Тас дойдуга киэн тутта көрдөрүллэр киинэ

Михаил Гуляев, Ил Түмэн ыччат дьыалатыгар, физическэй култуураҕа уонна спорка сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ:

--Киинэни олус астына көрдүм. Далан арамааныгар олоҕуран туруоруллубут. Ол гынан баран, уус-уран киинэ буолан, кинигэ ис хоһоонуттан арыый уратылаах. Мин санаабар, киинэ бэйэтин сыалын-соругун ситиспит. Билиҥҥи ыччакка уонна кэлэр көлүөнэҕэ урааҥхай сахалар баай култуураларын көрдөрөр аналлаах. Киинэни олус кырасыабайдык туруорбуттарын сэргээтим. Өбүгэлэрбит оччотооҕу олохторо дьэҥкэтик көстөр. Балаҕаннара, ураһалара, дьиэ иһинээҕи ис бараан, иһиттэрэ-хомуостара -- барыта олус дьиҥнээхтик көрдөрүллүбүт. Киинэни атын эрэгийиэннэргэ уонна омук сирдэригэр көрдөхтөрүнэ, сахалар тустарынан үчүгэй өйдөбүлү ылыыһылар. Оттон ис хоһоонун туһунан этэр буоллахха, Тыгын Дархан сахалары сомоҕолоору или тэрийэ сатыырын тула буолар. Кини улахан идиэйэ иһин турууласпыта сөхтөрөр. Киһини толкуйдатар киинэ, бары иллээхтик-эйэлээхтик олорор санааҕа кэлэрбитигэр көмөлөөх буолуоҕа. Ыччат дьон төрдүлэрин-уустарын биллэхтэринэ, бу санаалара күүһүрүөҕэ.

Киинэҕэ сөбүлээбит түгэмминэн Тыгын соҕотох хаалан баран, кэхтибэккэ, чаҕыйбакка улуу идиэйэтин олоххо киллэрэр туһуттан туруулаһара буолар. Оттон чуолаан көстүү туһунан этэр буоллахха, Тыгыннаах Лөгөй боотурдарыттан куотан хайанан баралларын көрөн долгуйдум. Никита Аржаков бэйэтин идэтин дириҥник билэр режиссер буолара көстөр. Кини киһини умсугутар гына томороон тымныыбытын, сайыммыт кэрэтин, айылҕабыт маанытын олус үчүгэйдик тиэрдибит. Оттон атааннаһыы туһунан этэр буоллахха, Лөгөй олоҕун тухары муспут баайын-дуолун көмүскэһэрэ биллэр суол. Бу режиссер бэйэтин көрүүтэ буолар, арамаантан арыый атыннык көрдөрбүт. Киинэни олус астынным.

Түмүгэ суох буолла

Петр Аммосов, Ил Түмэн тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэтин чилиэнэ, РФКП:

--“Тыгын Дархан” киинэни көрөн баран, толкуйга түстүм. Режиссер Никита Аржаков бу киинэнэн тугу көрдөрүөн, этиэн баҕарбытый диэн ыйытыыга эппиэт көрдөөтүм. Тыгын уонна Лөгөй хаҥас уонна уҥа кытыл лиидэрдэринэн буолаллар. Бу икки тойотторбутун тэҥнии сатаабыттар, ол эрээри туох да түмүк санааҕа аҕалбатылар. Ханнык баҕарар киинэ дьоҥҥо туох эрэ өйдөбүлү биэрэр сыаллаах оҥоһуллар. Тыгыны киэҥ дууһалаах, Лөгөйү үгүс итэҕэс өрүттээх гына оҥорбуттар. Устуоруйаны токуруппуттар, ол эрээри уус-уран киинэ диэн ону сымнатабыт. Мин бэйэм II Лөгөй нэһилиэгиттэн төрүттээхпин. Лөгөй устуоруйатын биһиги улуус дьоно бэркэ билэбит. 1932 сыллаахха Арассыыйа империята Саха сирин баһылыырыгар Лөгөй ырааҕы өтө көрөр муударай дипломат быһыытынан көстүбүтэ. Кини кыыһын Абакайааданы Дежневка ойох биэрэн, саханы уонна нуучча норуотун сомоҕолообута. Оттон киинэҕэ икки улахан аҕа ууһун баһылыктара атааннаһалларын эрэ туһунан көрдөрүллүбүт. Мин санаабар, ааһан эрэр Сомоҕолоһуу сылыгар сахалары хайытар киинэни устубуттара хайдах эрэ. ССРС саҕана эбитэ буоллар, судаарыстыбаннай тустаах уорган режиссеры буруйга тардыа этэ, норуоттары утары туруорбут диэн. Ол эрээри, киинэ  эстетика өттүнэн олус бэркэ уһуллубут. Саха дьоно бары киэн тутта көрбүт буолуохтаах – кэрэ айылҕабытын, туруулаһар майгылаах боотурдары, таҥаһы-сабы, олоҕу-дьаһаҕы.

Лөгөй үтүө аатын төнүннэрэр баҕалаахтар

Аркадий Алексеев, Булуҥ улууһун дьокутааттарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ:

--Киинэни үрдүк таһымнаахтык уһуллубут диэн көрдүм. Оччотооҕу дьон олоҕун-дьаһаҕын, таҥаһын-сабын, дьиэтин-уотун олус бэркэ көрдөрбүттэр. Оттон ис хоһоонугар тохтуур буоллахпына, санаам атын. Тыгын Дархан Лөгөй тойону кытта атааннаһыытын көрөн таҕыстыбыт. Лөгөй тойону олус кырыктаах, албын-түөкүн диэн киинэ нөҥүө тиэрдибиттэр. Мин бэйэм Лөгөй сыдьаанабын, Уус Алдантан төрүттээхпин. Лөгөй нэһилиэгин Бочуоттаах олохтооҕунабын. Киинэттэн тахсан баран, кэргэним “Таҥнарыахсыт сыдьаана эбиккин буолбат” диэн киһини соһутта. Төһөлөөх элбэх киһи маннык санаалаах киинэттэн тахсыбыта буолуой?! Режиссер маннык көрдөрбүтэ табыгаһа суох курдук. Уус алданнар Лөгөй сырдык аатын төнүннэрээри, улуу аҕа баһылыктарын туһунан киинэ устуохтарын баҕаралларын туһунан истибитим. Дьэ, баҕар, кырдьык, уһулуохпут.

Саха төрүттээхпинэн киэн тутуннум

Надежда Егорова -- Намылы, суруналыыс, суруйааччы:

--«Тыгын Дархан» киинэни көрүөм иннинэ социальнай ситимнэргэ санаалары түбэһэн аахпытым, кинигэтин эмиэ эрдэ аахпытым. Онон,  бэлэмнээх кэриэтэ этим. Биир тылынан эттэххэ, киинэни сөбүлээтим, дуоһуйдум, саха төрүттээхпинэн киэн тутуннум. Кыргыс үйэтиттэн саҕалаан олохпут-дьаһахпыт киэҥник көрдөрүлүннэ. Киинэ худуоһунньук-туруорааччыта Петр Бояркин улахан сыратын, кыһамньытын уурбута көстөр. Хас эмэ үйэ анараа өттүнээҕи олоҕу-дьаһаҕы аныгы көрөөччүгэ итэҕэтии улахан эппиэтинэс эбээт.   Ис хоһоонун эридьиэстээбэппин, билэҕит, сэрэйэҕит. Сахалар улахан экраҥҥа устар толору кыахтаахпыт өссө төгүл көһүннэ. Айылҕабыт уһулуччу кэрэтэ, күүһэ-күдэҕэ киһи эрэ хараҕын сымнатар. Бэл, сыта-сымара, ыраас салгына, тыына кэлэргэ дылы. Хас да сыл уһуллубут буолан, дьыл түөрт кэмэ барыта көрдөрүллэр. Мантан инньэ ыһан-тоҕон, урусхаллаан кэбиспэтэллэр, киинэ уһуллубут сирдэрэ киинэ уһуллубут устуоруйатын кэрэһиттэрэ буолууһулар. Ыччаппытыгар, туристарга көрдөрө, кэпсии сылдьыахпытын  сөп эбит. Дьэ, элбэх үлэ барбытын, улахан күүстээх хамаанда үлэлээбитин киинэ биир-биэс тыла суох бигэргэтэр. Биир биһирээбитим диэн компьютернай киэргэтии суоҕун кэриэтэ, хараҕы албыннааһын суох. Хайдах баарынан, бэйэ кыаҕынан.

Артыыстар оонньуулларыгар итэҕэһи-быһаҕаһы соччо булбатым. Арай, саҕаланыытыгар биир түгэҥҥэ аныгы ыччат тылынан “даа” диэн тыллаах этии иһиллэн ааста дуу? Онтон атын киһи сүөргүлүүр интонациятын истибэтим. Төттөрүтүн, сахабыт тылын былыргытын, дохсунун, күүһүн дьоруойдар тылларыттан тото-хана, сөҕө-махтайа истэҕин.

Сорохтор “Тыгын Дарханы саастаах киһи оонньуохтаах этэ” диэбиттэрэ. Тус бэйэм санаабын быктардахпына, эдэр киһи оонньообута ордук курдук. Ньургун Бэчигэни айылҕаттан бэриллибит талааннаах, бу оруолга ананан кэлбит эр бэрдэ эбит дии санаатым. “Тыйыһа, кылаана, харизмата суох” диэн санааны эмиэ истибитим. Тыгын Дархан, этэргэ дылы, кини да киһи буоллаҕа. Төттөрүтүн кэргэнигэр, дьахтар аймахха, оҕолоругар сылаас сыһыанын көрдөрбүттэрэ кини киһи быһыытынан хаачыстыбаларын ситэрэн-хоторон биэрэр. Оттон или-эйэни аҕала сатаан, төһөлөөх эрэйи билбитин аһына да, абатыйа да көрөҕүн. Арай, аргыһым: “Сахаҕа тас көстүүтүнэн, уҥуоҕунан-таһаатынан Тыгын Дархаҥҥа сөптөөх артыыска таба тайанан баран, бөдөҥүн-садаҥын ойо тутан көрдөрөн астыннарбатылар”, -- диэн тус санаатын үллэһиннэ. Эмиэ да оруннаах этии. Маассабай сыаналара элбэҕэ бэрт буоллаҕа. Кырдьыга да, уонунан тыһ. киһи уһуллубут киинэтигэр маассабай  устууларга боростуой дьон сирэйин-хараҕын улахан былаанынан көрдөрүү аҕыйах дуу диэн санаа киирэн ылбыта.

     Биир бэйэм Анатолий Николаев хатыламмат куолаһа киинэ көрөөччүгэ тиийиитин ситэрэн-хоторон биэрдэ, киэргэттэ диэн ылынным. Тыаһааныны оонньообут Айта Лавернова субу кыырай халлааҥҥа көтүөх курдук кыырара, илбийэрэ киһи этин-хаанын ортотунан киирэр. Этиҥ-сииниҥ тэҥҥэ күүрэ олорор. Ньырбачаан уобараһыгар, улахан оҕолордоох ийэҕэ  арыый эдэр артыыс талыллыбыт дуу? Чэ, буоллун, эмиэ ылыннарыылаахтык оонньоото. Уопсайынан, Тыгын Дархан кыргыттарын бары олус үчүгэйдик, табыллан оонньоотулар. Сахалыы муусука (“Кыл сахалар”) киинэ бүтэһигин диэки эрэ иһиллэр. Ол да буоллар, атын омук муусукатынан доҕуһуолламмытын сирбэтим. Барыта киинэ тэтимигэр сөп түбэһэр. Кэнэҕэһин омук көрөөччүтүгэр, киэҥ эйгэҕэ тиийиэ турдаҕа дии. Онон, сүүйүүлээх курдук дуу дии санаатым. Дьэ, чахчы норуот киинэтэ уһуллубутунан Никита Аржаковка уонна халыҥ хамаандаҕа барҕа махтал тылларын эрэ этиэх кэриҥнээхпит.

ТЫГЫН ДАРХАН бар дьонугар: «..Кыра сыыһалар баар да буоллахтарына,  умнуллуохтара...”, -- диэн эппитин  курдук, алҕастары эрэ була сатаамыаҕыҥ, үчүгэйи булан көрүөҕүҥ. Кинигэни да, киинэни да атыннык ылынарбытын учуоттаан туран. Бастатан туран, документальнай буолбакка, уус-уран киинэ эбээт.  Кылгас, быстах бэлиэтээһиннэрим билиҥҥитэ итинниктэр. Өссө да көрөр баҕалаахпын...