Сахалартан бастакы идэ­тий­бит быраас Прокопий Нестерович Сокольников сахалар ити I сийиэстэригэр улахан оруоллаах киһи этэ. Кини саха норуотун ин­ники дьылҕатын таарыйар боппуруостарга көхтөөхтүк кыттыбыта. Холобур, киин уобаластартан бааһынайдары Саха сиригэр көһөрөр туһу­нан боппуруос бу сийиэскэ көтөҕүллүбүтэ. Делегаттары ордук сир боппуруоһа хайдах быһаарыллара долгу­тара. Сийиэс кыттаач­чылара атын уобаластан бааһы­найдары көһөрөллөрүн утарбаттара. Ол эрээри биир боп­пуруос уустуга – көһөн кэлээччилэргэ сири биэрии.  Прокопий Сокольников олохтоох дьон сирдэрин былдьаабаттарыгар, босхо сирдэри биэрэллэригэр көрдөспүт. Үгүс делегаттар кини этиитин өйөөбүттэр. Губернатор И.И.Крафт көһөн кэлэр бааһынайдарга сир биэриэх иннинэ, бырабыыталыстыба, бастатан туран, олохтоох нэһилиэнньэ интэриэһин учуоттуохтааҕын уонна бу боппуруос сүнньүнэн дьон санааларын этинэллэригэр кыах биэриэхтээҕин туһунан этэн, сийиэс кыттааччыларын уоскуппут диэн историк, учуонай Василий Игнатьевич Федоров «Якутия в эпоху войн и революций» диэн кинигэтигэр суруйар. Сахалар бастакы сийиэстэригэр Романовтар дойдуну салайан олорбуттара 300 сылын туолар үбүлүөйдээх бырааһынньыктарыгар Саха сириттэн барар делегаттары талбыттара. Делегация састаабыгар Прокопий Сокольников баара.
Саха норуотун биир чулуу уола Прокопий Соколь­ни­ков туһунан ааҕааччыларга кылгастык били­һиннэрэбит.

Сырдыкка аҕалбыт үөрэх

Кини Боотуруускай улууһугар 1865 сыллаахха төрөөбүтэ. Төрөппүттэрэ орто сэниэ ыаллар ахсааннарыгар киирсэллэрэ. Прокопийы үөрэхтээх киһи гынар баҕаларын олоххо киллэрэр кыахтаахтара. Чурапчыга оскуо­ланы бүтэрэн баран, Прокопий Дьокуускайдааҕы прогимназияҕа үөрэнэ киирэр. Хаалынньаҥ олоххо уларытыылары киллэриэн баҕалаах эрчимнээх эдэр киһи демократическай куруһуокка сылдьан, санаатын аһаҕастык этэн, прогимназияттан уһуллубута. Ол эрээри, норуотугар туһаны аҕалар киэҥ билиилээх киһи буолар баҕа санаатыттан аккаастаммат. Тута духуобунай семинарияҕа киирбитэ, онтон Томскайдааҕы духуобунай семинарияҕа көһөртөрбүтэ уонна толору куурус эксээмэнин сити­һиилээхтик туттарбыта. Ол кэннэ 1892 сыллаахха Томскайдааҕы университекка мэдиссиинэ факультетыгар үөрэххэ киирбитэ. Манна үөрэнэ сылдьан кини Москватааҕы университет мэдиссиинискэй факультетыгар көспүтэ уонна дойду улуу профессордарын лекцияларын утаппыттыы истэрэ, билиитэ-көрүүтэ өссө хаҥаабыта. Кини учууталларынан физиолог Сеченов, улуу быраа­стар Филатов, Склифосовскай, Остроумов этилэрэ.
1898 сыл күһүнүгэр Прокопий ситиһиилээхтик судаарыстыбаннай эксээмэннэри туттарбыта уонна быраас дипломун ылбыта. Бу кэмҥэ эдэр быраас өйө-санаата сайдыытыгар суолталаах билсиһии тосхойбута. Кини улуу нуучча суруйааччыта Лев Толстойу кытта билсиспитэ. Ол кэмҥэ православнай итэҕэлгэ ураты көрүүлээх, сэриигэ сулууспалыыртан аккаастанар бөлөх нуучча дьонун кыһалҕата күүскэ турара. Кинилэри духобор­дар диэн ааттыыллара. Духобордары Кавказка уонна Саха сиригэр көскө ыыталаан эрэр кэмнэрэ этэ. Лев Толстойу духо­бор­дар дьылҕалара олус дол­гутара. Кини Прокопий Нестеровиһы кытта Москваҕа Хамовническай переулокка баар кыбартыыратыгар көрсүһэригэр, Саха сиригэр көскө баран эрэр духобордар ойохторун, оҕолорун көрөн-истэн арыаллаан барарыгар көрдөспүтэ. Эдэр киһи тута сөбүлэһэн, икки ыйы быһа бу дьону көрөн-истэн, эмтээн-томтоон, тиийиэхтээх сирдэригэр этэҥҥэ тиэрпит. Прокопий Нестерович ду­хобор­дар кыһалҕалаах олох­торун чугастык ылынан, «Восточное обозрение» диэн Иркутскайга тахсар сурунаал хас да нүөмэригэр «Жены и дети духоборов» диэн айан бэлиэтээһиннэрин таһаартарбыт.
1902 сыллаахха Прокопий Нестерович Лев Николаевич Толстойга Яснай Полянаҕа тиийэ сылдьыбыт.  Кини улуу нуучча суруйааччытын кытары элбэх суолталааҕы кэпсэппит. Эдэр киһи үгүһү билэн, бэйэтигэр иҥэринэн барбыт. Лев Толстой саха доҕоругар өйдөбүнньүк буоллун диэн, истиҥ суруктаах бэйэтин хаартыскатын бэлэхтээбит.

Кини ытык иэһэ — дьону эмтээһин этэ

Саха сиригэр ХХ үйэ саҕа­ланыытыгар биир сытыы кыһалҕанан доруобуйа харыстабылын сайдыбатах тиһигэ этэ. Алаас­тарынан тарҕанан олорор тыа сирин нэһилиэнньэтэ дьиҥнээх мэдиссиинискэй көмөнү ылбата. Ол оннугар дьон ойууннар, удаҕаннар өҥөлөрүнэн киэҥник туһанара. Прокопий Нестерович үөрэҕин бүтэрэн кэлэн баран, 1898 сыллаахха Чурапчыга эмчитинэн анаммыта уонна бүүс-бүтүннүү үлэтигэр охтубута. 1900 сыллаахха муус устар 1 күнүгэр Чурапчыга биэс куойкалаах балыыhа, амбулатория уонна аптека үлэҕэ киирбиттэрэ (бу балыыhаны 1922 с. үрүҥ бандьыыттар уот­таа­быттара). 1910-1912 сс. саҥа типовой балыыhа ком­плекса тутуллан аһыллыбыта. Сокольников баай-дьадаҥы диэн араарбакка, мэдиссиинискэй көмөнү киhи барыта тэҥник туhаныахтаах диэн үлэлиирэ, ордук кыамматы-түгэммэти болҕомтолоохтук эм­тиирэ. Ол иhин оччотооҕу тойоттортон сэмэ, сэрэтии ылара.
1902 сыллаахха Москваҕа бара сылдьан, Прокопий Несте­рович Москваҕа учууталлыыр эдэркээн кыыһы, Лидия Никифоровнаны, ойох ылбыта уонна дойдутугар илдьэ кэлбитэ. Лидия Михайловна кэргэнин үтүө сыаллаах-соруктаах үлэтин өйдөөн, кинини кытары тэҥҥэ сылдьыһара. Лидия түөрт оҕону  күн сиригэр көрдөрбүтэ. Ол эрээри, Прокопий Нестерович дьылҕата тыйыс этэ. Бииртэн биир үс оҕото уонна кэргэнэ ыалдьан уонна  оһолго түбэһэн олохтон туораабыттара. Соҕотох кыыһа Лидия тыыннаах эрэ хаалбыта.

Оччотооҕу мэдиссиинэ эйгэ­тигэр үлэ уустугун бу сыыппаралар туоһулууллар. 1903 сыллаахха Саха уобалаһыгар 7 балыыһа, 10 биэлсэр пууна бааллара, уопсайа 17 быраас үлэлиирэ. Оттон 33 биэлсэртэн сэттэтэ эрэ орто анал үөрэхтээхтэрэ.
Ол курдук сахалартан мэдиссиинэ үрдүк үөрэҕин бүтэрбит идэтийбит быраастарынан П.Сокольников, И.Скрябин, Н.Слепцов, М. Ефимов, А.Потапов этилэрэ. Мэдиссиинэ биир учаастага үлү­гэрдээх улахан сири-уоту, 143857-947085 кв. биэрэстэ сири хабан көрөрө. Сотору-сотору көбөн кэлэр уоспа, тиип, титириир ыарыылар дьон бөҕөнү суорума суоллууллара.
Прокопий Сокольников 20-чэ сыл Чурапчыга бырааһынан үлэлээбитэ. Кини балыыһаҕа кэлэр дьону эмтииринэн эрэ муҥурдаммата. Хас да биэ­рэстэлээх сиргэ ыалдьыбыт киһиэхэ атынан айанныыра. Учаастак бырааһын быһыытынан, араас ыарыыны барытын эм­тиирэ – харахтан саҕалаан ис уорган ыарыыларын. Ону та­һынан эпэрээссийэ оҥороро, оҕо төрөтөрө.
Кэргэнэ өлбүтүн кэннэ оҕолорун көрөр-истэр кыһал­ҕаттан, кини биир сиргэ олорон эрэ үлэлээри, араҥ ыарыытын эмтиир уобаластааҕы лепрозорий сэбиэдиссэйинэн үлэлииргэ тылламмыта.
Прокопий Сокольников үтүө үлэтин иһин император Ыйааҕынан 1903 сыллаахха Сибэтиэй Станислав 3-с сте­пен­нээх уордьанынан, 1907 сыллаахха – Сибэтиэй Анна 3-с степеннээх уордьанынан наҕа­раадаламмыта. Сокольников эмтиир үлэтин таһынан суругунан үгүс үлэни хаалларбыт. Ол курдук, Эдуард Карлович Пекарскай саха тылын тылдьытын оҥороругар Сокольников хомуйбут анато­мия­ҕа уонна мэдиссиинэҕэ сахалыы терминин туһаммыт.
Бы­раас Прокопий Нестерович бэлиитик сыылынайдары кытары доҕордоһор эбит. 1917 сыллаах Олунньутааҕы өрөбүлүүссүйэни уруйдуу көрсүбүт. Кини олоҕун тухары Саха сирэ сайдарыгар, норуота үөрэхтээх буоларыгар кыһаллара. Ол туһугар уоп­састыбаннай үлэлэргэ кыттыһан, үгүстүк санаатын этэрэ. Прокопий Нестерович Сокольников 1917 сыллаахха ахсынньы 10 күнүгэр ыарахан ыарыыттан суох буол­бута.