Хубилай 21 саастааҕар Цзинь диэн Кытай судаарыстыбатын баһылыгынан анамммыта. 1264 с. Монголия империятын тиһэх Улуу Хаанынан буолбута. Кытайга кини олохтообут империята 100 сыл кэриҥэ, 1368 с. диэри, барҕаран уонна байан, бэрт киэҥник сураҕыран, бигэ туруктаахтык сайдыбытынан биллэрэ.

   Кытай хаһаайына

1279 с. ылата Хубилай букатыннаахтык Кытайга барытыгар хаһаайын буолбута. Кини бэйэтэ төрүттээбит Каракори диэн киин куоратын Янцзин (аныгы Пекин сиригэр) көһөрөр.

1264 сыллаахха, Хубилай Хаан бэйэтин киин куоратын тутар кэмнэригэр, номох кэпсииринэн, Аангылыйа принц сололооҕо Эдуард 5 күн устата Ноттингемтан Рочестерга диэри 150 миль усталаах сири аттаах этэрээтинэн барбыт. Ол похуот устатыгар Эдуард сылгыларын улахан аҥаара өлөн туораабыттар.

Сөҕөн да төһө сөҕүөхпүтүй?!! Итинник ыраах сири монгуол этэрээттэрэ, быраабыла курдук, үс күнүнэн эрэ кэлээт, ыарахаттары ааспычча, сонно тута кыргыһыыга кыттан, кыайыылары ситиһэллэрэ.

Аатырбыт айанньыт Марко Поло (1254-1325 сс.), Хубилай итэҕэлинэн туһанан, 1292 с. диэри улахан суолталаах сулууспаны толорууга Юань удьуор утумун дыбарыаһагар олорон, “Юань династиятын историята” диэн бүтүн аан дойдуга киэҥник биллибит уонна билиниллибит үлэтин суруйбута.

Аны туран, “Чингисиада” диэн үс томнаах сүдү улахан суолталаах кинигэлэргэ барыта биэс эҥин араас ис хоһоонноох үлэлэри үйэтиппиттэр.  Баҕалаах дьоҥҥо аадырыс биэртэлиибин: 687 000 Забайкальский край, п.Агинское, Агинского р-на, ул Долгополова, д.1, Баирову Гонгибал Ц, + 7 914 518 66 74. Эрийэн билсиҥ, ол кинигэни ааҕыҥ.

“Моҕуол” хартыына

РФ үтүөлээх худуоһунньуга, СӨ ускуустубаларын үтүөлээх диэйэтэлэ Георгий Николаевич Родионов «Моҕуол» (Монгол Хубилай) диэн маслонан 145х85 см кээмэйдээх хартыынаны бу олунньуга суруйан бүтэрдэ. Ону бу күннэргэ Монголия тэрийэр быыстапкатыгар көрдөрүүгэ туруора ыыттылар.

Ыраах сиргэ ананан атаарыллыбыт “Моҕуол” ыраахтан көстүүтэ, мин харахпар, хайдах хатаммытын быһааран суруйарга сананным.

 ...Ыраас халлаан көй салгыныгар Хубилай аргыһа -- ньолбуһах быһыылаах былыт оҕото -- арыаллаан дайар. Арыый да бэтэрээ диэки өрөгөйдөөн көтө сылдьар былыттары батыһа, боруллуо курдук көтөр чыскыйар дуу, халлаан хотойун курдук чаҥыргыыр дуу. Бит этэҥҥэ курдук. Сэргээн, сир диэки кэрийэ көрүүгэ, устатынан муҥура биллибэт дэхси сир көстөр.

 Күһүн кэлбитэ биллэр: хагдарыйбыт от, Хубилай таҥаһа-саба халыҥ. Устуоруйаҕа биллэринэн, монгуол аттаах сэриилэрэ, Чыҥыс Хаан ыйааҕынан, көхтөрүн көтөҕөр дьайыылара -- хонуу устун үс колоннанан күүстээх холоруктуу элээрэн ааһыахтаахтар. Худуоһунньук ону таба ойуулаан көрдөрбүт. Маҥан мохсоҕол бэлиэлээх бойобуой былааҕы иннигэр өрө туппут аттаах аармыйа өстөөхтөргө ыган киирии холобура буолан бөтөрөҥүнэн иһэллэрэ элбэҕи кэпсиир. Үстүү аармыйа сылгылаах буолан, өрүс сүнньүн батар үгэстээхтэр. Кыргыһыыга кыттар сылгылар, киһи тэҥэ, уу чугаһыгар, күөх от ортотугар бойуччу уонна тото-хана аһыы сылдьаллара -- хааччыйыы бастакы ирдэбилгэ сылдьарын туоһута. Мэччирэҥ сирдэр үрэхтэр тардыыларыгар тайаан сыталларын худуоһунньук өрүс урсунун ойуулаан көрдөрүүтүнэн дьүһүйбүт.

         Монгуол ыҥыыр аттаах разведчига кыргыһыы хонуутугар былааҕы өрө тутан, көтүтэн көстөрө -- фронт дьонугар сибээс уонна информация сүрүн сонуна буолар. Ону монгуоллар тактическай маневр быһыытынан билэллэр уонна уталыйбат сорук курдук толорордуу дьулуһаллар. Худуоһунньук бу куруутун туттуллар сигналы, бирикээс бэриллибитинии суһаллык толоруу түгэнин, бэргэнник бэлиэтээбит.

         Монгол-буойуна куруук икки бириинсиби ытыктаан тутуһара:

• --бирикээһи чопчу толоруу, оттон бирикээс бэриллибэтэх түгэнигэр, сөпкө ырытан, бэйэ бачыымын олоххо киллэрии
• -- эппиэтинэстэн куттаммакка уонна аттыгар баар сэрииһиккэ сигэммэккэ эр санааны ылыныы.
•    -- хонуу аармыйаларын пехотатын хаамыытыгар быыл тахсара ханна барыай? Оттон кавалерийскай аармыйалар аттарын туйахтарыттан өрөкүйэр быыл туман буолан көстөр буоллаҕына, хонуутааҕы кыргыһыыларга киирсиһии, сэриилэһии түгэннэригэр, хонуу буора бурҕачыйан, худуоһунньук хартыынатын хаҥас алларааҥҥы өттүгэр – быыл тыһыынчанан сылгылар туйахтарыттан өрө ытыллан тахсыбыта -- аттаах аармыйа айаннаан иһэрин бэлиэтэ. Быыл хартыына ис хоһоонун тупсаран, эбэн-сабан, Хубилай сэриитин дьоно элбэх ахсааннааҕын туоһулуур. “Хубилай сэриитин дьоно быыллааҕар хойуу, бэс ойуур үлэһит кымырдаҕастарынааҕар быыһа суох эбиттэр!” диэн өйдөбүлгэ кэлэҕин.

Мырааннар күндээрэр күн уотуттан кыһыл көмүстүү килбэчийэн, ыраахха диэри биир күдьүс өрүс уҥуоргу кытылын санатардыы сыыйыллан көстөллөрө үчүгэйиэн!

Улаҕата көстүбэт хонуу куйаар уһун устатын, уһун синньигэс истиэп хаппыт отторун сытыары сүрүн көстүүтүн хартыына түөрт гыммыт бииригэр быһа холуйан ойуулаабыта, былаахтаах буойун бүтүн аармыйа дьонун субуйа тардан, уохтаах-кыахтаах бодотунан көрдөрүү -- үчүгэй уус-уран толкуй.

Ардах түспэккэ, сир быһыта барбыта, туйахтартан быыл хойуутук бурҕачыйбыта даҕаны айылҕа барахсан эргиччи уларыйыытын худуоһунньук, таба көрөн, кырааскалар өҥнөрүнэн сэһэргээбитэ кэрэхсэбиллээх.

Көрөрбүт курдук, ойуулуур-дьүһүннүүр ускуустуба көмөтүнэн мэҥэ халлаан дьүһүнэ, күн сырдыга, тулалыыр эйгэ өҥө-дьүһүнэ, өрүс уута толорута уонна уолбакка көҕөрө сытара, о.д.а. хартыына уопсай көстүүтүн олус тупсараллар.

Маҥан аттаах буойун-монгуол Хубилай хаҥас өттүнээҕи сэрииһиттэрэ төһө сөпкө айаннаан иһэллэрин көрөрө-истэрэ сөпкө ойууламмыт.

         Монгуол аттара ханнык баҕарар сир-дойду хонууларынан сатаан сүүрэр кыахтаахтара Хубилай сылгыта өрө көтөн сүүрэн иһэриттэн да илэ-бодо көстөр!

Хартыына хабайар хабатын ортотугар Хубилай Хаан ыҥыыр аты дьорҕооттук, ньымсатык туттан сүүрдэн иһэрин худуоһунньук уус-ураннык ойуулаан-дьүһүннээн кэбиспитэ кэрэ!

Аламай маҥан халлаан анныгар улуу баһылык буолан, ат үрдүттэн тус илин диэки хайыһан, хорсун аармыйатын салайан, суол тэлэн иһэрэ көстөр.

Саҕыллыбыт санаалар

Хартыынаны ырытан баран, интэриэһинэй түмүктэргэ кэллим:

Хубилай Хаан муударай баһылык буолуута ырааҕы ыраланан саныы, өйүнэн илдьиритэн, элбэҕи эргитэ санаан иһэрэ -- кини харахтарыгар сурулла сылдьар. “Чингисиада” үстэн биир томугар сурулларынан, Хубилай айылҕаттан бөҕө-таҕа туруктаах эбит. Ону худуоһунньук табан ойуулаабыт. Ол суруйуу туоһулуурунан, Хубилай сирэйэ эттээх, этиргэн көрүҥнээх. Иккиһинэн, Хубилай бииртэн ситимнээн, атыны өйдөөн кэлиитэ Георгий Николаевич талааннаах уонна мындыр хартыынатыгар ойуччу уратытык уруһуйдаммыт.

“Киһиэхэ барыта кэрэ буолуохтаах: сирэйэ, таҥаһа, ис дууһата, итиэннэ ис санаалара” диэн А.П. Чехов эппитинии, Хубилай Хааҥҥа ол санаа сөрү-сөп түбэһэрин Г.Н.Родионов, үөһэ этиллибит түөрт өйдөбүлү үүт-үкчү өйүгэр хатаан, ис кутугар сөҥөрдөн, сүргэтиттэн эниэргийэ бэриһиннэрэн, бэркэ да уйуулаан кэбиспит! Хубилай тус бэйэтин көрүнэр буолан, бытыктарын бэрээдэктээхтик хорунар.

Ат түргэн айаныттан сонун уһун эҥээрэ тэлээрэн, динамика баарын итэҕэтэр.

Айылҕа көмүс күһүнэ кэлбитин Хубилай ичигэс бэргэһэни, итиэннэ сылаас биэтэстээх кафтаны, монгуол омук моойугар эргиччи иилинэр хадак диэнин сэргии, сөбүлүү көрүөххэ сөп.

Хубилай атаҕар иичики кэтэн олорор. Ону монгуоллар гутулы диэн ааттыллар.

Монгуоллар айан киһитигэр этэр алгыс тыллара: «Да будут милостивы к тебе бурхан и небо!» (бурхан - таҥара). Мин 1985 сыл от ыйын бүтэһигэр итинник нууччалыы истибиппинэн, эһиэхэ тиэрдэри көдьүүстээҕинэн ааҕабын. Бэркэ да ол сайыны атааран турардаахпын.

         Ыҥыырдаах ат бөтөрөҥүнэн түһэн иһэрин худуоһунньук кичэллээхтик кыһаллан уруһуйдаабытын сүрэхпэр чугастык ылынным. Ийэбинэн аймахтарым бары аты доҕор-атас оҥостон үлэлээбит-хамсаабыт дьон. Сылгы баһыттан түөрт түөрэм туйахтарыгар диэри күүрбүт сүрүн быччыҥнарын чочуйан оҥорбут курдук уруһуйдаммыттарын сөҕө көрүтэлээтим...

Георгий Николаевичка УРУЙ-АЙХАЛ! Эн сүдү талааҥҥар сүгүрүйэбит. Өссө да дьону-сэргэни үөрдэ тур...

Н. Корнилов-Сардаҥа.