Бизнес эйгэтин ылар буоллахха, туризм салаата ордук доҕолоҥноото. Ону кытта салгынынан-сиринэн айан-сырыы адаҕаланна, аралдьытар-сынньатар өҥөнү оҥоруу тохтоото, аһатар-сиэтэр рестораннар-кафелар сабылыннылар.

Чэ, аан дойдунан күүлэйдэтэр бөдөҥ фирмалар начаас оннуларыгар түһүөхтэрэ. Оттон саҥа сайда сатыыр Саха сирин туризма хайдах буолар?

 Ил Дархан Айсен Николаев 1295 №-дээх Ыйааҕынан от ыйын 2 күнүттэн турбазалар үлэлэрин көҥүллээбиттэрэ. Онон билигин дьон-сэргэ тиийэн, син сэргэхсийэн эрдэхтэрэ...

 Сиинэ кэрэ айылҕатын кэрэхсээн 

Туманнырбыт байҕал курдук, туналыйар күөх Сиинэ ыраас уутун испит, күрүлгэннээх сүүрүгүн дохсун тыаһын истибит, сөрүүҥҥэ аа-дьуо тыынан устубут, хаптаҕастаах түбэтигэр сир астаабыт, кылааннааҕын сонордоспут, көмүс хатырыктааҕын амсайбыт, сибэккилээх кытылыгар күөлэһийбит, суорба таас хайаларыгар күн күлүмүн көрбүт киһи айылҕа бу маанылаах сиригэр эргиллэн кэлэ туруоҕа эбэтэр үйэ-саас тухары хатыламмат дьиктини харахтаабытын киэн тутта кэпсиэҕэ. Чахчыта да оннук кэрэ дойду – Сиинэ.  

 Ол иһин кэлиҥҥи кэмҥэ манна элбэх туурдар оҥоһуллар буоллулар. Холобура, биир бастакынан Саха сиригэр туризмы саҕалаабыт Михаил Местников “inYakutia” хампаанньата катамаранынан 12 хонуктаах туура 35 тыһыынча солкуобай эбит.      

 --Саамай аччаабыта 23 тыһыынча буолар итинник “сплавтар”. Тоҕо диэтэххэ итилэриҥ 7-12 хонуктаахтар. Уонна экстремальнай айаҥҥа үөрүйэхтэр эрэ тулуйан сылдьаллар. Күнү быһа тохтообокко эрдиэххэ, киэһэтин балаакка туруоран, хонор сиргин оҥостуоххун, астаныаххын наада. Онно тэҥнээтэххэ миэнэ комфорт буоллаҕа дии. Дьиэ усулуобуйата. Ол иһин ыйдаах оҕоттон саҕалаан, 70-наахтарга тиийэ 2-3 күҥҥэ сынньана кэлэллэр. Путевка биир киһиэхэ 12 тыһыынча. Бу суумаҕа туох киирэр? Бастатан туран, страховка. Иккиһинэн, трансфер. Дьокуускайтан баран ылабын, мотуорунан манна аҕалабын. Төттөрү эмиэ соннук илдьэбин. Үсүһүнэн, олорор кемпинг, иһит-хомуос, мангал уларсабыт. Төрдүһүнэн, сөтүөлүүллэр, балыктыыллар, сир астыыллар, Сиинэ устун тыынан усталлар. Астарын бэйэлэрэ буһарыналлар, -- диэн кэпсиир “Сиинэ” турбаза хаһаайына Айсен Гоголев.

 Бэйэм Бүлүүттэн төрүттээхпин. Хаҥалас сиригэр күтүөппүн. Бастаан Сиинэ айылҕатын көрөн баран, этэргэ дылы, тылбыттан маппытым. Киһини абылыыр кэрэ көстүү этэ. Ол иһин Өктөмҥө история учууталынан үлэлиир кэммэр олох бүтэйдии манна, Сиинэҕэ, талаһарым. Онтон “Дальневосточный гектар” диэн сокуон киирбитигэр, Сиинэҕэ сир ылан, туризмынан дьарыктанарга санаммытым. Оскуолабыттан уурайан, манна көһөн кэлбиппит. Докумуоннарбын хомуйсан, сайаапка биэрэн, бөһүөлэк уҥуор кэрэ көстүүлээх Заречка диэн сиргэ сир ылбытым. Оччолорго үлэтэ суохтар учуоттарыгар турарым, онон дьыала арынарбар социальнай хантараагынан 150 000 солкуобайы биэрбиттэрэ. Ол харчынан икки сайыҥҥы кемпинг-дьиэни туппутум.

Дьэ, уонна 2018 сыллаахха бастакы туристарбын көрсүбүтүм. Ол сайын 100 киһи сылдьыбыта, оттон былырыын 200-тэн тахса. “Маннык бардаҕына, дьыала  сатаныыһы”, -- диэн үөрэммит, аны кэргэним “Дальневосточнай гектарынан” Аммаҕа сир ылбыта. Былааммыт элбэх этэ. Сылы супту үлэлээри, кыстыыр дьиэни тутан саҕалаабыппыт. Ону бу коронавирус атахтаата... Саастан ыла хантан да дохуот ылбат буоламмыт, быйыл туох да үлэ барбата, көҥдөйө эрэ турар. Ыксаан, бу бизнеспин сабар туһунан санаталаан ылыбытым. Оттон билигин дьон син кэлитэлээн эрэр буолан настарыанньалаахпыт. Иккистээн харантыыннаан кэбиспитэхтэринэ... Уопсайынан, Саха сиригэр, сыана ыарахан, суол-иис мөлтөх дойдутугар, туризм бизнеһин харчытын ханна гыныан билбэт киһи эрэ саҕалыан сөп курдук. Тоҕо диэтэххэ, ночоото улахан. Мин аҥаардас тиэйэрбэр-таһарбар барыспыттан 65 бырыһыанын барыыбын. Онтон ордугуттан үлэһиппэр хамнаһын төлөһөбүн, ол-бу наадабытыгар туттабыт. Оччотугар бэйэбэр аспар эрэ ордор. Онон бу салааны күүскэ өйүөхтэрин наада.

 Амсат эрэ, дьэдьэҥҥиттэн...

 Амма ыраас уутугар сөтүөлээри, сайын устата элбэх киһи ыраахтан-чугастан тоҕуоруһа мустар. Онон манна туризмы сайыннарар табыгастааҕын өйдөөн, Чыпчылҕан олохтооҕо Эльвира Пестерева Болугур сиригэр “Дальневосточный гектар” бырагырааманан 4 гектар сири ылбыт.

--Дьиэ кэргэммит 4 киһилээх буолан, оччону анаабыттара. Каартанан таларга долгутуулаах этэ, баҕар, соччото суох сир тиксиэ диэн. Онтон, доҕоор, кэлэн баран көрөөт, олох үөрүүбүтүттэн кыра оҕолуу эккирээбиппит. Наһаа кэрэ сир эбит.  Болугур бөһүөлэгэр тиийбэккэ баар. Дьэ, сирдэнэн-уоттанан, тута ИП буолбутум, турбазабытын “Земляничка” диэн ааттаабыппыт. Тоҕо диэтэххэ, бары билэргит курдук, Болугурга дьэдьэн дэлэйдик үүнэр. Оттон мин бу сирим дьэдьэннээҕинэн сураҕырар. Онон сынньана кэлбит дьон сөтүөлүөхтэрин, төһө кыайалларынан сир астыахтарын сөп. Дьэдьэн сезона саҕаланаары, киһи бөҕөтө суруйтаран эрэр.

Манна улахан тутуу бара илик. Бэйэбит сарайга олоробут. Туалет баар. Өрүс үрдүгэр хахха (навес) оҥоһулла турар. Күрүө-хаһаа туттаары, сирбитин эргиччи баҕаналары туруора сылдьабыт. Онон балааккаларга миэстэ, күөстэнэллэригэр мангал эрэ биэрэбит. Төлөбүрэ 500 солкуобай, ити биир хонуга. Былааммыт элбэх. Манна тигээйилэри иитэн эрэбит. Икки уйалаахпыт. Өссө куурусса тутабыт. “Якутскэнерго” бу атырдьах ыйын 1 күнүгэр уот тарда кэлиэхтээх. Оччоҕо, дьэ, дьиэ туттан, кыһыннары үлэлиир турбазаны тэрийэр соруктаахпыт.   

Куораттан чугас буолан

“Лазурный берег” диэн кыраһыабай ааттаах турбазаны киин куорат олохтоохторо истэн да, сорохтор сылдьан да син билэллэр. Тоҕо диэтэххэ,  Дьокуускайтан чугас буолан, айанныырга табыгастаах. Кангаласка диэри 40 мүнүүтэнэн массыынан тиийэҕин, онтон салгыы 1500 солкуобайга катерынан бараҕыт. Айана чаас аҥаара курдук.

--2016 сыллаахха аһыллыбыппыт. Федеральнай куонкуруска кыттан, балыктыыр учаастак быһыытынан 9 га сири ылбытым. Онон бастаан балыксыттар эрэ кэлэр этилэр. Онтон дьон-сэргэ истиһэн, Инстаграмынан да көрөн, дьиэ кэргэнинэн, хампаанньанан сынньана кэлэр буолбута. Чахчыта да, бу наһаа кыраһыабай айылҕалаах, Өлүөнэ уонна Алдан өрүс силбэһэр,  дириҥ историческай суолталаах сир. Манна Петр Бекетов, куораты олохтоору, бастакы остуруогун туппут. Иккис Хомустаахтан уонна Суоттуттан 18-тыы килэмиэтир тэйиччи. Онон оруобуна ортолоругар турар. Ол эрээри Нам кыраныыссатыгар киирсэр, -- диэн сиһилиии кэпсээн саҕалыыр “Сайдар кут” ХЭТ дириэктэрэ Василий Винокуров.

Турбазабар 6 “гостевой” дьиэлээхпин. Онон тэҥинэн 47 киһи сынньаныан сөп. Ол иһин тэрилтэлэринэн тахсааччылар. Холобур, “Якутскэнерголар” сылын аайы сөбүлээн сылдьаллар. Мааһын таптахха, туризм диэн барыстаах бизнес. Ол эрээри бу харантыын улаханнык адаҕалаата. Урукку өттүгэр ыам ыйыттан саҕалаан, кылаастар баҥкыаттыы кэлэр буолаллара. Онуоха 100 миэстэлээх саалалаахпыт. Ол быйыл кыаллыбата. Дьэ, саҥа бу от ыйын 2 күнүттэн кэлитэлээн эрэллэр. Күнэ 1200 солкуобай. Иһит-хомуос, чайник, мангал, утуйар суорҕан, сыттык, матараас биэрэбит. Дьон аҥаардас беседкабытыгар тахсан, айылҕаны, эбэни көрөрүттэн дуоһуйар, дууһалыын сынньанан барар. Кыһынын сырылыыр, хаҥкылыыр сирдэри оҥоробут. Саҥа дьылы кытта манна көрсө кэлээччилэр. Толору хааччыллыылаах буолан, дьон усулуобуйатын сөбүлүүр.

Харыйалаах Еланкаҕа

СӨ Урбааҥҥа, туризмҥа уонна атыыга-эргиэҥҥэ министиэристибэтэ бэлиэтииринэн, саамай элбэх турбазалаах Хаҥалас улууһа эбит.

-Һуу, кэлиҥҥи кэмҥэ олох ардах кэнниттэн тэллэй тахсарын курдук элбии тураллар: “Сиинэ”, “Берег легенд”, “Ленские столбы”, “Күрүлүүр”, “Сосновый бор”, “Золотая рыбка”, о.д.а. Бу Еланкаҕа бастаан мин 2012 сыллаахха туризмы саҕалаабытым. Дьиэ туттаран, кафе арыйбытым. Оччолорго манна Интэриниэт да суох, сибээс да мөлтөх. Онон этэрбэс араадьыйатын көмөтүнэн эрэ “Еланка кафетын хаһаайката балаакка, үрүллэр матараас уларсар үһү” диэн истиһэн, дьон кэлитэлээн барбыта. “Кэлитэлээн” диэн наһаа күүскэ эттим. Бастакы икки сылга 2-3 эрэ киһи сылдьара. Дьэ, онтон батсаап тэнийиэҕиттэн, Инстаграмҥа страница арыныахпытыттан ыла хотоҕостуу субуллар буолбуттара. Өссө 2018 сыллаахха улахан фестиваль тэрийэ  сылдьыбыппыт. Ол кэнниттэн бу миэстэ букатын “популярнай” буолбута.

Үчүгэйэ диэн, Өлүөнэ өрүс сүнньүнэн турбазалаахтар бары бэйэ-бэйэбитин билсэ олоробут, туристарбытын хардарыта бэрсиһэбит. Путевкабыт 3500 солкуобай сыаналаах. Манна баанньык, мангал, дьиэ-уот уларсыыта киирэр. Икки күҥҥэ, биир түүҥҥэ суоттанар. Иккис хонугуттан 1000-лыы буолар. Быйыл мотуор ыллыбыт. Онон Өлүөнэ туруук таас хайаларыгар тиийэ илдьиэхпитин, өрүс уҥуор, арыыларга сир астатыахпытын, тукулааннарга сырытыннарыахпытын сөп. Бу эмиэ туспа төлөбүрдээх буолуоҕа. Мин бу 49 суотай сири аренда быһыытынан ылбытым. Билигин бэйэм бас билиибэр көһөртөрүөхтээхпин. Уопсайынан, Еланка эҥээр биир да сир ордубат гына үллэстибиттэрэ ыраатта. Бу пандемия биһиэхэ, турбазаларга, улаханнык оҕуста. Ол эрээри харантыын кэмигэр таах сыппатыбыт, эбии кыһынын үлэлиир дьиэни туттубут. Бу коронавируһунан туризм салаатын урбаанньыттарыгар ороскуоттарын 500 тыһыынчаҕа диэри сабар субсидия көрүллүбүт. Онно ночооккун туоһулуур чеккин биэриэхтээххин. Биһиги, хата, оруобуна дьиэ туттубут буолан,  докумуоннарбытын туттардыбыт. Саатар, ол өйөбүл кэлэн, бу саастан дохуота суох олорбуппутун боруостуо этэ, -- диэн кэпсиир “Еланка” турбазаны төрүттээбит Оксана Третьякова.

                                               ***

Билигин дьон саҥаны, уратыны билэ охсон, ону Интэриниэт ситимин нөҥүө киэҥ эйгэҕэ таһаара сатыыр үйэтэ. Онуоха сылаас муоралардаах дойдулары кэпсээн, улаханнык кими да соһуппаккын. Оттон кыыдааннаах тымныылаах Саха сирин айылҕатын сырдатан, мөлүйүөнүнэн сурутааччылаах блогер да буолуоххун сөп.

Биһиэхэ бырамыысыланнаһынан, тыа хаһаайыстыбатынан тахсар уустуктардааҕын бириэмэ көрдөрдө. Онон саҥа салааны – туризмы  сайыннаран, өрөспүүбүлүкэбитигэр үп-харчы киллэриэххэ, дьону үлэнэн хааччыйыахха сөп. Онуоха маннык турбазалары тэрийэн үлэлэтэ сатыыр урбаанньыттарбытын, ыксаллаах быһыыга-майгыга эрэ буолбакка,  мэлдьи судаарыстыба таһымыгар өйүөх тустаахпыт.

Анисия Иевлева.