, бүгүҥҥү туругунан, атын эрэгийиэн ото Уус Алдаҥҥа, Томпоҕо уонна Чурапчы сорох нэһилиэктэригэр кэлэрэ былааннанар.

Улуустарга балаһыанньа уустук 

СӨ Тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтин суһал иһитиннэриитинэн, ордук уустук балаһыанньа Томпоҕо, Уус Алдаҥҥа уонна Чурапчыга (60 %) үөскээбит. Ону таһынан, Мииринэй (45 %), Алдан (65 %) уонна Аллараа Халыма (61%) лаппа аччыгый көрдөрүүлээхтэр. Ол эрээри, ити улуустарга сүөһү-сылгы ахсаана соччо элбэҕэ суох. Онон оттон-мастан тардыһан, син кыстыгы туоруохтара дии саныыбыт. Оттон элбэх сүөһүлээх-астаах кэккэ улуустар чахчы кыһалҕа ытарчатыгар ытыттардылар. Онуоха уустук балаһыанньаттан сөптөөх дьаһаллар эрэ өрүһүйэр кыахтаахтар.

Дмитрий Ефимов, Томпо улууһун тыатын хаһаайыстыбатын управлениетын салайааччы:

– Балаһыанньабыт соччо бэрдэ суох. Мобильнай биригээдэлэр көмөлөрүнэн 43 %-ҥа тахсар былааннаахпыт. Билиҥҥитэ итэҕэс оппутун Амур, Магадан уобаластарыттан уонна Забайкальеттан ыларга барыллаан дуогабардаахпыт. Ол гынан баран, Россельхознадзор Амуртан уонна Забайкальеттан тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын тиэйиигэ көҥүл биэрэ илик. Билигин онно сибиинньэ чумата уонна ыыраахсыт (сибирский ящур) ыарыылар өрө турдулар. Инньэ гынан Магаданы “хаһа” сылдьабыт. Онно тырааныспар номнуо айаннаабыта. Холобур, бүгүн түүн бастакы баартыйа – 73 туонна кэлэрэ күүтүллэр. Уопсайа  ити эрэгийиэнтэн 300-тан тахса туоннаны ылыахтаахпыт.

Күн бүгүн мобильнай биригээдэлэр былааннарын аһара толордулар. 400-тэн тахса туоннаны оттоотулар. Билигин 30-тан тахса туоннаны аҕалан хайыы үйэ хаһаайыстыбаларга түҥэттибит. Бу нэдиэлэҕэ эбэтэр кэлэр нэдиэлэҕэ 100 туонна кэлэрэ былааннанар. Онтон атын оппут ыраах, суола-ииһэ суох дойдуга сытар. Ону сир тоҥноҕуна тиэйиэхпит.

Илья Ильин, Уус Алдан улууһун тыатын хаһаайыстыбатын менеджера:

– Билигин хаһаайыстыбалартан нэдиэлэҕэ иккитэ: бэнидиэнньиккэ уонна чэппиэргэ суһал иһитиннэриилэри хомуйа олоробут. Онон бэнидиэнньиктээҕи дааннайынан, улуус үрдүнэн уопсайа 29 764,5 га ходуһа охсулунна. Мантан 19 435,2 туонна оту ыллыбыт. Ити сыллааҕы былааммыт 59,2 %-нын ылар. Улуус уопсай быйылгы былаана 32 805 туоннаҕа тэҥнэһэр. Бэлиэтээн эттэххэ, сорох нэһилиэктэр күн бүгүнүгэр диэри оттуу сылдьаллар. Онон көрдөрүүбүт кыратык үрдүөҕэ дии саныыбын.

Дьиҥэр, Уус Алдан улууһа сылын аайы от атыылаһан кыстыыр. Инньэ гынан нэһилиэктэр номнуо бииргэ үлэлэһэр хаһаайыстыбалардаахтар. Холобур, бүгүн Сунтаартан 10 туонна от кэллэ. Бу иннинэ Хатастан сүүрбэччэ туонна кэлбитэ. Ити курдук кэккэ хаһаайыстыбалар бэйэлэрин номнуо хааччыйан саҕалаатылар. Атын оппутун Амуртан аҕалыахтаахтар. Эрдэтээҕи кэпсэтиинэн, 2881 туонна оту бэлэмнээн олороллор. Ол эрээри, бэтэринээринэй балаһыанньанан тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын тиэйии көҥүллэрэ илик. Онон бобуу уһулларын күүтэбит.

Күн бүгүн сүөһү ахсаана аҕыйыырын, аҕыйаабатын чопчу билгэлиир кыаҕым суох. Нэһилиэк исписэлиистэрин сорудахтаабыппыт даҕаны, чопчу дааннайдары биэрэ иликтэр. Тус бэйэм санаабар, быйыл 35 тыһ. солк. ылбыт ыаллар ыанньыктарын идэһэлиэхтэрэ суоҕа. Ол оннугар субай сүөһү сүүһэ тыаһыыра буолуо. Уопсайынан, от кыһалҕата сүөһү ахсааныгар син биир дьайыаҕа диэн сылыктыыбын. 

Эбии үп-харчы көрүллүө

Оттооһун балаһыанньатын уонна кыстыкка киирии кыһалҕатын сүнньүнэн туох үлэ-хамнас былааннаммытын Ил Түмэн тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин билиһиннэрдэ:

– Кыстыкка бэлэмнэнии үлэтэ бүтэһик түһүмэҕэр киирдэ. Ол эрээри, өрөспүүбүлүкэ былаана туолбатаҕа харахха быраҕыллар. Уопсай былаан 80-тан тахса бырыһыан эрэ туолла. Сиилэс былаана эмиэ туолбата. Онон бары уустук кыстык иһэрин өйдүүбүт. Итиннэ үчүгэйдик эрдэттэн бэлэмнэнэр уолдьаста.

Дьиҥэр, Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин да өттүттэн, улуустар суһал штабтарын да өттүлэриттэн, өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатын да өттүттэн эрдэттэн үгүс сэрэтэр уонна бэлэмнэнии үлэлэрэ ыытылыннылар. Ол курдук, улуустарга бэйэлэрин икки ардыларыгар оту тиэйиигэ, былааннаһыыга үлэлэһэллэригэр, мобильнай биригээдэлэри тэрийэллэригэр, илиинэн тирбэҕэлээн эбии оттуулларыгар, өрөспүүбүлүкэ таһыттан оту тиэйиигэ тустаах үлэни саҕалыылларыгар, о.д.а. эрэкэмэндээссийэлэр оҥоһуллубуттара. Этэргэ дылы, туох баар кыаллар ньыма барыта көрүллүбүтэ, туттуллубута.    

Бүгүҥҥү туругунан, Забайкалье кыраайыттан 500 туонна оту тиэйиигэ 40-ча массыына тиийдэ. Онон бастакы баартыйа от кэлэрэ күүтүллэр. Ити курдук, Уһук Илин үс эрэгийиэниттэн (Амуртан, Магадантан, Забайкальеттан) оту тиэйии саҕаланаары турар.

Күн бүгүн Ил Дархан боротокуолугар ыксаллаах быһыы-майгы резервэтиттэн кыстык оту булууга 56 мөл. солк. былааннанан турар. Ол эрээри, бу харчы түргэнник хамсыырыгар Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ суһаллык ылсыан наада. Билигин ити үп хамсаабакка сытар.

Аны туран, Ил Түмэн алтынньытааҕы сиэссийэтигэр өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 170 мөл. солк. эбии көрүөхтээхпит. Билигин чааһынай массыыналар Ил Дархан боротокуолугар харчы көрүллүбүтэ диэн мэктиэлээх бэйэлэрэ тиэйэ сылдьаллар. Ол гынан баран төлөбүр дьоҥҥо кэмигэр барыахтаах. Итини Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ хонтуруоллуу олоруохтаах.

Маны таһынан, 2022 сыллааҕы бүддьүөккэ 500-600 мөл. солк. туспа строканан киирдэҕинэ эрэ, бука, кыстыгы этэҥҥэ туоруурбут буолуо. Онон кыстык боппуруоһугар күүстээх үлэ барыахтаах. Уопсайынан, быйыл өрөспүүбүлүкэни уустук кыстык күүтэр. Инньэ гынан хаһаайыстыбалары эбии аһылык боппуруоһун болҕомтоҕо ылалларыгар ыҥырабын. Аҥардас оттоммут окко уонна соҕурууттан кэлиэхтээх окко эрэнэн олорор сыыһа дии саныыбын. Эбии аһылык боппуруоһа мантан күһүн эмиэ күүскэ туруохтаах дии саныыбын, – диэн Андрей Михайлович бэлиэтээтэ.

Сүөһү сүүһэ тыаһыа дуо? 

Бука, ити ыйытыы билигин элбэх хаһаайыстыбаны сордуур буолуохтаах. Ол эрээри, сорох бөдөҥ бааһынайдар санаалара бөҕөх. Холобур, Чурапчы улууһун субай сүөһүнэн дьарыктанар пиэрмэрэ Евдокия Таныкова бэйэтэ 10 туоннаны эрэ оттообут. Инньэ гынан Читаҕа от дуогабардаһан атыылаһа тиийбит. Кини “сүөһүбүн аҕыйаппаппын” диир. Ол гынан баран, Евдокия Николаевна сүөһүтэ-сылгыта суох дьон оттуур ходуһаларын төнүннэрэр саҥа сокуон тахсара буоллар диэн баҕалаах. Кырдьык, күн бүгүн сүөһү-сылгы диэни ииппэт буолбуттара быдааннаабыт ыаллар сир-уот бөҕөтүн хам баттаан сыталлар. Ол түмүгэр дьиҥнээхтик үлэлии сылдьар дьон эрэйдэнэллэр. Ити эмиэ от былаанын туолуутугар кэккэ уустуктары үөскэтэр түгэн.