Ааспыт үйэ саҥатыттан саҕалаан, түөлбэлэрэ-түһүлгэлэрэ холбонон, бөдөҥсүйэн, күн бүгүн биир сиргэ – нэһилиэк киинигэр Балыктаахха -- тыһыынча кэриҥэ киһи түмсэн олорор.

Сахабыт сирин уйаара-кэйээрэ биллибэт уһун уорҕатыгар, киэҥ киэлитигэр абына-табына тарҕанан олорор сүүһүнэн түөлбэлэр ортолоругар Найахы – биир ойуччу, бэлиэтик, чуордук иһиллэр аат.

Ааспыт үйэ 60-с сылларыттан найахылар ааттара ураты, саҥа эйгэҕэ, ситиһиигэ дьулуһуу туохтан да иҥнибэт, хаайтарбат, мэһэйдэппэт, дьон уһуктубут дьоҕурун, аһыллыбыт ис кыаҕын итэҕэтиилээх мэктиэтэ буолан, суол-иис уһугар бүгэн олорбут 600-кэ киһилээх дьоҕус саха түөлбэтиттэн, маһынан оттуллар оһохтоох холкуос кулуубун дьиэтиттэн өрө кыырайан тахсан, бүтүн Саха сирин, киэҥ Арассыыйа, аан дойду алта гыммыт биирин ылан олорор Сэбиэскэй Сойуус бүттүүнүн үрдүнэн умсугутуулаахтык дуораһыйбыта.

Анаан-минээн ыҥырыллан кэлбит үлэһит

Найахы хора 1963 с. тэриллибитинэн ааҕыллар. Бу түгэн аар-саарга аатырбыт хору төрүттээбит, олоҕун тиһэх күнүгэр диэри Найахы хорун салайбыт Семен Гаврильевич Васильев (1930–1977сс.) сырдык аатын кытта ситимнээх.

Семен Гаврильевич Найахыга 1963 с. алтынньытыгар кэлбитэ. Кинини, Уус Алдан оройуонун култууратын дьиэтигэр уус-уран салайааччынан үлэлии сырыттаҕына, Найахы кулуубун дириэктэрэ Илья Иванович Артамонов Найахытааҕы норуодунай театр уус-уран салайааччытынан анаан-минээн туруорсан, тылыгар киллэрэн, Бороҕонтон Найахыга бэйэтэ баран көһөрөн аҕалбыта. Онон Семен Васильев Найахы кулуубугар ананан буолбакка, анаан-минээн ыҥырыллан кэлбит үлэһит киһи.

Кинини, оччолорго төһө да эдэрин иһин, тыа сиригэр култуурунай-сырдатар үлэни бастыҥ тэрийээччи быһыытынан бүтүн өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн биллибит И.И.Артамонов Найахыга үрдүк ыллыыр таһымнаах хору тэрийэр ыра санааны толорор кыахтаах, дьоҕурдаах киһи быһыытынан таба көрөн, аат ааттаан, көрдөһөн, модьуйсан, тылыгар киллэрэн ыҥыран аҕалбыта.

Таһымныы сылдьар уохтаах-кыахтаах дьоннуун

 Семен Гаврильевич Найахы кулуубугар, анаабыт курдук түмүллүбүт, атын үгүс сиргэ суох үрдүк айар дьоҕурдаах, көхтөөх, дьулуурдаах, таһымныы сылдьар уохтаах-кыахтаах дьону кытта үлэтин саҕалаабыта: кулууп дириэктэрэ Илья Иванович Артамонов, эдэркээн, орто оскуоланы 1962 с. бүтэрээт, Найахы кулуубугар саҥардыы кэлэн, баяҥҥа доҕуһуоллааччынан үлэлиир, кэнэҕэһин номоххо киирбит хормейстер Светлана Сергеевна Гоголева, кулууп үлэһиттэрин, хор кыттыылаахтарын барыларын даҕаны эргийэр кииннэрэ, бараммат түбүктэрин бэрийээччилэрэ, сүбэһиттэрэ-амаһыттара режиссер Евдокия Афанасьевна Ефимова, киинэ көрдөрөөччү, хор биир бастыҥ ырыаһыта, солиһа Петр Николаевич Фомин, бибилэтиэкэр, сценарист Гликерия Иннокентьевна Сивцева, кулууп уус-уран салайааччыта, уһулуччулаах ырыаһыт Анна Ивановна Румянцева.

 Анна Ивановна 1958 с. Дьокуускайга култуура училищетын бүтэрэн, төрөөбүт нэһилиэгэр хаһыс да сылын хорунан ыллыыр бөлөҕү тэрийэн эрчийэ, ыллата сылдьар кэмэ этэ. Кини Найахы хора тэриллиитигэр С.Г.Васильевка солбуллубат көмөлөһөөччү буолбута, бастакы олугу уурсубута. Үгүс дьону сөхтөрбүт, уос номоҕо буолбут күүстээх, ураты тембрдээх сопрано А.И.Румянцева өр сылларга бэйэтэ төрүттэспит Найахы хорун солбуллубат солиһа, киэн туттуута, киэргэлэ этэ.

1963 сыл сэтинньи 18 күнүгэр

Найахы хора төрүттэммит сылынан 1963 сыл ааҕыллар эбит буоллаҕына, саҥа хормейстер С.Г.Васильев салалтатынан аан бастаан олохтоох сыанаҕа тахсан, бастакы холонуута, репетицията ити сыл сэтинньи 15 күнүгэр буолбута. Үс хоноот, Найахы хора оройуоҥҥа ыытыллар култуура фестивалыгар кыттан, бэйэтин бастакы кэнсиэрин Баатаҕай түөлбэтин олохтоохторугар көрдөрбүтэ.

1963 сыл сэтинньи 18 күнэ – С.Г.Васильев салайааччылаах Найахы хора көрөөччү иннигэр аан маҥнай тахсан ыллаабыт күнэ. Бу күн Семен Гаврильевич Васильев Найахы хорун салайааччы-хормейстер быһыытынан сыанаҕа аан бастаан тахсыбыта, хору салайбыта, ыллаппыта. Онон 1963 сыл сэтинньи 18 күнэ С.Г. Васильев салайааччылаах Найахы хора төрүттэммит күнүнэн ааҕыллыан сөп.

Саҥа салайааччылаах – хормейстердаах -- Найахы хорун бастакы репертуарыгар Иван Алексеев тылларыгар, Василий Зырянов мелодиятыгар «Доҕордоһуу тойуга», Марк Жирков уонна Генрих Литинскэй «Ньургун Боотур» оператыттан «Атаарыы ырыата», Аркадий Мазаев тупсаран оҥоруутугар «Таба» норуот ырыата, Николай Добронравов уонна Сергей Гребенников тылларыгар, Александра Пахмутова музыкатыгар «Куба – любовь моя» ырыалар киирбиттэрэ. Композитор А.Пахмутова 1962 с. суруйбут «Куба – любовь моя» ырыата оччолорго Иосиф Кобзон, Муслим Магомаев толорууларыгар бүтүн Сэбиэскэй Сойуус үрдүнэн дуораһыйбыта. Ырыа бүтүн Сойуустааҕы араадьыйанан бэриллибитэ. Бу ырыаны Найахы хора аан бастаан Баатаҕай кулуубугар тахсан, түөрт куолаһынан толорбута. Найахы сириттэн хас да куолаһынан эҥкилэ суох ыллыыр дьоҕурдаах, хайдахтаах даҕаны үрдүк таһымҥа дьорҕооттук кыттар кыахтаах саҥа хор үүнэн тахсыбытын бүтэйдии сэрэйэн, ылынан, олохтоохтор, биир дойдулаахтара бары сүһүөхтэригэр туран, ытыс тыаһынан, айхал, алгыс тылларынан көрсүбүттэрэ.

Айар суол аартыга

 Хара маҥнай тэриллиэҕиттэн Найахы хора түгэнтэн түгэҥҥэ эрэ түмсэр бөлөх курдук буолбакка, анаан бигэргэтиллибит кыттааччылардаах, халбаҥа суох тутуһуллар эрчиллэр, репетициялыыр күннэрдээх, академическай ирдэбилинэн куоластарынан сүүмэрдэммит ырыаһыттардаах, хормейстердаах, концертмейстердаах, режиссердаах, өрөспүүбүлүкэ тыатын сиригэр оччолорго ситиһиллэ илик профессиональнай таһымҥа талаһар бөдөҥ айар түмсүү быһыытынан үлэтин саҕалаабыта.

Уус Алдаҥҥа (оччолорго билиҥҥи Нам улууһун кытта холбонон Среднеленскэй оройуон диэн буола сылдьыбыта) 1964 с. саҥатыгар Саха Өрөспүүбүлүкэтин Култууратын миниистирэ Гаврил Ефремов уонна поэт Леонид Попов кэлэ сылдьыбыттара. Танда уонна Найахы олохтоохторун көрсүбүт бэлиэтигэр Леонид Андреевич “Партизан Егоров туһунан ырыа” уонна “Найахылар ыллыыллар” диэн хоһооннорун суруйан, сонно уталыппакка, ити сыл олунньу 19 күнүгэр “Кыым” хаһыакка таһаартарбыта. Композитор Герман Комраков поэт Леонид Попову, хормейстер Семен Васильевы кытта бу хоһооҥҥо хорга ылланар бэртээхэй музыка суруйбута. Саха сирин киэҥ ааҕааччыта Найахы хорун туһунан аан бастаан истибитэ. Аны, 1963 с. балаҕан ыйын 26 күнүгэр РСФСР Миниистирдэрин Сэбиэтэ кэлэр 1964 сылга Тыа сирин Бүтүн Арассыыйатааҕы уус-уран фестивалын ыытар туһунан уурааҕа тахсыбыта. Найахыларга айар суол аартыга анаан арыллар курдук буолбута.

Бастакы айан – маҥнайгы үрдэл

Үүммүт 1964 сыл муус устар ыйын биир ыраас, дьыбардаах сарсыардатыгар холкуос ГАЗ-51 массыынатыгар тустуу маатын тэлгэтэн, аһаҕас кузовка ыга симиллэн, холкуостарын бириһиэн балааккатынан бүрүнэн, Найахы хорун кыттыылаахтара оройуоннааҕы уус-уран фестивалга кытта, Бороҕоҥҥо – нэһилиэктэрин тас өттүгэр -- аан бастакы айаннарыгар туруммуттара.

Биир дойдулаахтарын атаара, нэһилиэк дьоно бүтүннүү кэриэтэ мустубута. Ити тиийэн, Найахы нэһилиэгин хора аан бастаан оройуоннааҕы фестиваль кыайыылааҕа буолбута. Салгыы сэтинньи ыйга Дьокуускайга А.С.Пушкин аатынан Нуучча драматын тыйаатырыгар ыытыллыбыт өрөспүүбүлүкэ тыатын сирин хоровой түмсүүлэрин көрүүтүгэр 10 оройуон култууратын кииннэрин хордарын кэннигэр хаалларан, Бүтүн Арассыыйа тыатын сирин уус-уран айымньытын көрүү Саха сиринээҕи бастакы фестивалын лауреатын үрдүк аатын ылбыта.

Биир дойдулаахтарын алгыс тылынан арыалламмыт айар аартык Найахы хорун Саха сирин, Арассыыйа, бүтүн Сэбиэскэй Сойуус бастыҥ сыаналарыгар, мөлүйүөнүнэн киһи биһирэбилигэр таһаарбыта.

Ситиһиилэрин сылынан сырдаттахха

Найахы хора 1967 с. Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин 50 сыла туолуутугар Иркутскай куоракка ыытыллыбыт Бүтүн Арассыыйатааҕы уус-уран фестиваль лауреата буолбута. Бу Саха сиригэр уус-уран вокальнай искусство сайдыытын историятыгар аан бастакы ситиһии этэ.

Салгыы Найахы хора 1972 с. Москваҕа Саха АССР күннэригэр кыттан, П.И. Чайковскай аатынан Кэнсиэртиир саалаҕа ыллаабыта. Хор толоруутун Бүтүн Сойуустааҕы Киин тэлэбиидэнньэ көрдөрбүтэ.

 1973 с. Найахы хорун ырыаларын Бүтүн Сойуустааҕы “Мелодия” фирма пластинкаҕа устубута.

1973 с. кулун тутар 29-30 күннэригэр Найахы хора Арассыыйа 23 бастыҥ хоровой бөлөҕүн 780 ырыаһыттаах холбоһуктаах хорун кытта Москваҕа Кириэмил съезтэрин дыбарыаһыгар буолбут Тыа сирин уус-уран айымньытын Бүтүн Арассыыйатааҕы фестивалын кыайыылаахтарын түмүк кэнсиэригэр кыттыбыта. Тэрийэр хамыыһыйа быһаарыытынан, холбоһуктаах хору таһынан, Найахы хора түмүктүүр кэнсиэргэ туспа эмиэ ыллаабыта.

ССРС тэриллибитэ 50 сылыгар анаммыт Бүтүн Арассыыйатааҕы фестиваль лауреата буолбута.

Найахы хора 1976 с. саха хоровой искусствотын историятыгар аан бастаан Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин 60 сылыгар анаммыт үлэһиттэр уус-уран айымньыларын Бүтүн Сойуустааҕы I фестивалын лауреата буолбута.

Бу ситиһиилэр – Саха сиригэр, ону ааһан бүтүн Арассыыйа тыатын сиригэр тэриллибит уус-уран хоровой түмсүүлэр урукку өттүгэр ситиспэтэх ситиһиилэрэ. Дойду ыһыллыбытынан, фестиваллары, көрүүлэри, күрэхтэри тэрийии тутула уларыйбытынан, маннык кыайыылар аны хатыланар да кыахтара суох.

Аата умнуллубат

Семен Гаврильевич Васильев аата умнуллубат, үйэтийэр, үйэтитиллэр. Найахы хорун айар үлэтин, ситиһиилэрин туһунан, Найахы хорун ырыаһыттарын, Найахы хорун тэрийбит С.Г.Васильев, Найахы кулуубун үлэтин туһунан балайда үгүс суруйуу, элбэх ахтыылар, ыстатыйалар бааллар. Хор туһунан, И.И.Артамонов, С.Г.Васильев тустарынан бэртээхэй ахтыылары Саха АССР, РСФСР култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Найахы хорун кыттыылааҕа В.С.Парников, Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын үтүөлээх үлэһитэ С.В.Хон, онтон да атын дьон суруйдулар.

 С.Г.Васильевка анаан хас да хоһоон айылынна, ырыа ылланар.Кини  туһунан суруйуулар библиографическай ыйынньыктарга (Васильев Семен Гаврильевич. – Бороҕон. – 2004; Трудовая слава Якутии. – Якутск. – 2006; Усть-Алданский улус. История. Культура. Фольклор. Книга вторая. История Усть-Алданского улуса в лицах. – Якутск. – 2010), кинигэлэргэ (Артамонов И.И. Найахы уоттара. – Дьокуускай. – 1966; Парников В.С. Найахы народнай хора – 30 сыл. – Дьокуускай. – 1993; Найахы народнай хора. 50 сыл. Готовцева А.С. – Дьокуускай. – 2013; Найахы нэһилиэгэ. Икки туомнаах. Степанов А.М., Винокурова М.П. – Дьокуускай. – 2018. уо.д.а.) киирдилэр.

Ойуччу тутан, Найахы сириттэн төрүттээх өрөспүүбүлүкэ култууратын биллиилээх үлэһитэ, салайааччыта Семен Васильевич Хон 2018 с. Дьокуускай куоракка таһаартарбыт «Судьбы, окрыленные культурой села» кинигэтигэр киллэрбит «Путь к Олимпу хорового искусства» диэн С.Г.Васильевка анаабыт ахтыы-суруйуутун бэлиэтиибин.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын сайдыытыгар өҥөтүн иһин Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун 1965 с. балаҕан ыйын 11 күнүнээҕи уурааҕынан, С.Г.Васильевка «Саха АССР култууратын үтүөлээх үлэһитэ» аат иҥэриллибитэ. ССРС Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун 1976 с. кулун тутар 23 күнүнээҕи уурааҕынан С.Г.Васильев Үлэ Кыһыл Знамята уордьанынан наҕараадаламмыта. 1991 с. саҕалаан Саха сирин хоровой түмсүүлэригэр С.Г.Васильев аатынан көрүү-күрэх ыытыллар. Найахыга, Балыктаах түөлбэтигэр С.Г.Васильев аатынан уулусса ааттаммыта. Найахы нэһилиэгин дьокутааттарын мунньаҕын 2015 с. ахсынньы 17 к. уурааҕынан Найахы хоругар С.Г.Васильев аата иҥэриллибитэ. Төрөөбүт сирин – Бээрийэ нэһилиэгин -- сэбиэтэ 2019 с. олунньу ый 12 күнүгэр олохтоох култуура киинигэр Семен Гаврильевич Васильев аатын иҥэрэр туһунан уурааҕы ылыммыта.

Хорга кыттыбыт дьон ааттара чопчуланар

Алта уонча сыл анараа өттүгэр, Найахы хора маҥнай тэриллэр сылларыгар, хорга кыттыбыт дьон ааттара чопчуланар. Олортон биир балайда толору ааҕыы 2018 с. тахсыбыт «Найахы нэһилиэгэ» диэн кинигэҕэ киллэриллибитэ. Бу испииһэктэн көстөрүнэн, оччолорго Найахы хорун 55 кыттааччытын ортотугар 17 холкуостаах, дьааһыла, оҕо саадын, оскуола 12 үлэһитэ, учуутала уонна иитээччитэ, 4 тырахтарыыс, суоппар, 3 эмп, 2 сибээс үлэһитэ, 2 асчыт, 1 моторист, 1 дизелинэн уот биэрэр ыстаансыйа үлэһитэ, 1 атыылааччы уонна 8 култуура үлэһитэ ыллаабыт эбит. Бүгүн кинилэр ыччаттара Найахы хорун салгыыллар.

Холкуос саҕана тутуллубут кулууп дьиэтэ 1964 с. саҥатыгар уокка былдьаммытыгар, найахылар бары түмсэн, биир сыл иһинэн саҥа кулуубу тутан, 1965 с. тохсунньу ый 15 к. үлэҕэ киллэрбиттэрэ. Ураты акустикалаах, тыа сиригэр чугас эргин суох тупсаҕай тутуулаах култуура саҥа дьиэтэ Найахы хорун бары өрөгөйдөөх күннэрин кэрэһитэ буолбута. 2016 с. найахылар эмиэ бэйэлэрин көҕүлээһиннэринэн култуура бэртээхэй саҥа дьиэтин тутан, үлэҕэ киллэрбиттэрэ.

Найахы хорун бастакы бөлөҕүн кыттыылааҕа С.Г.Васильев доҕоро Василий Степанович Парников 1972 с. Мүрү 2-с  оскуолатыгар тэрийбит «Кэнчээри» диэн оскуола оҕолорун ырыа-үҥкүү ансаамбылыгар «Арассыыйа үтүөлээх норуодунай кэлэктиибэ» үрдүк аат иҥэрилиннэ. Билигин Найахы норуодунай хорун иһинэн түөрт улахан дьон, биир оҕо ырыа (вокальнай) ансаамбыллара, үс улахан дьон, биир оҕо үҥкүү бөлөҕө тэриллэн үлэлииллэр. Кинилэр хас биирдиилэрэ улуус, өрөспүүбүлүкэ фестивалларын, күрэхтэрин кыттааччылара, кыайыылаахтара буолуталаатылар.

Суол аһааччы, батыһыннарааччы буолбута

Найахы хора тэриллиитэ бүтүн өрөспүүбүлүкэ, чуолаан тыа сиригэр урукку өттүгэр улаханнык сайдыбатах, биһирэммэтэх хоровой искусство олохсуйуутугар, тарҕаныытыгар тирэх, холобур буолбута. Хорунан ыллааһын уус-уран да, академическай да репертуардарга бигэтик киирбитэ, хор толоруутугар анаан суруллубут айымньылар, тустаах музыка, композиция үөскээбитэ, тарҕаммыта. Саха хора Бүтүн Арассыыйа, дойду таһымыгар бу иннинэ кэмнэммэтэх киэҥ эйгэҕэ тахсан, бэйэтин кыаҕын, таһымын көрдөрбүтэ, сөхтөрбүтэ, билиннэрбитэ.

Найахы хора Саха сиригэр, өрөспүүбүлүкэ тас өттүгэр үгүс атын хордарга, ыллыыр бөлөхтөргө суол аһааччы, батыһыннарааччы буолбута. Кинини батыһааччылар баар буолан, саха уус-уран хоровой искусствота, уонна ону сэргэ, туспа, ураты көстүүлээх саха уус-уран хоровой култуурата олохсуйбута, сайдыбыта.

Дьон-сэргэ Семен Гаврильевич Васильев аатын умнубат, Саха сиригэр култуура, искусство, сахалыы хор сайдыытын, историятын кытта бииргэ тутан харыстыы, өйдүү, илдьэ сылдьар.

Александр Жирков,

Саха Өрөспүүбүлүкэтин V ыҥырыылаах Ил Түмэнин Бэрэссэдээтэлэ

27.10.2020.