Абаҕам туһунан кылгастык

Норуот дьокутаата Алексей Еремеев:

- Аҕам убайа, абаҕам Алексей Сидорович Еремеев 1942 сыллаахха бэйэтэ тылланан фроҥҥа барбыт. Дьиҥинэн, 1941 сыллаахха ыҥырыллыаҕын Нам улууһун Хамаҕаттатыгар “Кыһыл ыллык” холкуос бэрэссэдээтэлинэн үлэлии сылдьар буолан барбатах. Оттон 1942 сыл сааһыгар куор ыарыытыттан икки уола утуу-субуу өлөн хаалбыттар. Абаҕам онно санаата улаханнык түһэн, муус устар ыйга бэйэтэ тылланан сэриигэ барбыт. Тиийэн баран 1,5 ый буолан баран суруга кэлбит. Бастаан саҥа тиийбит байыастары үөрэппиттэр, онтон саа-саадах туттаран сэриигэ киллэрбиттэр. Алексей Сидорович Сталинграды көмүскээһин уот сэриитигэр түбэспит. Ол онтон икки суруга кэлбит. “Ньиэмэстэр кимэн киирэллэр, кыахпыт баарынан утарылаһабыт” диэн суруйбут. Ол суруктарын кэннэ абаҕам биллибэтэх, сотору буолан баран сураҕа суох сүппүтүн туһунан сурук кэлбит.

Абаҕам Алексей Сидорович Намҥа улаханнык ытыктанар киһи, Сэбиэскэй былааһы төрүттэспит, “Кыһыл ыллык” холкуоһу тэрийбит киһинэн буолар. Хамаҕаттаҕа кини аатынан уулусса баар. Эмиэ аҕам убайа Михаил Егорович Иванов 1941 сыллаахха Хамаҕатта нэһилиэгиттэн ыҥырыллан барбыт. Кини сүрдээх күүстээх, кыахтаах киһи үһү. Кинини көрбүт дьон Нам улууһун биир күүстээх киһинэн ахталлар. 1941 сыллаахха сэтинньи ыйыгар ыҥырыллан сэриигэ барбыт. 1942 сыл саҥатыгар арҕаа фроҥҥа сэриилэспит. 1942 сылы этэҥҥэ туораабыт. “Кыһыл сулус” уордьанынан наҕараадаламмыт. 1943 сыллаахха Курскай дугаҕа буолбут кыргыһыыга сырдык тыына быстыбыт. Билигин Курскай уобаласка Москалевская дэриэбинэ таһыгар көмүллэ сытар. Биһиги аймах РФ Оборонаҕа министиэристибэтин кытары суруйсаммыт быраттыы көмүллүбүттэр  уҥуохтарыгар көмүллэ сытарын билбиппит. Бу уҥуохтан көһөрөн, 2004 сыллаахха мемориал туруорбуттар.

Ийэм аҕата, эһэм Никифор Семенович Борисов түөрт бииргэ төрөөбүттэр буолан Мэҥэ хаҥалас Дьабыл нэһилиэгиттэн сэриигэ барбыттар уонна төрдүөн тыыннаах төннөн кэлбиттэр. Биир таайым уоттаах сэрии толоонугар бааһыран, илиитин сүтэрбит. Эһэм Никифор Семенович сэриигэ 1941 сыллаахха барбыт, 1948 сыллаахха эрэ дойдутугар төннөн кэлбит. Сэрии кэнниттэн үс сыл үлэ фронугар сылдьыбыт. Эһэм сэрииттэн таас дьүлэй буолан кэлбитэ. Тоҕо диэтэххэ, кини арҕаа фроҥҥа дальнобойнай артилерияҕа сулууспалаабыт. Ыраахтан сыалынан артилериянан ытыалыыр пуолкаҕа сылдьыбыт. Кини олус күүстээх этэ, ол иһин ыйааһыннаах снарядтары таһар эбит. Ол артилериялар ытыалыыр тыастарыттан эһэм истэр дьоҕурун сүтэрбит эбит.  

Түгэнинэн туһанан, Сахам сирин ытык-мааны олохтоохторун бу Улуу Кыайыы күнүнэн итиитик-истиҥник эҕэрдэлиибин!  Хаһан да уоттаах сэрии буолбатын, кэлэр көлүөнэ ол сыллар курдук ыарахан күнү-дьылы билбэтиннэр, эйэлээх халлаан өрүү чэлгийдин, сырдаатын!

Аҕам туһунан..

Норуот дьокутаата Семен Никитин:

- Биһиги күндү аҕабыт  Иван Данилович Никитин — Аҕа дойду Улуу сэриитин уонна үлэ бэтэрээнэ. Аҕабыт  Көбөдөк ийэтин ууһуттан төрүттээх киһи, 9-с көлүөнэҕэ дылы сурукка тиһиллибит биэс бииргэ төрөөбүттэр Чыраадыма үрэҕэр Ньылахыга кыстыктанан, Сантараакка сайылыктанан олорбуттара.  Бэйэтин олоҕо-дьаһаҕа, үлэтэ-хамнаһа төрөөбүт дойдутун, дьонун-сэргэтин ортотугар ааспыта. Аҕабыт оччотооҕу тыа ыалын оҕото буолан, олус сэмэй этэ, дьон кыһалҕатын кыһалҕа оҥосто улааппыта.

Кыра эрдэҕиттэн дьиэ ис-тас үлэтигэр, сайынын оттооһуҥҥа,  от-мас бэлэмнээһинигэр бииргэ төрөөбүттэрин батыһыннара сылдьара. 1925 сыллаахха Сылаҥ нэһилиэгин Эмпэ учаастагар бастакы начаалынай оскуола аһыллыбыта. 1926-1927 үөрэх дьылларыгар, аан бастаан 14 сааһыгар 1-кы кылааска үөрэнэ киирбитэ. Кини бастакы учуутала Григорьев Гаврил Михайлович этэ. Кэлин даҕаны кырдьаҕас учуутала куораттан тахсан, аҕабытыгар хонон-өрөөн киирэрэ. Олус истиҥник, уһун киэһэни быһа кэпсэтэллэрэ. Аҕабыт Эмпэ начаалынай оскуолатын бүтэрэн, 1936-1937 сылларга САССР наркомпроһун иһинэн Дьокуускайдааҕы политпросвет үлэһиттэрин кууруһун куоракка үөрэнэн бүтэрбитэ. Ол кэнниттэн баартыйа Чурапчытааҕы райкомун уурааҕынан Одьулуун нэһилиэгэр тахсан,  хомсомуол сэкирэтээринэн талыллан үлэлиир. Бу сылларга Былатыан Ойуунускай кэлэригэр, Сантараат сайылыгар тырыбыына туттарар. Оччотооҕу хомсомуоллар нэһилиэккэ, култуурунай өрөбөлүүссүйэни олоххо киллэриигэ, үөрэҕэ суох дьону ааҕарга-суруйарга үөрэтиигэ, дьиэттэн хотону араарыыга, сир түҥэтигэр, трахоманы, о.д.а. сыстыганнаах ыарыылары утары араас элбэх өрүттээх аҕытаассыйалыыр-маассабай, өйү-санааны уһугуннарар үлэлэри  ыыталлара.  Икки сыл үлэлээбитин кэннэ, Чурапчы оройуонун типографиятыгар наборщигынан үлэҕэ аныыллар. Бу үлэлии сылдьан ыал буолан, дойдутугар «Коммунизм кыһата» холкуоска тахсан үлэлиир. 1940-1941 сыллаах кыстыкка оттоон баран, ол отторун сиэтэ сүөһү үүрэн киирэн, Нам оройуонугар аҕатын, оҕолорун илдьэ барбыттара. Бэйэтэ өрүскэ киирэн, сылгы аһатар уонна ферма сэбиэдиссэйинэн ананар. Ити олордохторуна, аҕата Дайыла 1941 сыллаахха ыалдьан өлбүтэ. Иван Данилович эдэр эрдэҕинэ сытыы-хотуу, кэлэр-барар киһи, уопсастыбаннай үлэҕэ көхтөөхтүк кыттан сылдьыбыта. 

Ол курдук, «Коммунизм кыһата» холкуостан хаһыа да буолан Ааллаах Үүҥҥэ таһаҕас таһыытыгар, хаста да холкуоһун дьонун салайан илдьэ бара сылдьыбыта. Айанын кэмигэр элбэх эрэйи, кыһалҕаны көрсүбүтүн кэпсиир буолара.

Аҕа дойду Улуу сэриитэ саҕаламмытыгар, саастыылаахтарын кытары 1942 сыллаахха бэс ыйыгар, Чурапчыттан Аллараа Бэстээххэ дылы сатыы тиийэн аармыйаҕа барар. Бастаан Өлүөнэ эбэ устун уунан, онтон тимир суолунан Свердловскай уобаласка тиийэн, Уралга Бершеть байыаннай лааҕырга байыаннай үөрэҕи ааһар. Ити кэнниттэн фронҥа тиийэн 181-с строевой дивизияҕа 40-с стрелковай биригээдэҕэ, 67-с байыаннай батальонҥа минер-саперунан ананар. Сапер быһыытынан биһиги чаастарбыт кимэн киирэллэригэр, өстөөх иитэлээбит миинэлэрин ыраастыыр, разведкаҕа түүн  өстөөх оборуонатын туоруур суолларын бэлэмниир, өрүстэргэ тиэхиньикэ туорууругар анаан муоста тутуһар, инженернэй мэһэйдэри, тутуулары, понтоннай муосталары туруораллар. Аны санаатахха, сүрдээх сэрэхтээх, олус эппиэттээх байыаннай бирикээһи толорбут эбит. Итиннэ миинэ ыраастыы сылдьан, сыыһа-халты туттууттан сылтаан миинэ эстэн, араас түбэлтэлэргэ табаарыстара суорума суолланалларын туһунан мэлдьи долгуйа, уйадыйа кэпсиирэ.

Бу уоттаах кыргыһыыга сылдьан, атаҕар бааһыран госпитальга эмтэнэн тахсан, 243-с отдельнай өрөмүөннүүр батальоҥҥа минер-сапер быһыытынан  Сталинград куорат туһаайыытынан Польша сиригэр-уотугар тахсан, Варшава куораты босхолооһунҥа кыттар.

Аҕабыт бойобуой наҕараадалара:  «ССРС Гвардията» бэлиэ, «Бойобуой үтүөлэрин иһин», «Варшаваны босхолооһун иһин», «Германияны кыайыы иһин».  «Кыайыы 20 сыла», «Кыайыы 25 сыла» бэлиэлэр, «ССРС Сэбилэнилээх күүстэрин 50 сыла» үбүлүөйүнэй мэтээллэрдээх.

Аармыйаттан кэлэригэр кэргэнэ Натааһа ыарыһах буолан тоһуйар, ол кэннэ өр буолбакка бу олохтон эрдэ туораахтыыр. Онон аҕабыт үс оҕотун кытары аҥардас туран хаалбыта.

Салгыы дойдутугар эйэлээх олоҕу чөлүгэр түһэриигэ үлэлиир. Үксүн таһаҕас таһыытыгар сылдьыбыта. Оччолорго үлэни кыайар дьону үксүн үстүү-түөртүү көлөнөн, Дьокуускайтан таһаҕас таһыытыгар аныыллара. Аҕабыт Иван Данилович баһылыктаах Афанасий Николаевич, Николай Егорович Макаровтар уонна Платонов Семен Петрович буоланнар, ол дьыл үлэҕэ анаммыттара. Биир оннук сырыыларыгар, куораттан төннөн иһэн, Төҥүлү таһыгар Горькай аатынан холкуос "Мара" диэн пиэрмэтигар таарыйан, тохтоон, көлөлөрүн сынньата сылдьан пиэрмэҕэ түөрт кыыс ыанньыксыттыылларын сылыктаан ааспыттар. Саастаахтара Иван Данилович кэргэн кэпсэтэргэ этии киллэрбит уонна «үллэртээбит»: «Мин, саастаах киһи, оҕолоох Максимова Вераны, Сэмэн бэтэринээр Еленаны, Охонооһой буоллаҕына Өкүлүүнү, оттон эдэр киһи Ньукулай кырасаабысса Натааһаны ылыаҕыҥ», — диэн быһаарбыт. Бары сөбүлэһэн, хаста да кырынан билсэн-кэпсэтэн, биир күн төрдүөннэрин сүгүннэрэн бараллар. Ол курдук, Горькай аатынан холкуос түөрт үлэһититтэн биир күн илии соттор, онтон «Коммунизм кыһата» дьоно: «Холкуоспут түөрт үлэһит илиинэн эбиллэр», —диэн туһугар үөрүү-көтүү, үллэҥнэһии бөҕө буолбуттар. Биһиги ийэбит Вера Васильевна Максимова үрдүк соҕус уҥуохтаах, номоҕон дьүһүннээх дьахтар этэ, кэлээт даҕаны ыанньыксыттаабыт. Юрий диэн батыһыннаран аҕалбыт уоллааҕа. Иван Даниловичтан биэс оҕолонон «Ийэ албан аата»  мэтээл кавалера буолар. Кэлин, элбэх оҕону ииппитин иһин, иккиһин ити мэтээли ылбыта. Ийэбит бастакы кэргэнэ сэрииттэн ылбыт баастарыттан сылтаан дойдутугар кэлэн баран уһаабатах үһү. Кинилэр төһө да икки өттүттэн оҕолордоох дьон буоллаллар, олус эйэлээхтик, быр-бааччы ыал буолан, Уһун Күөл дэриэбинэтигэр бэркэ үлэлээн-хамсаан олорбуттара.

Мин 1950 сыллаахха саас, кулун тутар 3 күнүгэр, ыал буолбуттарын кэннэ бастакы оҕонон күн сирин көрбүтүм. Сотору кэминэн инилэрим Иван, Вера, Петр уонна Мотя төрүүллэр. Онон барыта 9  оҕо буолан бииргэ иитиллибиппит. Убайдарым, эдьиийдэрбит Бэрэ учаастагар олорон Булгунньахтаах оскуолатыгар, сорохпут интэринээккэ олорон үөрэммиттэрэ. Кэлин убайбыт Ньукулай уонна Ааныс Чурапчыга салгыы үөрэммиттэрэ. Убайым Дьууруй Кытаанахха үөрэммитэ. Мин оскуолаҕа киирэр сылбар Булгунньахтаах оскуолатын Уһун Күөлгэ көһөрбүттэрэ. Онон Надя Сылаҥҥа үөрэҕин салҕаан иһэн, куоракка тиийэн үөрэммитэ. Улахан эдьиийбит Анна кэргэн тахсан, Кытаанах нэһилиэгэр туһунан ыал буолбута. Кыралар бары дьоммутун кытары бииргэ сылдьыбыппыт. 1961 сыллаахха муус устар 3 күнүгэр ийэбит эмискэ ыалдьан күн сириттэн букатыннаахтык барар. Эмискэ ийэтэ суох хаалар олус ыарахан, эрэйдээх этэ. Онтон ыла аҥаардас аҕаҕа улааппыппыт. Оччолорго бэкээринэ нэһилиэккэ суоҕа, килиэби эдьиийбинээн Надялыын бэйэбит мэһийэн буһарарбыт. Кыраларбытын бэйэбит көрөрбүт, таҥас-сап сууйуута барыта биһиэхэ тиксэрэ. Тулаайах хаалбыт кэммитигэр араас үчүгэй санаалаах дьон көмөлөрүнэн, үтүө сүбэлэринэн бэйэ-бэйэбитин көрсөн, атахпытыгар туран киһи-хара буолбуппут. Күһүн үөрэх дьыла саҕаланнаҕына биирдэ тарҕаһарбыт. Үөрэх дьыла бүттэҕинэ, бары дьиэбитигэр мустан, биир остуол тула олорон аһаан-сиэн улааппыппыт.

Биһиги аҕабыт Иван Данилович, олоҕун тиһэх кэмнэрин Чурапчыга олорбута уонна үлэлээбитэ. Кини тас ыалларын, биир дойдулаахтарын кытары олус эйэлээҕэ. Кинилэр кыһалҕаларын кыһалҕа оҥосторо, мэлдьи өйүү, сүбэлии сылдьара. Кини биир ураты дьарыга — оһохчут этэ. Тэрилтэлэргэ биһигини, уолаттарын, илдьэ сылдьан дуогабар түһэрсэн, оһох оҥорон, кыһыҥҥы оттук маһы бэлэмнээн харчы аахсарбыт, сайынын окко ыыталыыра.  Аҕабыт оччотооҕу тиийиммэт-түгэммэт кэмнэргэ биһигини үлэлэтэн, харчы булунарга, үлэни сыаналыырга дьоһуннук ииппитэ. Кини биһигини төрөөбүт дойдуну таптыырга, кырдьыксыт буоларга, ылыммыт дьыаланы тиһэҕэр тиэрдэргэ бэйэтин үтүө холобурунан үөрэппитэ. Дьэ, ол да иһин кини биэс уола бэһиэн Сэбиэскэй Аармыйа кэккэтигэр баран ытык иэспитин чиэстээхтик толорон, элбэх махтал суруктаах, бырабыыталыстыбаттан тиийэ наҕараадалардаах кэлбиппит. Кини кэриэһин толорон, олох эстафетатын ыччаттарбытыгар биэрэбит. Ол курдук, тоҕус оҕоттон 35 сиэннээх, 40-тан тахса хос сиэннээх, төрөөбүт дойдутуттан  харыс да сири халбарыйбакка,  сэрии-үлэ бэтэрээнэ  Никитин Иван Данилович бу сиргэ суоҕун да иһин,  олоҕо салҕанар!

Кини кэнчээри ыччаттара Сэбиэскэй систиэмэ эстибитин да иһин,  олоххо ылбыт уопуппутунан, төрөөбүт Чурапчыбыт култуурунай, экэнэмиичэскэй сайдыытыгар сэмэй кылааппытын киллэрэн кэллибит. Улаханнык убаастыыр аҕабыт, эһэбит уонна хос эһэбит, Улуу Кыайыыны уһансыбыт фронтовик, сэрии уонна үлэ бэтэрээнэ олоҕун бүүс-бүтүннүү ыраас суобаһынан, бар дьонун туһугар анаабытыттан биһиги, кини оҕолоро, аҕабытынан киэн туттабыт итиэннэ соргулаахтык олорорго, үлэлииргэ-хамныырга туруулаһабыт, айабыт-тутабыт.

Эбэм бииргэ төрөөбүт убайдара...

Норуот дьокутаата Геннадий Васильев:

- Эбэм бииргэ төрөөбүт убайдара, түөрт бырааттыы Оллоновтар, Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Уус-Алдан улууһун Түүлээх нэһилиэгиттэн аармыйаҕа ыҥырыллан барбыттара. Түөрт туруу уолаттар сэрии толоонугар кыайыылаахтык кыргыһан, Ийэ дойдуларын чиэстээхтик көмүскээбиттэрэ.

Фёдор Данилович (1900-1981) сэриигэ 1942 сыллаахха ыҥырыллыбыта. Кыһыл Аармыйа 65-с стрелковай дивизиятын 311-с полкатыгар ылыллыбыта, Ленинграды босхолооһуҥҥа кыттыбыта. Хотугулуу-Арҕааҥҥы фроҥҥа Волхов туһаайыытынан сэриилэспитэ. 1943 с. фронтан инбэлиит буолан кэлбитэ, колхозка үлэлээбитэ. «Германияны кыайыы иһин» мэтээллээх, Аҕа дойду Улуу сэриитин II истиэпэннээх уордьанын кавалера.

Гаврил Данилович (1903-1975) -- үлэ, тыыл бэтэрээнэ. «Саха АССР үтүөлээх булчута» аат иҥэриллибитэ, «Үлэҕэ килбиэнин иһин», «1941-1945 сс. Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ  килбиэннээх үлэтин иһин» мэтээллэринэн наҕараадаламмыта.

Дмитрий Данилович (1907-1983) 1931 сыллаахтан Кыһыл Армия кэккэтигэр сулууспалаабыта. 1939 сыллаахха Монголия Халкин-Гол оройуонугар дьоппуоннары кытта сэриилэспитэ. 1941 сыллаахха Белоруссия Гомель, Речица куораттарын босхолооһуҥҥа кыттар. 1942-1943 сс. Сталинградтааҕы кыргыһыы, 1943 с. Курскай Тоҕой, Днепры туоруур иһин кыргыһыы, Киев, Житомир куораттары босхолооһун, 1944-1945 сс. Венгрияны, Австрияны босхолооһун, 1945 с. Праганы ылыы...  1945 с. атырдьах ыйыгар милитаристскай Япония Квантунскай армиятын утары сэриилэспитэ. 1945 с. Маньчжурия биир киинэ Мукден куораты ылыыга кыттар. Дойдутугар 1947 с. эргиллэн кэлбитэ. 3 сэрии кыттыылааҕа, гвардия майора, 6 бойобуой уордьан кавалера буолар.

Николай Данилович (1912-1986) сэриигэ 1942 с. ыҥырыллыбыта, Кыһыл Армия 65-с стрелковай дивизиятын 311-с полкатыгар ылыллыбыта, Ленинграды босхолооһуҥҥа кыттыбыта. Новгород, Старай Русса туһаайыытынан кыргыспыта, 1945 с. дойдутугар хас да бааһырыылаах эргиллэн кэлбитэ. «Ленинграды көмүскээһин иһин», «Германияны кыайыы иһин» мэтээллэр хаһаайыннара, Албан аат III истиэпэннээх, Аҕа дойду сэриитин II истиэпэннээх уордьаннарын кавалера.

Биэс бырааттыылартан саамай балыстара Прокопий Данилович (1919-1942) - Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа. 1942 с. от ыйын 5 күнүгэр Воронёж куорат таһыгар кыргыһыыга өлбүтэ.

Бу курдук, төһөлөөх чулуу дьон Сахабыт сирин бары муннугуттан сэриигэ ыҥырыллан, дойдуларын туһугар чиэстээхтик кыргыспыттара буолуой?!

«Саха сирэ умнубат» бырайыак сэрии уот толоонугар кыргыспыт улуу буойуттарбытын, тыылга ийэ-хара көлөһүннэрин тоҕон, утуйар ууларын умнан үлэлээбит дьоммутун-сэргэбитин, сэрии ыар кэмигэр төрөөбүттэри, тулаайахтары үйэтитэр үтүө аналлаах. Бары өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун бу бырайыакка кыттыһаргытыгар ыҥырабын.

Биһиги Аҕа дойду улуу сэриитин кытта эбэлэрбитинэн, эһэлэрбитинэн, аҕаларбытынан  ситимнээхпит

Норуот дьокутаата Владимир  Прокопьев Аҕа дойду Улуу сэриитин  туһунан санаатын маннык үллэһиннэ:

- Саха сирин ытык-мааны олохтоохторо! Бүгүн   Улуу Кыайыы күнүн уустук балыһыанньаттан сылтаан үксүбүт  дьиэбитигэр-уоппутугар ылабыт. Ол да буоллар,  Аҕа дойду улуу сэриитигэр кыттыыны ылбыт, тыылга үлэлээбит чугас дьоммутун хайаан да  ахтан-санаан ааһарбыт биһиги хас биирдиибит ытык иэспит буолар. Биһиги Аҕа дойду улуу сэриитин кытта эбэлэрбитинэн, эһэлэрбитинэн, аҕаларбытынан  ситимнээхпит. Тоҕо инньэ диибиний? Биһиги эбэлэрбит, эһэлэрбит, аҕаларбыт, таайтарбыт, убайдарбыт ити уоттаах сэриигэ фашизмы кыайыыга бэйэлэрин кылааттарын киллэрбиттэрэ. Холобур, мин эбэм Анна Дмитриевна үс бииргэ төрөөбүт бырааттара Аҕа дойдуларын көмүскэлигэр туруммуттара уонна икки быраата Дмитрий Дмитриевич,  Конон Дмитриевич Алексеевтар  сэрии толоонугар охтубуттара. Бырааттара Макар Дмитриевич Алексеев ол улуу сэрииттэн этэҥҥэ эргиллэн кэлэн, араас үлэҕэ үлэлээбитэ,  ыал буолан,  элбэх оҕолонон, сиэннэрэ элбээтилэр. Ийэм Мария Фомична бииргэ үөскээбит, иитиллибит убайа Степан Андреевич Андреев сэрииттэн эмиэ эргиллибэтэҕэ. Ытык-мааны Сахам сирин, олохтоохторо, барыгытын Улуус Кыайыы күнүнэн ис сүрэхпиттэн эҕэрдэлиибин.  Эйэлээх олоҕу, доруобуйаны, дьолу-соргуну баҕарабын!

Руслан Федотов: "Улуу Кыайыы - төлкө күнэ!"

Норуот дьокутаата Руслан Федотов  кэллиэгэтэ Владимир Прокопьевтан «Якутия Помнит» («Саха сирэ умнубут») аахсыйа патриотическай эстафетатын  тутан,   Аҕа дойду Улуу сэриитин  туһунан санаатын маннык үллэһиннэ:

- Кыайыы күнэ – Төлкө күнэ! Кыайыы күнэ – алаас аайы Кыайыы сэргэтэ дьэндэйбит дьоллоох күн. Аҕа дойду Улуу сэриитэ дойдубут бүттүүнүн, ол иһигэр биһиги өрөспүүбүлүкэбит хас биирдии улууһун, нэһилиэгин, түөлбэтин, дьиэ кэргэнин хаҕыстык, ыарыылаахтык хаарыйбыта...

Амма улууһуттан Аҕа дойду Улуу сэриитигэр 1769 киһи ыҥырыллыбыта, олортон 1006 киһи төрөөбүт дойдуларыгар эргиллибиттэрэ, 764 киһи кыргыһыы хонуутугар хаалбыта. Уоттаах сэриигэ мин төрөөбүт нэһилиэкпиттэн - Лээгиттэн төрүттээх 120 киһи ыҥырыллыбыта, олор истэригэр аҕалаах уол, убайдыы-бырааттыы Алексеевтар, Архиповтар, Антипиннар, Гуляевтар, Гермогеновтар, Григорьевтар, Ефремовтар, Максимовтар, Никифоровтар, Николаевтар, Романовтар, Степановтар, Федоровтар кыттыбыттара. Кинилэртэн 34 киһи Ийэ дойду көмүскэлигэр сырдык тыыннарын толук уурбуттара, Улуу кыайыыны аҕалсыбыттара, көмүс уҥуохтара сэрии толоонугар хаалбыта... Ол курдук түөрт бииргэ төрөөбүт Гаврил, Петр, Василий, Федор Григорьевтартан соҕотох Василий эргиллэн кэлбитэ. Эйэлээх олох иһин эрдээхтик кыргыспыт буойуттарбыт хорсун сырыылара ыччаттарбытыгар холобур буолан үйэлэргэ өлбөөдүйүө суоҕа.

Мин ийэм Максимова Ольга Петровна, аҕам Федотов Еремей Максимович сут-кураан аргыстаах сэрии ыар сылларын оҕолоро, оччотооҕу аас-туор, аччык олоҕу эттэринэн-сииннэринэн билбит дьон. Оччолорго оҕо, дьахтар, кырдьаҕас да диэн аахсыбакка, үлэ ыараханын үлэлииллэрэ. Сэрии саҕаланыытыгар 50 сыл тухары түспэтэх иэдээннээх кураан түһэн от-бурдук үүммэтэҕэ. Итинник ыарахан балаһыанньаҕа Лээги нэһилиэгэр сэрии сылларыгар биир да киһи хоргуйан өлбөтөҕө, аччыктааһын, кырдьык, баара. Килбиэннээх үлэтин иһин мэтээлинэн Лээги нэһилиэгиттэн сэрии кыһарҕаннаах кэмигэр утуйар ууларын умнан күүстээх үлэҕэ миккиллибит 84 холкуостаах наҕараадаламмыта.

Аҕам бииргэ төрөөбүт убайа Константинов Петр Павлович 1941 сыллаахха сэриигэ ыҥырыллан уоттаах сэрии хонуутугар 1943 сыл ыам ыйын 15 күнүгэр ыараханык бааһыран хорсун саллаат сырдык тыына быстыбыта. Кини Тульскай уобалас Белевскай оройуон Шишкино-Хитрово дэриэбинэтигэр көмүллүбүтэ.

Ийэм бииргэ төрөөбүт икки убайа, чулуу булчуттар Максимов Афанасий Петрович 1943 сыллаахха бэс ыйын 1 күнүгэр бэбиэскэ тутан сэриигэ техническэй батальон 410-с отделениетыгар сулууспалаабыта. Төрөөбүт дойдутугар 5 сыл буолан баран, 1948 сылллаахха муус устар 2 күнүгэр дойдутугар «Германияны кыайыы иһин», «Японияны кыайыы иһин» мэтээллэрдээх эргиллибитэ. Иккис таайым Максимов Егор Петрович сэриигэ 1944 сыл бэс ыйын 11 күнүгэр ыҥырыллан Арҕаа фроҥҥа Польшаны босхолоспута, Германияны кытта сэрии бүппүтүн кэннэ аны Илиҥҥи фроҥҥа  Дьоппуон сэриитигэр сылдьан уопсайа 7 сыл сулууспалаан баран, 1951 сыллаахха «Германияны кыайыы иһин», «Варшаваны босхолооһун иһин» уонна «Японияны кыайыы иhин» мэтээллэрдээх дойдутун илгэлээх буоругар үктэнэр дьолломмута.

Амма оройуонун олохтоохторо «Тугу барытын – фроҥҥа, тугу барытын – кыайыы туһугар!» диэн биир сыалга түмсүбүттэрэ. Үлэҕэ көҕүлээһин, Социалистическай куоталаһыы тэриллэрэ. Үлэ оҥорон таһаарыыта үрдээбитэ. Бастыҥнар үлэ нуорматын балтараа-икки бүк толороллоро. Оройуон дьоно оборона пуондатыгар харчынан, сойуомунан көмөлөспүттэрэ, ону таһынан күндү түүлээҕинэн ичигэс таҥас тигэн ыыталлара.

Тоҥ маһы тосту тардар чэгиэн дьоммутун толук ылбыт Кыайыы күнэ биһигини элбэххэ эбээһинэстиир. Саа-саадах тутан өстөөхтөртөн Ийэ дойдубутун хорсуннук көмүскээбит хас биирдии буойун, ону сэргэ тыылга хоргуйууну, суту уонна курааны туруулаһан эйэлээх олоҕу аҕалсыбыт үлэһит мааныта дьоммут-сэргэбит ааттарын үйэтитэргэ үлэ ахсаабаттык барарыттан киһи үөрэр. Мин төрөөбүт дэриэбинэм төһө да 50-тэн тахса сыл аннараа өттүгэр күүс өттүнэн көһөрүлүннэр, биһи өбүгэлэрбит, эһээлэрбит, эбээлэрбит, төрөппүттэрбит үтүө ааттарын ааттан, сүгүрүйэн 2005 сыллаахтан саҕалаан Амма улууһун дьаһалтата уонна «Лээги» түмсүү кыттыһан Аҕа Дойду сэриитигэр саа саадах тутан Ийэ дойдуларын өстөөхтөртөн көмүскээбит буойуннарбытын үйэтитэргэ хоннохтоохтук ылсан үлэлэһэбит. Биһиги Кыайыы күнүн арыый эрдэ бэлиэтиибит, тоҕо диэтэххэ, ыам ыйыгар Лээгигэ диэри сиринэн суол суох, уунан эрэ баар. Ол иһин кулун тутар бүтэһик нэдиэлэтигэр, эбэтэр муус устар саҥатыгар айан тэрийэн сэрии толоонугар охтубут буойуттарбытын кэриэстиибит. Элбэх киһи кэлэн аҕаларын, эһэлэрин ааттара, мэтириэттэрэ, наҕараадалара суруллубут транспораннарын тутан, кинилэр бэйэлэрэ баалларыныы бука бары «Өлбөт-өспөт полкаҕа» кыттан дэриэбинэбит устун уһун субурҕа буолан хаамабыт, эрдээх буойуттарбытын кэриэстээн Улуу Кыайыы 10, 60, 65 сылларыгар туруоруллубут өйдөбүнньүктэргэ тыыннаах сибэкки дьөрбөтүн уурабыт, буойуттар хорсун сырыыларын туһунан ахтан, санаан ааһабыт. Бу айан сыала-соруга ыччаттарбытыгар өбүгэлэрбит дириҥ историялаах олохторун билиһиннэрии, төрүт дойдуга тапталы саҕан Лээгибит ыччатын түмүү буолар. Үөрэрим диэн араас сиргэ олорор лээгилэр түмсэбит. Онно кэскиллээҕи анаарар ыччаттардаахпыт.

Аан дойдуну фашизмтан босхолообут кыайыылаах көлүөнэҕэ, биир дойдулаахтарбын Амма улууһугар олорор Адамов Дмитрий Дмитриевиһы, Тихонов Семен Васильевиһы, Федотов Иннокентий Алексеевиһы, Майаҕа олорор Прокопьев Василий Тихоновиһы Кыайыы күнүнэн ыга кууһабын, махтанабын, эһиги дойдугутугар тапталгыт ыччаттары куруук үтүөҕэ, үрдүккэ сирдииригэр бүк эрэнэбин! Харах уулаах Кыайыы күнэ аҕалбыт эйэлээх олоҕор хас биирдиигитигэр уонна дьиэ кэргэттэргитигэр ил-ийэ эҥэрдээх дьоллоох олоҕу, этэҥҥэ буолууну, бары үтүөнү, кэрэни, сырдыгы, ырааһы баҕарабын!

Кыайыы туһугар элбэх омук дьоно биир дьиэ кэргэн курдук сомоҕолоһон фроҥҥа уонна тыылга бэйэлэрин хорсун быһыыларынан төрөөбүт дойдуга таптал, ытыктабыл үрдүк холобурун көрдөрбүттэрин умнубаппыт.

Ытыктабыллаах сэрии, тыыл бэтэрээннэрэ!

Норуот дьокутааттара Юрий Баишев, Андрей Находкин:
- Бүгүн - аан дойду үрдүнэн фашизм уодаһыннаах дьайын Ийэ сир сирэйиттэн сиппийбит, уодьуганнаабыт күммүт – Улуу Кыайыы күнэ!
Дириҥ өйдөбүллээх, уустук ис хоһоонноох, бу күн: өрөгөйдөөх кыайыыны уруйдааһын, эҕэрдэлэһии, эмиэ да хараастыылаах, харах уулаах санаарҕабыл...
Сидьиҥ фашистары букатыннаахтык үлтү сынньан, нацистар уораҕайдарыгар Берлиҥҥэ, рейхстаг үрдүгэр кыһыл Знамяны күөрэччи анньан, сэрии кыайыынан түмүктэммитин үөрүүтэ!
 Сырдык тыыннарын толук уурбут, уонунан тыһыынча эдэркээн дьоммут букатыннаахтык төннүбэттии кыргыһыы хонуутугар охтубуттара, сорохторо сураҕа суох сүппүттэрэ.
Бу күнү умнуо суох тустаахпыт -- Европа дойдулара бары 1 -2 ый иһигэр бэриммиттэрин кэннэ, Верховнай Главнокомандующай Иосиф Сталин, "Маршал Победы" диэн ааттаммыт Георгий Жуков салалталарынан 1418 күн устата салҕанан барбыт кырыктаах сэриигэ бүттүүн, биир сомоҕо Сэбиэскэй норуот фроҥҥа уонна тыылга Кыайыыта - тугунан да кэмнэммэт историческай бэлиэ күн буоларын. Быйыл 100 сааһын туолар, сахалартан бастакы Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа Федор Кузьмич Попов хорсун быһыыта барыбытын саҥа кыайыыларга кынаттаабытын, саха чулуу уолаттара атын омук уоланнарын кытта тэҥҥэ геройдуу кыргыспыттарын ыччаттарбытыгар кэс тыл гынан тиэрдэ туруохпут!
Күндү дьоммут! Өлүүнү кыайбыт норуот өлбөт, Кыайыыны аҕалбыт, урусхал кэннэ дойдуну чөлүгэр түһэрбит норуот албан аата үйэлэргэ суураллыбат! Этэҥҥэ буолуҥ бука бары, эйэлээх халлаан анныгар сэрии буолбатын, хаан тохтубатын!