Өрөспүүбүлүкэ 12-с ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтин, үһүс-төрдүс ыҥырыылаах Ил Түмэн дьокутаата, 72 саастаах үлэ бэтэрээнэ Дмитрий Горохов салайааччылаах 7 хорсун айанньыт Семен Сюльскай килбиэннээх суолун 78 сыл буолан баран хаттаан тэллилэр. 

Бу тэрээһиҥҥэ өрөспүүбүлүкэ салалтатын өттүттэн улахан болҕомто ууруллар.  СӨ Ил Дархана Айсен Николаев туһааннаах дьаһала тахсыбыта, хайыһарынан айаны бэлэмнээн ыытарга Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин 1-кы солбуйааччыта Александр Жирков бэрэссэдээтэлээх өрөспүүбүлүкэтээҕи тэрийэр кэмитиэт үөскэтиллибитэ.

"Күһүүр-Ньурба" хайыһар десанын кыттыылаахтара  кулун тутар 15 күнүттэн айаннаан, муус устар 5 күнүгэр Ньурба улууһун сиригэр-уотугар кэллилэр. Кинилэри Ньурба уонна Үөһээ Бүлүү улуустарын кыраныыссатыгар Түүкээҥҥэ ньурбалар сахалыы сиэри-туому силигин ситэрэн, итии  чэйдээх, алаадьылаах  үөрүүлээхтик көрүстүлэр. Улуус баһылыгын 1-кы солбуйааччыта Артур Яковлев, улуус Сүбэтин бэрэссэдээтэлэ Сергей Евсеев эҕэрдэ истиҥ тылларын анаатылар, харда махтал тылын Дмитрий Горохов эттэ. Салгыы айанньыттар, улуус уонна Үөдэй нэһилиэгин салалтата 1997-2002 сс. улууспут баһылыга, Саха Өрөспүүбүлүкэтин, Ньурба, Горнай, Абый, Муома улуустарын бочуоттаах олохтооҕо  Варвара Петрова пааматынньыгар сибэкки дьөрбөтүн уурдулар, Варвара Андреевна үтүө аатын уонна оҥорбут үлэтин-хамнаһын сылаастык-иһирэхтик аҕыннылар. Кыайыы скверигэр үөрүүлээх миитин ыытылынна. Бу кэнниттэн Үөдэй нэһилиэгин баһылыга Мария Николаева аһаҕас халлаан анныгар музейын көрдөрбүтүн ыалдьыттар улаханнык сэҥээрэ-биһирии көрдүлэр. Эмиэ манна музей тэлгэһэтигэр баар балаҕаҥҥа "Күһүүр-Ньурба" хайыһар десанын кыттыылаахтарыгар анаан мааны астаах остуол тардылынна, өйдөбүнньүк бэлэхтэр туттарылыннылар.

Бастакы күннэригэр айанньыттар салгыы Хаҥалас уонна Түмүк нэһилиэктэригэр сырыттылар. Хорсун айанньыттары кытта улуус сиригэр-уотугар Ньурба спортсменнара арыаллаан сүүрдүлэр. Муус устар 6 күнүгэр Дьаархан, Чаппанда уонна Октябрьскай нэһилиэктэригэр, сарсыныгар Ньурба куоракка уонна Семен Сюльскай төрөөбүт нэһилиэгэр Сүлэҕэ сылдьыахтара. Итинэн сындалҕаннаах айан бүтэр уһугар чугаһаата. Айанньыттар аара суолларын устатыгар Аҕа дойду Улуу сэриитин саллааттарын мемориалларыгар уонна пааматынньыктарыгар веноктары уураллар, бойобуой дьайыылар кыттыылаахтарыгар чиэс-бочуот биэрэллэр. Улахан патриотическай уонна бэлитиичэскэй суолталаах бу тэрээһин ханнык да төрүөтүнэн тохтообот. Арай элбэх киһилээх маассабай тэрээһиннэр эрэ хааччахтаналлар.

Ньурба улууһун дьоно-сэргэтэ киэн туттар биир дойдулаахпыт Семен Сюльскай айанын хатылаан иһэр "Күһүүр-Ньурба" хайыһар десанын кыттыылаахтарын истиҥник-иһирэхтик көрсөр. Кинилэр бу сырыыларын хорсун быһыынан ааҕаллар уонна дириҥ ытыктабылларын тиэрдэллэр.

Билигин тылы "Күһүүр-Ньурба" хайыһар десанын салайааччыта Дмитрий Николаевич Гороховка биэриэҕиҥ:

-- Биһиги 7 буолан кулун тутар 15 күнүгэр Күһүүртэн айаҥҥа туруммуппут. Күһүүр 1957 сыллаахха  диэри Булуҥ оройуонун киинэ этэ. Семен Сюльскай балыксытынан үлэлии сылдьан, оройуон киинигэр кэлэн сэриигэ барыан баҕарарын эппит. Забайкальскай байыаннай уокурукка, баартыйа обкомугар Софья Сидороваҕа суруйбут. Онтон быһаарыы кэлиэҕин күүппэтэх быһыылаах, 1942 сыл тохсунньутугар Күһүүртэн Сииктээҕинэн, Эдьигээнинэн, Баахынайынан, Бэстээҕинэн, Бүлүүнэн, Үөһээ Бүлүүнэн айаннаан Ньурбаҕа олунньуга тиийэр.

Ньурба военкоматыгар "сэриигэ барабын" диэбитигэр, төрөппүттэрин ыҥыран ылаллар. Тоҕо диэтэххэ, Семен Сюльскай бииргэ төрөөбүттэрэ  16-лар эбит, оттон ити кэмҥэ Семен Сюльскай соҕотоҕун хаалбыт, атыттара бары олохтон туорууллар. Ол иһин кини төрөппүттэриттэн уолларын сэриигэ ыыталларын туһунан сөбүлэҥнэрин ыйыппыттара буолуо дии саныыбын.  Төрөппүттэрэ сөбүлэһэн, Семен Сюльскайы сэриигэ хорсуннук сылдьарыгар уонна тыыннаах эргиллэн кэлэригэр алҕаан  ыыппыттара.

Биһиги Семен Иванович Сюльскай туһунан урут да истэр-билэр этибит. 1978 сыллаахха кини суолунан айаннаан, Күһүүртэн Эдьигээҥҥэ диэри 600 км хайыһарынан кэлбиппит. Билигин бу сырыыбыт ити айаны салҕааһын курдук буолла. Былааннаабыппыт курдук, муус устар 6 күнүгэр Ньурбаҕа тиийиэхпит. Бу сылдьарбытын тухары биһигини бары сылаастык-иһирэхтик көрсөллөр. Биллэн турар, айаммытыгар ыарахаттар бааллара, ол эрээри биһиги барытын тулуйдубут. Графиктан хаалсыбакка барарбытыгар биһиэхэ  спонсорбыт -- "Анаабыр алмаастара" биэрбит вахтовка массыыната көмөлөһөр. Маннык ыраах айаҥҥа сүрүнэ - былаан быһыытынан барыы уонна графигы тутуһуу буолар.

Биһиги бөлөхпүт дьоно бары айылҕа оҕолоро диэхпин баҕарабын. Бары уопуттаах хайыһардьыттар. Иван Романович Жирков -- Күһүүр оскуолатын үрдүк категориялаах физкултуураҕа учуутала, Учууталлар учууталлара. Кини хайыһарынан ыраах айаҥҥа бу 29-с сырыыта буолар.  Виталий Федотович Жирков -- Афганистан сэриитин кыттыылааҕа, технология учуутала, ыраах айаннарга 10-тан тахсата сырытта. Константин Константинович Сыромятников -- 1 категориялаах физкултуура учуутала. Кини аҕата 10-с кылааска үөрэнэ сылдьан хайыһарынан 420 км Күһүүртэн Тиксиигэ диэри айаммытыгар кыттыбыта. Онно 10-с кылаас 10 оҕотун иккиэ буолан салайан илдьэ сылдьыбыппыт. Ол хайыһарынан хаампыппыт быйыл 45 сыла буолар. Эмиэ биир кэрэхсэбиллээх даата. Ол сылдьыбыт сирбит диэки сэрии кэмигэр Чурапчыттан күүс өттүнэн көһөрүллүбүт дьон уонна репрессияҕа кэлбит дьон олорон үлэлээбиттэрэ, балыктаабыттара.

Василий Васильевич Павлов -- булчут-балыксыт, "Чекуровка"  общинаҕа үлэлиир. Мэлдьи дьарыктанар, уһулуччу ыраах айаҥҥа сылдьарынан "Гиннес рекордун кинигэтигэр" 2004 сылга киирэн турар. Василий Павлов аҕатын кытта ыраах айаҥҥа барытыгар 1974 сылтан ыла сылдьабыт. Саамай эдэрбит -- "Дохсун" физкултуурунай-чэбдигирдэр киин  тренерэ, табаһыт, балыксыт Семен Айалович Корякин 22 саастаах. Бөлөхпүт биир тутаах киһитинэн үрдүк категориялаах физкултуура учуутала Людмила Владимировна Горнакова буолар. Урут да, кэнники да айаммытыгар хайаан да кыргыттары илдьэ сылдьааччыбыт. Тоҕо диэтэххэ, аҥардас уолаттар эрэ буолаллара сатаммат курдук. Маннык ыраах айаннар кыргыттары иитэргэ эмиэ улахан туһалаахтар. Людмила Горнакова эбэтэ 1973 с. биһигини кытта Тиксиигэ бастакы хайыһарынан айаммытыгар барсан турар. Онон бу айаммыт үгэһэ өр сыллар тухары хардарыта сибээстээх. Уолаттар ыраах айаҥҥа барбатахтарына, сыл аайы 200-300 км оҕолору эрчийэн хайыһарынан хаамаллар. Бу курдук  экстремальнай хайыһардааһын биһиэхэ, Күһүүр бөһүөлэгэр, 1970-с сыллартан саҕаланан, бу кэмҥэ диэри салҕанан бара турар.

Иккис бөлөх туһунан истибиккит буолуо: кулун тутар 14 күнүттэн Дьокуускайтан Верхоянскайынан Тиксиигэ баран иһэр. Кинилэри Самуилов Валерий Васильевич диэн экстремальнай хайыһарга уопуттаах киһи салайар. Кинилэр эмиэ ылыммыт былааннарын толоруохтара, Тиксиигэ фиништиэхтэрэ диэн эрэнэбин. Быйыл Булуҥ оройуона ахсынньы 10 күнүгэр тэриллибитэ 90 сылын туолар. Бу айаммытын Улуу Кыайыы  75 сылыгар уонна Булуҥ оройуонун 90 сылыгар аныыбыт.

Хоту дойду 7 хоһуун дьонун айана биһиги аҕаларбыт уонна эһэлэрбит бойуобуой уонна үлэҕэ хорсун быһыыларыгар, кинилэр тулуурдарыгар, эр санааларыгар уонна Ийэ дойдуга бэриниилээх буолууларыгар сүгүрүйүү бэлиэтинэн буоларын, биһиги норуоппут духуобунай күүһүн уонна өр сылларга дьон-норуот ураты киэн  туттуутун бэлиэтинэн буоларын өрөспүүбүлүкэтээҕи тэрийэр кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков бэлиэтиир.

Ыспыраапка

 Дьокуускайдааҕы байыаннай оскуола урукку курсана Семен Сюльскай  Ньурбаттан Хотугулуу-Арҕааҥҥы фроҥҥа ыытыллыбыта. Ржев, Старай Русса уонна Великие Луки анныгар сэриилэспитэ. Курскай тоҕойго ыараханнык бааһыран билиэҥҥэ түбэспитэ. Сотору кэминэн күрээн бартыһааннарга холбоһон, Украинаҕа   «Буревестник» партизанскай этэрээт састаабыгар сэриилэспитэ. Этэрээт Кыһыл Аармыйаҕа холбоспутун кэнниттэн  Семен Сюльскай Украинаттан Прагаҕа диэри сэриилэһэн тиийбитэ. Бойобуой уордьаннарынан уонна мэтээллэринэн наҕараадаламмыта. Сэрии кэнниттэн дойдутугар төннөн Ньурбаҕа "Осоавиахим" салайааччытынан үлэлээбитэ. 1949 сыл күһүнүгэр Каховскай ГЭС-ин уонна Новой Каховканы тутууга үлэлии барбыта. Олоҕун тиһэх сылларыгар Днепропетровскай уобалас Желтые Воды куоратыгар олорбута. Желтые Воды куорат бочуоттаах олохтооҕо. Украина  кыыһын кэргэн ылан 2 оҕону төрөтөн атахтарыгар туруорбуттара. Семен Иванович ыччаты байыаннай-патриотическай иитиигэ көхтөөхтүк кыттара. «Буревестник» партизанскай этэрээт байыастарын туһунан бэрт элбэх матырыйаалы муспута, Савранскай партизанскай оройуон туһунан карта-схеманы оҥорбута. Украина партизанскай хамсааһынын музейыгар анаан 181 хаартыскалаах стендэни оҥорон биэрбитэ. Бэйэтин ахтыыларын туһунан кинигэ рукопиһын бэлэмнээбитэ эрээри, хомойуох иһин, тыыннааҕар кыайан бэчээттэппэтэҕэ. Киэн туттар биир дойдулаахпыт  модун сүрэҕэ 1975 сыллаахха тэппэт буолбута. 

Геннадий АНТОНОВ