Уларыта тутуу тыйыс тыына

Валерий Луковцев университекка биэс сыл үөрэнэн, саха тылын уонна литэрэтиирэтин учууталын идэтин ылыахтаах дьылыгар Михаил Горбачев «уларыта тутуута» саҕаламмыта. Уу нуһараҥ олохпут биирдэ долгунура-баалыра түспүтэ. Киһи үөйбэтэх-ахтыбатах күннэрэ-дьыллара сатыылаабыттара ол 90-с сылларга. Сойуус эстээтин кытта, «дьиикэй ырыынак» дьиэгинийэн, дойдубут судаарыстыбаннай укулаата тосту уларытыллан, сэбиэскэй систиэмэ атарахсытыллан, ол саҕана олорбут, үлэлээбит, ситиһиилэммит дьон эдэрдиин-эмэнниин «улугурбут»  аатыр­быттара.

—Оҕо, эдэр саастара сэбиэскэй кэмҥэ ааспыт, өйдөрө-санаалара олоҕурбут орто саастаах көлүөнэ ол дьалхааҥҥа улаханнык оҕустарбыта, — диир Валерий Николаевич. —Хомсомуол, идэлээх сойуус лиидэрдэрэ, актыбыыстар систиэмэ уларыйыытыгар эмискэччи таһырдьа быраҕыллыбыт тэҥэ үлэтэ суох хаалбыттара. Хомойуох иһин, ырыынак ыар тыыныгар сөп түбэһэ охсубатах уолаттар, эр дьон  ордук охсууну ылбыттара, элбэх киһи арыгы сүлүһүнүгэр ылларбыта. Курутуйа ахтабын-саныыбын эдэр саас үтүө аргыстарын, үүнэн испит чаҕылхай, кэскиллээх элбэх эдэр дьону.

Холобур, ол көлүөнэ бастыҥ бэрэстэбиитэлэ — физик, киһи кэрэмэһэ, саха ньургуна  Ньургун Тимофеевы. Устудьуоннуур сылларыгар кини сулуска холооннооҕо: чэпчэки атлетикаҕа ситиһиилээҕэ, барыга дэгиттэр, өрүү инники сылдьара, сытыы тыллаах-өстөөх хомсомуол уол лаппа тахсыахтаах этэ, үүнэн-сайдан испитэ. Биһиги көлүөнэттэн саҥа эйгэҕэ, бэлиитикэҕэ киирсэн, өрөспүүбүлүкэбит парламеныгар тиийэ үрдүк чыпчаалга дабайбыт кини баара. Ньургуну биир дойдулаахтара: «Илья Винокуров, Максим  Аммосов, Егор Ларионов  курдук хабааннаах, таһымнаах бэлиитик буолуохтаах ыччаппыт олус эрдэ баран хаалла», — дииллэригэр толору сөпсөһөбүн. Норуотугар олус элбэҕи, улахан дьыалалары оҥоруохтааҕа, кэлин өрөспүүбүлүкэ салайааччыта даҕаны буолар кыахтааҕа. Аҕыннахха, аахтахха, сүтүкпүт элбэх. Ол — дьэбир кэм охсуута, тос­ту уларытыы содула, кэмэ оннук этэ дииргэ тиийиллэр...

Ол эрээри, куһаҕан үчүгэйдээҕин кэриэтэ, демократия, санааны аһаҕастык этинии үйэтэ кэлэн, уопсастыбаннас санаата аахсыллар, болҕомтоҕо ылыллар буолбута. Ол саҕана Афанасий Илларионов, Владимир Ларионов, Софрон Данилов, Владимир Павлов, Далан, Багдарыын Сүлбэ, Егор Алексеев уо.д.а. убай дьон, оччолорго чаҕылхайдык тахсыбыт Ульяна Винокурова, Филипп Охлопков, Зоя Корнилова, Егор Жирков, Федот Тумусов, Иван Шамаев, Тумарча, Иван Бурцев уо.д.а. норуоттарын туһугар күүскэ үлэлээбиттэрэ, эдэрдэри батыһыннарбыттара. Оччотооҕу көлүөнэттэн Матвей Евсеев туруулаһан, тахсыылаахтык үлэлии сылдьарыттан астынабын.

Эрэдээктэр үлэтэ эрэдээктээх

Саха тылын, сахалыы суругу-бичиги сэҥээрээччилэр, омук тыынын илдьэ сылдьааччылар үүнэр сылга тэриллибитэ 95 сылын бэлиэтиир, кэлин үйэ чиэппэригэр утумнаах үлэтэ өссө тахсыыламмыт «Бичик» кинигэ кыһатын бэркэ билэллэр. Дойдубут тутула уларыйан, туох барыта күөрэ-лаҥкы түһэн, ыһыллыы-тоҕуллуу дьон кутун баттыыр кэмигэр саха кинигэтин кыһата атаҕар хайдах турбутун кэнэҕэски ыччат кэпсээн оҥостуо. Оччолорго эдэркээн Август Егоров уонна Валерий Луковцев үлэһит, күүстээх хамаанда тэринэннэр, урукку үөрүйэхтэри, үтүө үгэстэри биирин да энчирэппэккэ, саҥа кирбиини чинчийэ охсон, бэйэ-бэйэлэрин кытары дьүөрэлэһэн, ситэрсэн, илин-арҕаа диэн арахсыбакка, тутуспутунан, иннилэрин диэки дьулуруйбуттарын түмүгэр күн бүгүн «Бичиги» билбэт таһаарааччы Арассыыйаҕа суох, аата-суола омук сирдэринэн тилийэ көттө.

Валерий Луковцев дэгиттэр эрэдээктэр, тылбаасчыт быһыытынан ураты миэстэҕэ турар.  Айылҕаттан алгыстанан талыы Таат­та Баайаҕатыгар күн сирин көрбүт киһи дэтэрдии, кини илиитинэн ааспыт дьоһун, сэргэх айымньылар 90-с сыллартан ыла саха билиҥҥи литэрэтиирэтин лаппа байыттылар, дьон-сэргэ махталын, тапталын ыллылар. Валерий Николаевич маҥнай «Чолбон» сурунаалга, онтон «Бичик» национальнай кыһаҕа эрэдээктэрдээбит кэмин сэдэх табыллыынан, дьылҕатын бэлэҕинэн ааҕар.

—Манна үлэлээбитим тухары, ордук бастакы сылларбар Далан  «Тыгын Дархан», Николай Лугинов «Чыҥыс Хаан ыйааҕынан», Ойуку «Хоболоох суол», Николай Петров «Ол үйэлэр дуорааннара», Николай Уус «Быһылаан­наах былыргыга», Тумарча «Биһиги Аан Дархаммыт», о.д.а.  уустук, киэҥ далааһыннаах устуоруйа кэрдиис кэмнэрин арыйар-сырдатар арамааннарын дириҥник сүгүрүйэ, ураты кыһамньылаахтык тутан-хабан, кинигэ гынан оҥорон-чочуйан таһаарбыппын күндүтүк саныыбын уонна онон киэн туттабын. Ону сэргэ элбэх түбүгү-садьыгы көрсөн, архыыптарга арахсыбакка үлэлээммин, «Максим Аммосов — государственный и политический деятель тюркских народов СССР», «Михаил Николаев—Президент», «Саха омук саарына — Егор Борисов», о.д.а. кинигэлэри хомуйан оҥорон уонна оҥорсон, «Балыырдаах 1986 сыл» уонна үс чаастаах «Ким да умнуллубат, туох да умнуллубат» хомуурунньуктары бэчээттэтэн таһаарбыппын ааҕааччылар биһирии көрсүбүттэриттэн олус астынабын.

Эрэдээктэр үлэтэ хайдах курдук эрэдээктээҕин, эрэйдээҕин, бириинчигин сурук-бичик эйгэтигэр сыһыаннаах эрэ дьон билэн эрдэхпит. Орто баайыылаах да, улахан да суруйааччылар айымньыларын эрэдээктэрдэр көннөрөн, чочуйан, киһилии киэптээн-таһаа­лаан таһаараллар. Холобур, түһэрэн эппэппин эрээри, «Көмүстээх үрүйэ», «Төлкө», «Илин уонна арҕаа» диэн сүдү, кэрэхсэбиллээх айымньылары төрөөбүт норуотугар бэлэхтээбит Николай Якутскайы, эдэриттэн байыаннай буолбут уонна Молдавияҕа үлэ­лээбит, олорбут бааһынайдыҥы тыллаах суруйааччыны, кинигэ издательствотын эрэдээктэрдэрэ улуу оҥорбуттара дииллэрин өрдөөҕүттэн истэбин. Онон, суруйааччылары бу Валерий Луковцев курдук эрэдээктэрдэр уһаналлар диэн бигэ өйдөбүллээхпин. Умса бырах, тиэрэ бырах – оннугар тахсар.

Өрөспүүбүлүкэ күнүн кини күөрэппитэ

Кини улуу дьон олоҕун умсугуйан чинчийэрэ, итиэннэ ону үйэтитэр баҕатын дьоҥҥо-сэргэҕэ тиэрдэрэ, бииргэ сомоҕолоһон үлэлиир дьулуура уопсастыбаннай үлэнэн күүскэ дьарыктанарыгар төрүөт буол­бута.   Өрөспүүбүлүкэ, төрүт олохтоох норуоттар дьылҕаларын туһугар уопсастыбаннай  үлэни Валерий Николаевич этинэн-хаанынан  ылынан, ис сүрэҕиттэн бу сыллар тухары сыралаһан кэллэ.

— Кэлин биллиилээх суруналыыс буолбут Борис Павлов «Саха сирэ» хаһыакка үлэлии сылдьан, эдэркээн ырыаһыт Аскалон Павлов уонна атын талааннаах ырыаһыттар, култуура, билим эйгэтин эдэр үлэһиттэрин тустарынан сытыы ыстатыйалары таһаартаабыта. Оччолорго киин куоракка олорор дьиэ суоҕа сүрүн кыһалҕа этэ. Ол иһин Борис көтөхпүт боппуруоһугар элбэх ыччат түмсэн барбыта. Кини үлэлиир хоһуттан кыһалҕаны киэҥник анаарарга ыра санаа аартыга арыллыбыта. Устунан эдэр дьон санаабытын, дьулуурбутун холбоон, уопсастыбаннай тэрилтэлэнэргэ  быһаарбыппыт

Биир санаалаах доҕотторбун, үөлээннээхтэрбин кытта «Эдэр интэлигиэнсийэ» хамсаа­һыны тэринэммит, автономия олохтоммут муус устар 27 күнүн тус бэйэбит көҕүлээн, холобур көрдөрөн, Өрөспүүбүлүкэ күнүн быһыытынан бэлиэтиир буолбуппут үгэскэ кубулуйбута. Үрдүкү салалтаҕа туруорсуубутун дьон-сэргэ биһирээн, олоххо киирбитэ. Ол эмиэ улуу убайдарбыт өлбөт-сүппэт үрдүк ааттарын өрө тутууга, утуму салҕааһыҥҥа анаммыта.

Дьэ, ити курдук Валерий Луковцев толкуйунан 1994 сыллаахха  Өрөспүүбүлүкэ күнэ күөрэйбитэ уонна онтон ыла сыл аайы бэлиэ­тэнэр буолбута. Ол кэмтэн ити идиэйэ чэрчитинэн Ойуунускай, Өксөкүлээх, Күлүмнүүр, Исидор Барахов, Илья Винокуров, Алампа, Неустроев, Алтан Сарын ааттарын үйэтитэр тэрээһиннэр тиһигин быспакка ыытыллар буолбуттара. 

Алгыстаах айан аартыгынан

Салгыы айан киэҥ аартыга тэлэллибитэ. Валерий Луковцев, уопсастыбаннай үлэлээх киһи, кыһын-сайын өрөспүүбүлүкэтин устатынан-туоратынан сыыйылыннарбыт бэйэтэ, аны, соҕуруу айанныыр умсулҕаныгар ылларбыта. Кыргызстаҥҥа, Казахстаҥҥа, Турцияҕа, о.д.а. дойдуларга тиийтэлээбитэ. Биллэн турар, онуоха Максим Аммосов аатын үйэтитэр сүрүн соруктааҕа. Билсэр-көрсөр түүр тыллаах омук уопсастыбанньыктара ыҥыраннар, соһуччу Кипргэ тиийэн турардаах.

—Бу санаатахха, баламат айан эбит. Сочига кэргэммин кытта сынньана диэн ааттаан барбыт киһи биир сарсыарда: «Стамбулга  бардыбыт», — диэн турдум. Хара муораны катердыҥы дьоҕус хараабылынан  (төннөрбүтүгэр түүҥҥү штормҥа түбэһэн, 3 төгүл бытааннык айаннаабыппыт) туораан, уҥуоргу омук сирин кытылыгар үктэннибит. Салгыы 19 чаас оптуобуһунан айаннаан, Стамбулга тиийдибит. Болдьоспуппут курдук, Саха сириттэн тиийиэхтээх К.Бястинованы,  М.Игнатьеваны  көрүстүбүт.  Онтон Кипргэ тиийэммит, М.К.Аммосов төрөөбүтэ 100 сылынан биэчэр тэрийдибит. Ол быыһыгар Аммосов төрөөбүт дойдутуттан буор, дьоҕус бюст, кинигэлэри илдьибиппитин бэлэхтээтибит.  Тыл этэн, хомус тардан, ырыа ыллаан, биир кыыспыт йога нүөмэрин көрдөрөн, быһата, тэрээһиммит табылынна. Түмүккэ «Түүр норуоттар биллэр-көстөр дьоннорун мусуойун тэрийиэҕиҥ уонна 1997 сылы Аммосов сылынан биллэриэҕиҥ» диэн этии киллэрдибит.  Омуктар сахалары чахчы үөрэ, соһуйа уонна астына көрсүбүттэрэ. Сахалар бары көрсүһүүлэргэ, бэстибээллэргэ кэрэхсэбиллээх этиилээх, сэргэх нүөмэрдээх сылдьан кэлбиппит.

Дьиэлээн иһэммит, аара Москубаҕа аэропорка олорон, аҕыйах чаас халтай хаалаары гыммытын туһанан, бөдөҥ тюрколог Лев Гумилев кэргэнин көрсөргө быһаарыммыппыт. Наталья Викторовна биһигини олус сайаҕастык көрсүбүтэ. Саамай долгуйбуппут диэн, урут киниэ­хэ анаан бэлэхтээбит сахалыы биһилэхпитин бэркэ маанылаан кэтэ сылдьара. Маннык дьоннуун көрсөн сэһэргэһии көһүйэлээх көмүскэ тэҥнээх буоллаҕа. Наталья Викторовна элбэҕи кэпсээбитэ. Лев ийэтэ Анна Ахматова репрессияланан, ийэ тапталын билбэккэ улаап­пыт буолан, кыраҕа да уйуһуйар майгытын, сахалары кэрэхсии истэрин, кэпсиирин туһунан элбэҕи сэһэргээбитэ,— диэн ахтар Валерий Николаевич.

Онон итинник эмискэ тэһэ кэйдэрбиттии, тугу эрэ тэринэр-оҥорор ураты көстүү, бэйэтиттэн бэйэтэ тахсан-табыллан иһэр сырыылар өйгө-сүрэххэ дириҥник иҥэр, умнуллубат айылгылаах буолаллар эбит.

Тылбаасчыт эмиэ суруйааччы

Элбэх киһи токкоолоһор буолуохтаах диэн, бүтэйдии сэрэйэн, аҕа табаарыспыттан сэмээр уус-уран суруйууларын күүтэрбин таайтара ыйыппыппар, маннык хардарда:

—Оҕо сылдьаммын кинигэни үлүһүйэн ааҕарым. Айар-суруйар диэҥҥэ холоммотоҕум эрээри, бэйэм даҕаны билбэппинэн, эрдэттэн тылбын эрчийбит эбиппин. Мин сыччах биир буукубаттан саҕаланар тыллары тиһэ оонньуурум, сатирическай ис хоһоонноох ордук табыллара. Ити алын кылаастарга үөрэнэрбэр. Кэлин холоммотоҕум. Кэпсээҥҥэ ымсыырабын эрээри, наар көрөр-ааҕар үлэлээх киһи сүрэҕэр астарар эбит. Күтүөм Алексей Бродниковка, аҕам балтын кэргэнигэр, аймаҕа Дьуон Дьаҥылы: «Евгений Онегины тылбаастааммын туох баар тылым ууһун, кэрэтин онно биэрэн, бэйэм айымньыбын суруйарбар хайдах эрэ татымсыйан хаалбыппын», — диэбиттээх үһү. Кэмсинэн. Миэхэ эмиэ хас да киһи оннук этэн турар. Ол оруннаах буолуон сөп. Эрэдээксийэлииргэ киһи сүрдээҕин илистэр, кумааҕыны көрө-көрө салларга, салгыбыкка дылы буолаҕын. Уус-уран суруйууга эрдэ холоммутум буоллар, баҕар, ырааппыт буолуох этим. Билигин даҕаны баҕа санаа баар. Чэ, көстөн иһиэ. Ол оннугар тылбааска астына-дуоһуйа үлэлэһэбин. Саха тылын дэгэтин оонньотон, атын омуктуу суруллубуту бэйэ тылыгар саҥардар дьикти алыптаах. Дьурустаан — дьоҕурдаах тылбаасчыт. Онуоха оҕо эрдэҕиттэн тылбаастаммыт айымньылары умсугуйан аахпыта, тыл дэгэтин уратытык сэрэйэр, чараастык ылынар дьоҕуру иҥэриммитэ, мэлдьи аҕа табаарыстарынаан, биллиилээх суруйааччылардыын сэһэргэспитэ сабыдыаллаабыт буолуохтаах. Ол курдук, Чингиз Айтматов, Владимир Солоухин, Николай Шундик, Калаубек Турсункулов, Масимджан Зульфукаров курдук киэҥник биллэр-көстөр кыргыс, нуучча, казах, уйгуур биллиилээх суруйааччыларын уонна олохтоох ааптардар Владислав Авдеев, Виктория Габышева айымньыларын сахалыы саҥардыбыта.

«Кэм-кэрдии уонна киһи» диэн ыстатыйалар, уочаркалар, ахтыылар, уус-уран тылбаастар түмүллүбүт кинигэтин айбыт аҕатыгар, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа Николай Харлампьевич Луковцев сырдык кэриэһигэр анаабыта. Бу 2009 сыллаахха бэчээттэммит, түөрт түһүмэхтээх, киһи сэҥээрэр кинигэтигэр бэчээт эйгэтигэр сүүрбэттэн тахса сыл үлэлээбитин устата айбыт, суруйбут айымньылара, бэлиэтээһиннэрэ, чинчийиилэрэ киирбиттэрэ. Кини биллэр-көстөр уопсастыбаннай диэйэтэл буолан, сытыы, хомоҕой тыллаах. Ол иһин олохтон тирэҕирбит публицистическай айымньылара төрөөбүт сахатын норуотун сомоҕолоһорго, атын омуктардыын ил-эйэ көтөллөнөргө көҕүлүүллэр.

Валерий Луковцевы чинчийээччи ааптарынан ааҕар сөп. Кини Дьокуускайга 1986 сыллаахха университет устудьуоннарын уонна куорат ыччатын икки ардыларыгар тахсыбыт айдааны үөрэтэргэ сананан, албакааттары, оччотооҕу событие туоһуларын көрсөн, суут дьыалатынан утумнаахтык дьарыктаммыта. Ол түмүгэр араллаан буолбута 10 сыл ааспытын кэнниттэн кинигэ оҥорон таһаарбыта. Репрессия устуоруйатын, эдэр дьон оҥорботох дьыалаларыгар омугумсуйууга хайдах балыллан түбэспиттэрин сиһилии аһаҕастык, кырдьыктаахтык сырдатан, университет аатын хара мэҥтэн ыраастаабыта. Кэлин устудьуоннар бу кинигэҕэ тирэҕирэннэр, дипломнай үлэлэрин суруйбуттара.

—Сыччах тылбааскынан даҕаны Суруйааччылар сойуустарыгар киириэххин сөп буолбатах дуо?

- Эн этэриҥ курдук, литэрэтиирэни чинчийэр дуоктар Д.Е.Васильева, норуот суруйааччылара А.В.Кривошапкин, Тумарча уонна И.И.Иннокентьев мэктиэлээннэр, түөрт сыллааҕыта Саха сирин Суруйааччыларын сойууһугар сайабылыанньа киллэрбитим көрүллэ илик. Эрэнэ күүтэбин.

Кинигэни ааҕыы үгэһэ мөлтөөтө

Дьон-сэргэ ааҕар «килиэбин» астаан таһаарар куукуна иһигэр уһуннук идэтийэн үлэлээбит киһи итинник санааҕа кэлбитэ мээнэҕэ буолбатах.

«Кэлиҥҥи сылларга ийэ тылбыт биһигэ буолбут тыа сириттэн, үлэ суоҕунан, улуустар кииннэригэр уонна куораттарга көһүү аһара элбээтэ. Ол саха тылын үйэлээх үгэһигэр улаханнык охсон эрэр. Иккиһинэн, оскуолаҕа төрөөбүт тылы уонна литэрэтиирэни үөрэтии чааһын лаппа сарбыйбыттарын түмүгэр кинигэни ааҕыы үгэһэ мөлтөөтө. Билиҥҥи орто уонна эдэр саастаах суруйар дьоҕурдаах дьон тылларын-өстөрүн урукку суруйааччыларга хайдах даҕаны тэҥнээбэккин. Аныгы ааҕаач­чы сиэллээн-кутуруктаан, уустаан-ураннаан суруйууну ыарырҕатар, «учей», «бо» диэбиттии, бассаап быһаҕас, ханнык даҕаны сурук сокуо­нугар сөп түбэспэт тылынан-өһүнэн муҥурданар буолла. Онтон ураты төрүөттэр эмиэ бааллар. Иһитиннэрэр-биллэрэр ханаал олус дэлэйдэ. Аныгы ыччат бириэмэни сырсар. Онон ааҕыы аччаан иһэрэ баар».

Бастакы дьокутааттар дьорҕооттор этэ

Валерий Луковцев биир санаалаахтарын кытта аҕыйах хонуктааҕыта «Саха омук» холбоһук бэрэсидьиэнин солбуйааччы, Ил Түмэн бастакы ыҥырыытыгар норуот дьокутаатынан талыллан, Өрөспүүбүлүкэ Балаататын киһи быраабыгар, ис уонна тас бэлиитикэҕэ, омуктар икки ардыларынааҕы сыһыаннарыгар, аҕыйах ахсааннаах норуоттар дьыалаларыгар, уопсастыбаннай түмсүүлэр уонна баартыйалар үлэлэригэр бастайааннай кэмитиэтигэр чилиэнинэн үлэлээбит Владимир Николаев төрөөбүтэ 75 сылын бэлиэтээн, кэриэстээн аһардылар.

—Владимир Тимофеевич эт-хаан, өй-санаа өттүнэн дэгиттэр сайдыылаах саха саарына этэ. Кини өрөспүүбүлүкэбит суверенитетын туруулаһар тосту уларыйыылаах 90-с сыллар саҥаларыгар төрөөбүт норуотун интэриэһин, чуолаан, бэйэтэ сир баайын баһылааһынтан эмсэҕэлээбит Ньурбаҕа үөскээбит киһи буоларынан, экология боппуруостарыгар күүскэ туруорсубут, көмүскэс­пит дьорҕоот дьокутааттартан биирдэстэрэ этэ. Оччотооҕу кэм чаҕылхай бэрэстэбиитэлин холобуругар үлэ уопутун үөрэтэн, билиҥҥи кэмҥэ туһанар сорук туруоруллубута саамай сөптөөх дии саныыбын.

Ылсыбытын ыпсаранбаран тэйэр

Үлэһит киһиттэн түбүк арахпат. Билиҥҥи үйэҕэ санаа хоту үлэ киһи аайы тосхойбот ээ. Валерий Николаевич бачча сааһыгар диэри уһун солкуобайы сырсыбакка кэллэ. Сүрэҕин баҕатынан, сырдык санаатынан салайтаран, «норуоппар туһалыахтаахпын» диэн  өйдөбүлтэн түбүгүрбүтэ элбэх.

— Мин үйэ чиэппэрин тухары, Максим Аммосовы ССРС таһымыгар үлэлээбит судаарыстыбаннай диэйэтэл быһыытынан сыаналыыры ситиһэргэ, быһаччы үлэлэһэн кэллим. Кыргызстаҥҥа 1995 с. сылдьан, быһыыны-майгыны үөрэтэн бараммын чаҕылхай уолбутун сырдаппатахпытына, кыргызтар, казахтар умнууһулар диэн бэчээккэ суруйбутум.  1997 сыл күһүнүгэр Саха сириттэн улахан дэлэгээссийэ Бишкеккэ тиийэн, М.К.Аммосов 100 сылын бэлиэтээбитэ. Мин Казахстаҥҥа, Кыргызтаҥҥа мемориальнай дуоскалары ыйыыр, бюһун туруорар боппуруоһу хамыыһыйаҕа көтөхпүтүм. Икки дойду бибилэтиэкэлэригэр Нь.И.Илларионова көмөтүнэн Е.Е.Алексеев «Максим Аммосов – государственный и политический деятель Казахстана, Киргизии» диэн кинигэтин хас эмит сүүс ахсаанынан илдьэн туттарбытым. Тылбаасчыт Алтынай Темированы, норуот суруйааччыта Мырзабек Тойбаевы кытта кэпсэтэммин кыргызтыы пьеса суруйтарбытым, ол нууччалыы тылбааһын «Полярная звезда» сурунаалга бэчээттэппитим. Аны Максим Аммосов төрөөбүтэ 125 сылын бэлиэтиир тэрээһиҥҥэ көмөлөһөн, түбүгүрэ сылдьабын.

Итинник хабааннаах үлэ наһаа элбэх. Үтүө дьыаланан дьарыгырдахха, Үрдүк Айыылар көмөлөһөллөр эбит. Элбэх соругум туолбута. Саха чулуу дьонун ааттарын үйэтитиигэ 1994 сылтан саҕалаан балачча үлэлэспитим. Хойукка диэри Орджоникидзе болуоссатын оннугар Ойуунускай аатын иҥэрэргэ үлэлэһэ сатаабытым. Кэлин бииргэ элбэх буолан туруорсуубутугар өрөспүүбүлүкэ бүтүннүү кыттыбыта.  Ньурбаттан,  Дьааҥыттан тиийэ, саха дьоно бары туруммуттара. Өрөспүүбүлүкэбит Ил Дархана Айсен Николаев Дьокуускайдааҕы  аэропорка Ойуунускай аатын иҥэриини көҕүлээн, куоластааһын ыытыллан, улуу убайбыт Ойуунускай аата аэропорка иҥэриллибитэ. Ити үтүө дьыалаҕа эмиэ сэмэй кылаатым баарыттан үөрэбин,— диир Валерий Николаевич.

—Убайбыт, бөдөҥ суруйааччы Сэмэн Руфов өссө «Өлүөнэ сарсыардата» хаһыат 1998 сыл олунньу 12 күнүнээҕи таһаарыытыгар  Исидор Барахов төрөөбүтэ 100 сылын туолуутугар тоҕооһуннаран, кини аатын Поярков уулуссатыгар иҥэрэргэ туруорсан суруйбута. Куорат түгэҕэр быыкаайык буор уулусса сыыһыгар аатын иҥэрбиттэринэн Дьокуускай дьаһалтата дуоһуйан хаалла бадахтаах. Эн бэйэҥ санааҕар хайдаҕый?

—Барахов 100 сылыгар киин куорат биир сүрүн уулуссатыгар аатын иҥэрэри уонна мэҥэ өйдөбүнньүк туруорары туруорсар суругу салалтаҕа түһэрбиппит. Пааматынньыга, скверэ оҥоһуллубута. Быйыл күһүн «Кыым» хаһыакка эмиэ үөһээ бүлүүлэри өйөөммүн, Аартыкатааҕы судаарыстыбаннай агротехнологическай университекка аатын иҥэрэргэ диэн суруйбутум тахсыбыта. Мин Поярков оннугар ааттыырга сөбүлэһэбин. Ойуунускай уулуссатын салгыыта буолуох этэ. Аммосовка анаммыт уулуссабыт эмиэ муҥур, кыбычыын баҕайы сирдээх. Улуу дьоммутугар итинник ньүдьү балайдык сыһыаннаһарбыт сатаммат. Өрөспүүбүлүкэбит 100 сыллаах үбүлүөйүн көрсө, сыыһабытын-халтыбытын көннөрүннэрбит бэрт этэ.