Алгыспыт дьиҥ суолтатын, өбүгэлэрбит бу өйдөбүлгэ хайдах сыһыаннаахтарын уонна аныгы алгыс уратытын туһунан анал үөрэхтээх дьонтон, аныгы алгысчыттартан ыйыталастым.

М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет бэрэпиэссэрэ Василий Илларионов алгыс былыр-былыргыттан илдьэ кэлбит үгэспит буолар диир. Бу туһунан саха норуотун култууратын үөрэппит бастакы айанньыт чинчийээччилэр суруйууларыгар да көстөр. Ол курдук, биллэр учуонайдар Яков Линденау, Ричард Маак, Александр Миттендорф бэлиэтээһиннэригэр ыйылла сылдьар.

Саха киһитэ сарсыарда хараҕын хайа тардыаҕыттан киэһэ утуйуор диэри туох да сүрдээх элбэх алгыһы толороро. Саха өйдүүрүнүнэн, тыл көмөтүнэн барыны-бары кыайыахха сөп. Ол курдук, ыһыах алгыһа, аартык иччилэрин алгыһа, уруу алгыһа, булт-алт, сүөһү-ас иитиитигэр туһаныллар алгыс уонна да атын олус элбэх араас көрүҥ баар эбит. Василий Илларионов: «Оһуохай – алгыс биир көстүүтэ. Ыһыахха алгыһы Үрдүк Айыыларга тиэрдэр биир ньымабыт оһуохайбыт буолар», — диэн чопчулуур.

Былыргы алгыстан ханныктары илдьэ сылдьабыт?

Билигин саамай туһаныллар алгыс – ыһыах алгыһа диэн Василий Васильевич этэр: «Былыр ыһыах алгыһын айыы ойууттара тутталлар этэ. Билигин оннук статустаах киһи суох, кырдьаҕас, саастаах киһи толоруон сөп. Бу Дьокуускай ыһыахтарын эдэрдэр да хото алгыс тылынан аһар буоллулар. Этнограф Иван Худяков суруйуутугар төһөнөн элбэх киһи толорор да, алгыс Үөһээ Айыыларга тиийимтиэ буолар диэн этиллэ сылдьар».

Уот иччитин бары билэбит. Киниэхэ аналлаах алгыс олус элбэх. Са­амай кэрэх­сэбиллээҕэ диэн, биһиги өрөспүүбүлүкэбит балай эмэ киэҥ дойду, ол гынан баран Уот иччитин диэки хайыһыыбыт сиэрэ-туома билиҥҥээҥҥэ диэри чөл кэлбит. Итиэннэ алгыс ис хоһооно кыра уларыйыылаах — ол киһи бэйэтин ис сыһыанын биллэрэр буолан уларыйара-тэлэрийэрэ баар суол, оччоттон билиҥҥээҥҥигэ диэри араас барыйаан алгыс кэлбит диэн Василий Васильевич тоһоҕолуур: «Бултуу тахсалларыгар сорох дьон Байанай ырыаны-тойугу наһаа сөбүлүүр диэн үчүгэй ырыаһыты, тойуксуту илдьэ тахсаллара. Оччоҕуна Байанай үөрэн, сөбүлээн тиийэн кэлэр, кинини кытта тыа булда-алта барыта тоҕуоруһар диэн өйдөбүл баар».

Атын омуктарга алгыс баар дуо?

«Атын түүр тыллаах омуктары кытта тэҥнээн көрдөххө, биһиги алгыспыт аналынан, тутулунан, суолтатынан да олус майгынныыр. Ол гынан баран биһиги наһаа ыраах кэлэммит дуу, бэйэбит туспа олорон дуу, туһулуутун наһаа тэниппиппит, кэҥэппиппит. Ол аата сүгүрүйэр күүстэрбитигэр туһулааһыммыт атын түүр тыллаах омуктардааҕар уһуннук, истиҥник этиллэр. Холобур, Уот ииччитигэр дуу, Дойду иччитигэр дуу сүгүрүйэр буоллахпытына, аат ааттаан наһаа үчүгэйдик ойуулаан, таҥастарын-саптарын, дьүһүннэрин-бодолорун ымпыгар-чымпыгар тиийэ хоһуйабыт. Бырдьа бытык, чууччу кыламан, сирэйэ-хараҕа барыта ойууланар - бу биһиги бэйэбит киллэриибит быһыылаах диэн сабаҕалыыбыт. Атын түүр омуктарга итинник суох. Арай, уобарастаан көрдөрүү монгуол тыллаахтарга, чуолаан бүрээттэргэ баар. Кинилэр уот иччитин Сахаядай нойон диэн ааттыыллар. Ити нойон, хотун диирбит биһиэхэ үч курыканнартан кэлбит, олохсуйбут быһыылаах», - диэн ХИФУ бэрэпиэссэрэ, алгысчыт Людмила Ефимова сабаҕалыыр.

Алгысчыт айылҕаттан айдарыылаах киһи дуо? Киһи бэйэтэ алгыстаныан сөп дуо?

Василий Яковлев - Далчан Баһылай диэн алгысчыт улахан алгыһы үөһэттэн айдарыылаах, чахчы баардаах киһи толоро наада диир: «Мин улахан ааттаах-суоллаах алгысчыт буолбатахпын. Дьиэни-уоту, айылҕам оҕолорун, иитэр сүөһүнү арчылыыбын, дьиэни-уоту ыраастыыбын. 2002 сыллаахха миэхэ этиттэрии түспүтэ: «Айылҕаҕын, айылҕаҥ оҕолорун, көтөрдөрүн-сүүрэрдэрин, хамсыыр харамайдарын, түөрт атахтаахтарын, ытык кэрэ сирдэрин, улуу эбэлэрин, дьоҥҥун-сэргэҕин үйэ-саас тухары көрө-истэ, арчылыы, араҥаччылыы сырыт» диэн. Үөһэттэн этиттэрбит киһи алгыска сыстар. Ол аата ити барыта өбүгэттэн бэриллэр, өбүгэлэрбит сыдьааннара. Төрдүгүн-уускун билэриҥ ол иһин хайаан да наада. Ыччат архыыпка сылдьан, туох-ханнык аймахтааҕын, төрдүн-ууһун үөрэтиэн наада, уон көлүөнэни билиэх тустаахпыт».

Борис Михайлов – Айылҕан этэринэн, былыр саха киһитэ, эдэрдиин-эмэнниин, дьиэтиттэн тэлэһийэн сылдьан, сиргэ-уокка бэйэтэ суолун солонон сылдьар буолла даҕаны, алгыс тылын оҕо эрдэҕиттэн аҕа дьону батыһа сылдьан истибит, иҥэриммит буолан, сатаатар-сатаабатар бэйэтин тылынан алгыһы оҥоро сатыыр буолара.

«Билигин эдэрдэр да алгыска сыстан эрэллэр. Итиннэ киһи сааһыттан тутулуга суох быһыылаах. Анаан бу маннык гын, итинник гын диэн ыйыыта-кэрдиитэ суох, көрө сылдьан киһи алгыска киирэр. Холобур, мин 27-тэн алгыыр этим, сиэр-туом толоруутун кыра эрдэхпиттэн аҕа саастаах дьоммун батыһа сылдьан көрөн үөрэммитим, кыра-кыралаан сыстан уһуйуллубутум», - диэн Людмила Ефимова этэр.

Билиҥҥи алгысчыттарбыт таһымнара хайдаҕый?

Василий Илларионов: «Билигин үөрэнэн, идэтийэн, үчүгэйдик толорор буолан эрэллэр. Уруккуларга хайа эрэ өттүнэн тиийбэттэрэ буолуо... Холобур, мин оҕо сылдьан, Сергей Зверев – Кыыл Уола ыһыаҕы аһарын элбэхтик истибитим: бары сиэри-туому түптээн толорор быһыылаах этэ, анаан уот оттон алгыс этэн баран,  туох да сүрдээх үчүгэйдик, киһи кутун-сүрүн тутар гына туойар этэ. Ол кэннэ өссө бүтэһигэр дьону түмэн, кынаттарын кытта улахан оһуохай тэрийэрэ – бу, кырдьык, мин санаабар, дьиҥнээх ыһыах алгыһа буолуон сөп».

«Алгыс суолтата кэҥээн иһэр курдук. Киһи олоҕо түһүүлээх-тахсыылаах. Биирдиилээн кыһалҕалаах дьон олус элбэх - аныгы үйэ кыһалҕата олус элбэх, сууттаныылаах дьыалаҕа эриллибит, хаайыыттан тахсыбыт, араас моһуокка ылларбыт дьон, арыгыга ылларбыт ыччаттар, арахсар туруктаах ыал – ити дьон уот нөҥүө арчылана, ыраастана сатыыллар. Урут өбүгэлэрбит ойууҥҥа бараллара. Аны туран, араас албын-көлдьүн дьон киһини албыннаан эмтиибит-томтуубут, ыраастыыбыт диэн албынныыра үксээтэ, биисинэс буолла», — диэн Борис Михайлов - Айылҕан тоһоҕолуур.

Алгыспыт дьылҕата

«Алгыс суолтата хаһан да сүппэт. Саха сирэ тыйыс айылҕалаах буолан, кыһалҕаннаах кыстыгы этэҥҥэ туоруурга алгыс суолтата сахаларга ордук күүстээх. Ол иһин сайыны көрсүүгэ, ыһыахпыт тунах кэмнэригэр үрдүк айыыларга сүгүрүйэн күүстээх алгыһы түһэрэбит. Саха киһитэ окко-маска, айылҕаҕа алгыһын куруук илдьэ сылдьар, үрүҥ сылгы сиэлин укта сылдьан, эбэтэр миинэр миҥэлэрин сэллээн, уот оттон, сыт таһааран, дойду иччилэрин диэки хайыһан алгыс оҥороллоро. Былыргылар алгыс аалы көтөҕөр, хаппыт маһы көҕөрдөр, алгыска бэл абааһы ахсыыр, Аан Дойду алгыска көтөҕүллэн турар диэн олус үрдүктүк туталлар этэ. Киһи төрүөҕүттэн олох олоруор диэри бүтүннүү алгыһы кытта ситимнээх буолар этэ. Ол аата саха киһитэ орто туруу бараан дойдуга соҕотох кэлбиппин диэн санаабат этэ – биһигини көрөр-истэр иччилэрдээх, айыылардаах этибит диэн өйдүүллэрэ», — диэн алгысчыт Борис Михайлов санаатын үллэстэр.

Сахалартан алгыһы дириҥник, бары өттүттэн сыныйан үөрэппит учуонай, филологическай наука доктора Людмила Ефимова этэринэн, билигин дьон толорор алгыһын уонна урукку да тиэкистэри тэҥнээн көрдөххө, улахан уларыйыы суох. Ол сүрүн төрүөтэ функциональнай аналыгар сытар. Ол аата дьон алгыһы аҥаардастыы толорбот, ханнык эмэ сиэри-туому кытта толороллор. Итиэннэ алгыс тутула уларыйбатах эбит.

Алгыс билиҥҥи үйэҕэ

Людмила Степановна алгыспыт уонна оһуохай норуокка наада буолан, сөргүтүллэн, иккис тыынын ылла, ол гынан баран билигин суолтатын өйдөөбөттөрө үгүс, шоу курдук көрүү элбээтэ диир. «Уруу алгыстарын ылан көрдөххө, Айыыһыкка уонна Иэйэхсиккэ туһулуурбут умнуллан эрэр диэн көрөбүн. Холобур, Айыыһыт айхаллаатаҕына, Иэйэхсит эҕэрдэлээтэҕинэ бу дьон көрсөн, ыал буолар диэн өйдүүллэр этэ. Дьиҥэр былыргылар ыал буолар дьон олоҕун барытын сирдиир хас эмэ үйэ тухары барар алгыһы этэллэрэ»...

«Билиҥҥи кэмҥэ дьон баҕа санаатын барытын алгыс диир. Ити сыыһа. Киһи баҕа санаата киһиэхэ утарытынан баҕа санаа, оттон алгыс диэн эн туох иччитин нөҥүө көрдөһөн тиийэн, алгыһы тиэрдэ сатыырыҥ буолар. Холобур, дьон-сэргэ этэҥҥэ олордун диэн көрдөһүүбүн иччилэр нөҥүө толоробун. Киһиэхэ утарытынан буолбакка. Иччилэр мин алгыспын ылынаннар, дьон диэки үтүө харахтарынан көрөннөр, кинилэр көмүскэлгэ киирэллэр. Оччоҕуна дьон олоҕо тупсан, уйгу-быйаҥ олоҕо кэлиэхтээх. Сахаларга иэйэхсити кэлэтии, айыылары төттөрү хайыспыттар диэн өйдөбүл баар. Ол аата киһи харыстыыра, араҥыччылыыра суох буолан хаалан, онно-манна түбэһиэн, кэрэгэй дьылҕаланыан сөп. Ол иһин алгыс нөҥүө иччилэр сымнаан, киһиэхэ куһаҕаны оҥорботтор диэн буолара», — диэн Борис Николаевич быһаарар.