Архыып сыаната биллибэт күндү баай, харах харатын курдук харыстаныахтаах сүдү кылаат буолар. Судаарыстыба архыыбын төһөнөн кичэллээхтик тутар, көрөр-истэр, харайар да, ол онуоха бэйэтин ааспыт уонна кэлэр историятыгар сыһыана көстөр.

Өрөспүүбүлүкэбит, Арассыыйа Бэдэрээссийэтин бары субьектарын курдук, национальнай архыыптаах. Ахсынньы ыйга 100 сааһа бэлиэтэниэхтээх. Национальнай архыыппыт өрөспүүбүлүкэбитигэр маанытык тутуллар тэрилтэлэр ахсааннарыгар кыайан киирсибэт диэн быһаччы этиэххэ сөп буолуо. Дзержинскэй аатынан уулуссаҕа  1974 сыллаахха үлэҕэ киирбит дьиэҕэ олохсуйан үлэлиир. Бу дьиэ тутуллуута даҕаны балачча историялаах. Инньэ ааспыт үйэ 60-с сылларыттан ыла, сыра-сылба бараныар диэри туруорсуллан-туруорсуллан, үлэҕэ киирбит дьиэ буолар. Дьиэ кыараабыта, хранилищета барыта туолан таһынан барбыта быданнаабыт. Бырабыыталыстыба бу боппуруоһу сөптөөхтүк быһаарарыгар, дьиҥэр, үтүө дьулуур эрэ наада этэ. Билигин дьиэни тутар кыһалҕа буолбатах. Буолаары буолан, судаарыстыбаннай ураты суолталаах эбийиэк тутуллуута. Национальнай архыып аныгылыы саҥа дьиэтин тутууга «кэмчилээһини» таһааран, ол онон туох сыалы-соругу ситиһээри гынарын бырабыыталыстыба киэҥник быһааран, сырдатан биэриэн сөп этэ.

Архыып матырыйаалларын туһаныы араастаах. Ордук судаарыстыба идеологията онуоха орооһор, ыйар-кэрдэр оруолу ылар буоллаҕына. Быйыл Улуу Кыайыы 75 сылын бэлиэтээтибит. Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар буолуталаабыт сабыытыйалар толору сырдатылыннылар диэн этэр кыах суох буолуохтаах. Билиҥҥэ диэри «Кистэлэҥнээх» грифтээх докумуоннар уонна матырыйааллар бэйэлэрин кистэлэҥнэрин арыйан биэрбэккэ сыттахтара дии.

Сэбиэскэй салалта, хомуньуус баартыйа норуоттарын туһугар «аҕалыы кыһамньылара» диэн баара. Ол «кыһамньы» биир көрүҥэ норуоту мээнэ долгуппат, онон-манан санаатын аймаабат буолууга түмүллэрэ. Бэйэбит өттүбүтүттэн улахан кыайтарыылаах, элбэх сүтүктээх кыргыһыылар толору кэпсэммэт, аһаҕастык суруллубат түбэлтэлэрэ аҕыйаҕа суох буолара. Ол да иһин дойду байыаннай  архыыба билиҥҥэ диэри кыайан аһыллан биэрэ илик, сабыылаах матырыйааллардаах сыттаҕа.

САССР, кэлин Саха Өрөспүүбүлүкэтин историк-учуонайдара сахалар сэриигэ кыттыыларын, ыраах тыылга үлэлэрин хамнастарын туһунан мыыныыта суох элбэх үлэни суруйан, таһаартаран тураллар.1985 сыллаахха «Кыайыы дьыалатыгар (1941-1945 сс.) Саха сирин норуоттарын кылааттара» үс туомнаах үлэ бэчээттэммитэ. 1 туомҥа «Саха сириттэн ыҥырыллыбыттар Аҕа дойду Улуу сэриитин боруоннарыгар», 2 туомҥа «Саха сирин үлэлээн иитиллээччилэрин үлэнэн хорсун быһыылара», 3 туомҥа «Бүтүн норуотунан боруоҥҥа көмө» киирбиттэрэ.

Элбэх чахчылардаах, сыыппаралардаах хапытаалынай үлэ буоларын бэлиэтиэххэ наада. Арай киһи санаатыгар тутара биир суол баар: ол идеология  аһара күүстээх сабыдыала.  Сэрии диэн, туох-ханнык иннинэ, бу өлүү-сүтүү, бааһырыы, чугуйуу, тыылга ыарахан үлэ, ыарахан усулуобуйа, ыарыы, татым олох. Мээнэҕэ, киһинэн сиэртибэбитин 27 мөлүйүөҥҥэ тиэрдиэхпит дуо? Норуот трагедията, өлүүтэ, алдьархайа ситэ тиэрдиллибэт курдук. Наар дьоруойдуу сэриилэһии уонна дьоруойдуу үлэлээһин эрэ үлүскэнин курдук өйдөбүл хаалан хаалар. Сэбиэскэй норуот биир уопсай түллүүтүн күүһүнэн Кыайыы ситиһиллибитэ. Ол ханнык да мөккүөргэ турбат.

Мин көлүөнэм  сэрии сылларыгар манна Саха сиригэр алдьархайдаах хоргуйуу тахсыбытын, иэдээннээх өлүү-сүтүү буолбутун туһунан истэн улааппыта. Ол оччотооҕу ыардары туораабыт ийэлэрбит-аҕаларбыт, биир дойдулаахтарбыт хаһан да оҥостон олорон ол алдьархай туһунан күө-дьаа кэпсээбэт этилэр. Бэйэлэрин икки ардыгар аргыыйдык ахтыһан ылалларыттан, отур-ботур кэпсэтиилэриттэн өйдөөн хаалыллара. Төһө да үөрэҕэ суохтарын, бэлиитикэттэн ыраахтарын иһин, былааһы мөҥүттэр, буруйдуур саҥаны-иҥэни төрдүттэн истиллибэт буолара. Сэрии бүппүтэ быданнаабытын да кэнниттэн куттанар, сэрэнэр-сэрбэнэр санаалара оччо күүстээҕэ эбитэ дуу, сэрии сиэртибэтэ суох буолбатын өйдүүллэрэ оччо эбитэ дуу?

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай архыыба 2012 сылга таһаарбыт «Кыайыыга тиэрдибит ыарахан суол (1940-1950 сс.)» докумуоннар хомуурунньуктарын тутан олоробун. Аныгы кэмҥэ, аныгылыы ирдэбилинэн хомуллан, таҥыллан оҥоһуллубут кинигэ диэн хара бастакыттан бэлиэтээн этиэххэ наада.

«Тыа сирэ сэрии иннинэ (1939-1941 сс.)» хомуурунньук 1-кы салаатыгар холкуостаахтар үлэлэрин күннэригэр бурдугунан, арыынан, отунан, кэппиэйкэнэн аахсар нуормаларын туһунан САССР Сир оҥоһуутугар наркомаатын ыспыраапката киирэн сылдьар.

Өрөспүүбүлүкэ тыатын сиригэр 1939 сыл сайыныттан кураан туран, от уонна бурдук үүммэккэ, улахан быстарыктаах балаһыанньа үөскээн барар. Оччолорго САССР Норуодунай хамыһаардарын сэбиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы И.Е.Винокуров 1940 сыл алтынньы 29 күнүгэр «Чып кистэлэҥнээх» диэн анал грифтээх үөскээбит ыарахан балаһыанньа туһунан  БСК(б)П обкуомун сэкирэтээригэр суруйбут суруга кэпсиир. Илья Егорович  үөскээбит ыарахаттары эридьиэстээһинэн, итэҕэһи-быһаҕаһы ыйыынан эрэ муҥурдаммат эбит. Олохтоох балаһыанньаны үчүгэйдик билэр киһи быһыытынан хайдах дьаһанан, тэринэн үөскээбит күчүмэҕэйдэртэн төлө түһүөххэ сөбүн хас биирдии пуунунан этэн, быһааран, ыйан биэрэн испит.  Хас суругун аайы булгуччу ити быраабыланы тутуспут. Илья Егорович оччотооҕу дуоһунаһынан өрөспүүбүлүкэ доруобуйаҕа харыстабылын, култуураны, науканы, үөрэҕи сүрүннүүр эбит. Ол аата тыа хаһаайыстыбата кини компетенциятын таһынан буолан тахсар. Ыраас сүрэҕиттэн дьонун-сэргэтин харыстаан, өрүһүйэр соҕотох санаанан салайтаран, бу билигин даҕаны иннэ-кэннэ ситэ чуолкайдамматах боппуруоска туруулаһан киирсибит буолан тахсар.

Киһи сөҕүөх, И.Е.Винокуров  биир да суругар обкуом уонна совнарком салалталара болҕомтолорун уурбатах курдуктар. Суруктары дьүүллэспиттэрин, ырытыспыттарын туһунан туох да суох, эппиэт биэрэри наадалааҕынан аахпыттара эмиэ төрдүттэн биллибэт. Сүрдээх суол дии, үс сыл тухары хоргуйууттан уонунан тыһыынча киһи маассабайдык өлө турар, оттон өрөспүүбүлүкэ үрдүкү салалтата онно эрэ наадыйбат курдук буолан тахсар. Дьон маассабай хоргуйан өлүүтэ, сэрии да кэмигэр буруйу оҥоруу буолар. Чуолаан салалта өттүттэн.

1943 сыл атырдьах ыйын 14 күнүгэр БСК(б)П  Саха обкуомун пленумугар баартыйа Киин Кэмитиэтин уурааҕынан И.Л.Степаненко обкуом 1-кы сэкирэтээрин дуоһунаһыттан босхоломмута уонна БСК(б)П КК дьаһалыгар ыҥырыллыбыта. Иона Степаненко Москубаҕа төннөн, 1961 сылга диэри ССКП  Москуба куораттааҕы кэмитиэтин сэкирэтээрин солбуйааччынан уонна бартыыйынай хамыыһыйа чилиэнинэн үлэлээбитэ. Сойууһунай суолталаах персональнай биэнсийэҕэ тахсыбыта.

Олоҥхо бухатыырыныы норуотун көмүскэлигэр соҕотоҕун туруммут И.Е.Винокуровтан ураты, тыа сиригэр дьон хоргуйан өлүүтүн боппуруоһун туруорбут атын ким да суох. Чуолаан салайар эргимтэ ортотугар сылдьар саха дьонун өттүттэн. Архыыпка оннук докумуон суох. Баартыйа обкуомун пленумугар тыл этэригэр И.Е.Винокуров САССР Үрдүкү Сэбиэтин Бүрүсүүдьүмүн бэрэссэдээтэлэ С.П.Сидорова, баартыйа обкуомун каадырга сэкирэтээрэ П.В.Аммосов уонна обкуом аҕытаассыйаҕа уонна бырапагаандаҕа сэкирэтээрэ С.А.Бордонскай ааттарыгар кириитикэлээх тыллары эппитэ. Тыа сиригэр үөскээбит иэдээннээх балаһыанньаны төһө эмэ билэн-көрөн олорор эрээри, бастакы сэкирэтээр И.Л.Степаненко туох да дьаһалы ылбат, туохха да наадыйбат курдук позициятын утаран биир да тылы эппэтэхтэрин бэлиэтээбитэ.

Сэрии сылларыгар куоратынан уонна тыанан, олохтоох уонна кэлии нэһи­лиэнньэлэринэн арааран улахан дьон уонна оҕо өлүүлэрин дааннайдара улахан болҕомтону тардыан сөп. 1943 сылтан холкуостаахтарга судаарыстыба өйөбүлэ оҥоһуллуоҕуттан, тыа сиригэр дьон өлүүтэ намтаабытынан барар. 1941-1944 сс. тыа сирин нэһилиэнньэтэ наар аҕыйааһын диэки баран испит. Ол оннугар Дьокуускайга, тастан кэлии дьон суотугар, нэһилиэнньэтэ эбиллэн испит. САССР Госпланын үлэҕэ уонна нэһилиэнньэҕэ сиэктэрин статистическай дааннайынан, 1941-1944 сс. араас биричиинэнэн 58962 киһи өлбүтэ бэлиэтэнэр.

Билигин сорох дьон өттүттэн, сэрии сылларыгар тыа сиригэр саха нэһилиэнньэтэ ордук хото өлбүтүн туһунан информацияны ылыммат, итэҕэйбэт буолуу баар. Хомойуох иһин,  чуолаан саха дьонун ортотугар оннук өйдөөхтөр-санаалаахтар бааллар. Хайа да норуот элбэх киһитэ өлбүтүнэн киэн туттуон эбэтэр онон киһиргиэн сатаммат. Оттон оннук алдьархайы сыаналаабат, онуоха суолта биэрбэт буолуу төрөөбүт норуоккар нэгэй сыһыаныҥ  илэ көстүүтэ буолар. Туох ааттаах кимиэхэ эрэ бэрт буола сатаан дуу, улуу интернационалист дэтэр сыалынан дуу төрөөбүт норуотуҥ трагедиятыгар  силлиирдии сыһыаннаһар ким да бырааба суох.

«Кыайыыга тиэрдибит ыарахан суол» архыып  докумуоннарыттан уонна матырыйаалларыттан таҥыллыбыт хомуурунньук киһиэхэ бэрт элбэх наадалаах информацияны биэрэринэн уратыйар. Урукку өттүгэр хаһан да бэчээккэ быктарыллыбатах «Чып кистэлэҥнээх» грифтээх аҕыйаҕа суох матырыйаал киирбитэ даҕаны итинник этэрбин бигэргэтэр.

Саха сиригэр «Балыгы – боруоҥҥа» хамсааһын киэҥ далааһыннана сылдьыбыта. Соҕурууҥҥу тыа хаһаайыстыбатын оройуоннарын кэккэ холкуостара балык артыалларын устааптарыгар көһөрүллүбүттэрэ. 1942 сыл күһүнүгэр Чурапчы оройуонун 41 холкуоһа Кэбээйи, Эдьигээн уонна Булуҥ оройуоннарыгар балыктааһыҥҥа утаарыллыбыттара. Быстар мөлтөх уонна сатаҕай тэрээһинтэн сылтаан, Чурапчы дьоно дьиҥнээх иэдээҥҥэ түбэһэллэр, эмиэ өлүү-сүтүү бөҕөтө тахсар. 1942 сылга өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн балыкка 7732 киһи мобилизацияланар. 14 балык собуота тэриллэр. Хас биирдиилэрэ 40-50 киһилээх 200 балык биригээдэтэ үлэлээн барар. Дойду атын эрэгийиэннэриттэн 6911 киһи анаан көһөрүү быһыытынан балыкка кэлэр. 1942-1943 сс. өрөспүүбүлүкэҕэ 47 тыһ.цн. балык бултаммыт.

«Балыгы – боруоҥҥа» диэн ыҥырыынан Саха сиригэр бултаммыт балыктан төһөтө боруоҥҥа тиийбитин туһунан ханнык да сибидиэнньэ суох.