Манна сыһыаран суруйдахха, бэл, «Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьытыгар» (Дьокуускай, 1994 с.) тыл үөрэхтээхтэрэ: «Байанай, аат. Сахалар былыргы итэҕэллэринэн булчут бултуйарыгар көмөлөһөр иччи (тыаҕа да, ууга да). Тыа байанайа. Уу байанайа», — диэн быһааран тураллар.

Алексей Елисеевич Кулаковскай «Научнай үлэлэригэр» Байанай тыа иччитэ буоларын чопчу ыйбыта. Баай Байанай – үтүө санаалаах, үөрүнньэҥ  майгылаах. Кини элбэх кыыл­лаах-сүөллээх халыҥ тыаҕа олорор. Дьон дьиэ туттаары олорор сирдэрин чугаһыттан мас кэрдэллэригэр киниттэн көрдөһөллөрө сатаммат, тоҕо диэтэххэ, онно сөптөөх маһы дойду иччитэ Аан Алахчын Хотун бас билэр. Байанай хара тыа булдун-аһын эрэ дьаһайар. Ууга эмиэ орооспот, күөлгэ-өрүскэ баар баайы уу иччитэ Күөх Боллох Тойон баһылыыр.

А.Кулаковскай Байанай диэн тоҕус ини-бии бүттүүн ааттара буоларын, кинилэртэн улаханнара, баһылыктара Барыылаах дэнэрин быһаарар. Байанай булчут түүлүгэр эбэтэр илэ мэлдьи булчут таҥастаах оҕонньор уобараһыгар көстөр. Кини дьону хоргуйан өлүүттэн быыһыыр, ыксаллаах кэмҥэ булду-аһы тэбэн биэрэр. Ол иһин дьон махтанан, ас-үөл бэрсэр. Байанай биэрбитин мыынар табыллыбат, кыра да буоллаҕына – үөрүөхтээххин. Холобур, былыр бүүчээн айаларыгар табылыннаҕына: «Байанай миэхэ хайдахтаах курдук улахан кыылы ыытта!» – диэн хаһыытыыллар уонна соруйан синньигэс төһүү бысталлар. Итинник биэс-алта төһүү тостубутун кэннэ биирдэ бултарын дьиэлэригэр илдьэ бараллар. «Бүүчээн төһүүтүгэр дылы» диэн өс хоһооно онтон үөскээбит. Онон Байанайы Күөх Боллох Тойону кытта бутуйар сатаммат.

Булчукка сүбэ

Сыттаах мэҥиэ хайдах оҥоһулларый?
Сүөһү эбэтэр тайах этин бытархай гына кырбастаан баран, эмалированнай иһиккэ маҥхайыар диэри буһараҕын. Этин даҕаны, уутун даҕаны туустаабаккын. Сотору-сотору мас хамыйаҕынан булкуйан бэриллиэхтээх. Буруо сытын сыһыарбат инниттэн тимир оһоххо эбэтэр билиитэҕэ буһарар ордук. Аһара илдьи буһарар табыллыбат. Буспут эти хоторон сойутуллар. Онтон тута анал сыттаах умунуоҕунан (мазь) хас биирдии кырбаһы төгүрүччү чараастык сотоҕун. Холобур, 3 киилэ ыйааһыннаах эккэ 1 остолобуой ньуоска сөп буолар.Сыттаах умунуоҕу оҥорорго 1 киилэ эти мясорубканан иккитэ эрийтэрэҕин. Онно 400 гр тууһа суох ынах арыытын кытта 100 гр балык хоргунун (аптекаҕа бытыылкалаах атыыланар «рыбий жир») булкуйан баран, 0,25 гр бүүчээн ыытын эбэтэр андаатар быччархайын кытта 1 остолобуой ньуоска анисовай арыыны бытархай гына мэһиллибит эриэппэ лууктаан буһараҕын. Онтон таас бааҥкаҕа уган, икки ый устата күн уота көрөр сиригэр туруоран күҥкүтэҕин.Маннык сыттаах мэҥиэ кииһи, солоҥдону, кырынааһы, саһылы, кырсаны сонордоһорго ордук туһалаах.

---

Эһэм туут хайыһарын суохтуубун

Былыр булчут дьон бары туут хайыһардаахтара. Кыһын улахан тымныылар кэннилэриттэн хаар баттанан, дьапталлан, чиҥиир, тууттаах киһини уйар буолар. Оннук хайыһарынан халытан, күрэммит кыыллары сырсыы, турар тайахха үөмүү кэмэ. Булчуттар сарсыарда эрдэ туран бараллара, киэһэ ким мэлийэн, ким илии тутуурдаах эргиллэрэ.

Биһиги эһэбит Мэхээлэ улахан булчут этэ, бэрт киэҥ, ыраах сирдэринэн сылдьара. Кини наһаа чэпчэки, тупсаҕай, сыыдам хайыһардааҕа. Туутун бэйэтэ оҥосторо. Ол биир-икки күнүнэн бүппэт үлэ. Маҥнай үрүйэ­лэри, үрэх тэҥкэтинэн кэрийэн, сөптөөх харыйа көрдүүр. Тууту харыйа маһынан оҥороллор. Элбэх маһы көрөн, Аламдьаан тэҥкэтигэр үүнэн турар харыйалары талар. Мас көбүс-көнөтө, мутуга үөһэттэн саҕаланара, суона барсар. Саас эрдэ охторон, уһунун кэмнээн быһан, хатырыктаан бэлэмниигин. Онтон сэрэнэн, хаптаһын хайытан, икки маһы талаҕын. Балары көнө гына суоран, күлүк сиргэ уураҕын. Хаптаһын күн уотугар сиэниллиэ суохтаах, сыыйа, тэҥник кууруохтаах.

Эбэбит Маарыйа сылгы тыһын талан илитэр. Туут бүрүөһүнэ тыс буолар: тайах, таба, сылгы киэннэринэн. Биһиги дьоммут тууттара сылгы тыһа бүрүөһүннээх буолаач­чы. Аҕабыт: «Тайах тыһа бөҕө эрээри, ыарахан, ол иһин былыр даҕаны бүрүйбэттэрэ. Ыраах, сылгы суох сиригэр оҥостоллоро үһү. Оттон таба тыһынан бүрүйэргэ олус элбэх барар», — диирэ. Тобугуттан аллара кылгас баҕайыны ылаллар эбит, ол ордук бөҕө уонна халыйымтыа буолар. Олус кылгаһы, синньигэһи ылар буоланнар, биир туукка 40-ча тыс барар үһү. Ону даҕаны дьиэ табатын тыһын ылаллара, кыыл таба киэнэ кэбирэх. Маннык аттарыллан оҥоһуллубут туут элбэх табалаах, баай Хоотуҥка дьонугар баар үһү. Онно сылгы ииппэт сирдэрэ. Биһигиттэн сүөһүлээх сир чугас, онон көстүмтүө буолан, сылгы тыһын булан бүрүйэллэрэ. Ону атастаһан ылаллара.

Эһэбит тыстары сэрэнэн кыһыахтыыр, чараас баҕайы буолуохтаах. Хаптаһыннарын эргитэ сылдьаҕын, хайыта, сөрүөстэ хатыа суохтаах. Чэпчээбитин кэннэ, өссө чарааһата суораҕын. Оннук таҥастаан, күһүҥҥэ диэри туруоран, хаста эмэ кыралаан чарааһырдаҕын. Ситэ куурбутун кэнниттэн туут быһыытын оҥороҕун, тумсун кэдэтэҕин. Кыратык да буоллар, хаартан халыйар гына кэдэйиэхтээх. Быһыытын, моһуонун оҥорбутун кэнниттэн эбэбит тыһы сөп гына бысталаан бүрүөһүн тигэр. Эһэбит хатыыс куутун хостоон, силим уулларар. Туутун ортотугар атаҕар кэтэр быатын үүтүн дьөлөр уонна онно сөп түбэһэр үүттээх туос быспытын силимниир. Онтон быатын кэтэрдэр. Бу кэнниттэн бүрүөһүнү бүтүннүү киэптиир. Хатыыс куута — күүстээх силим, ол иһин былыргыттан туһаналлар. Маннык тууту өр илдьэ сылдьаллара. Эргэрбэт буолан, быраҕыллыбат эбит. Мантан ураты силим баарын кэпсээбэттэрэ. Быата оҥоһуллубутун, бүтүннүү силимнэммитин кэнниттэн туут хайыһар бэлэм буолар. Эһэбит тууттара биир тэҥник куураллара. Сылгы тыһа бөҕө, атын тыстардааҕар ордук халыйымтыа. Ол иһин биһиги дьоммут ордороллоро. Барыта туһаныллар буолан, аҕыйах барар. Силигэ сиппитин кэнниттэн, эһэбит туутун холботугар хатыар диэри, таһырдьа таһааран уурар.

Улахан тымныылар кэннилэриттэн эһэбит туутун кэтэн, кыыл көрдүү барар. Хайыһара чэпчэки, халыйымтыа буолан, атаҕа ыарырҕаппат. Сотору кыыл үөрэ хаспытын булан, олору көрдүүр. Томтортон томторго түһэн, аһыы сылдьалларын булан, үөмэн киирэн, биир бэртэрин умса ытар. Кыыллар олус улахан тыастан үргэннэр,  туора-маары ойуолаан тура биэрэллэр. Эһэбит манна да сыыспат: улахан кыылы суулларар. Киһини билэн, кыыллар бары хомуллан, ойуур быыһынан элэстэнэн, аҕыйахта көстөн ааһаллар. Эһэбит үргүбүт кыыллары ойоҕолуу халытан, иннилэрин быһа түһэр. Сотору ситэттээн,  инники  иһэр кыылы көрөр. Инникилээччи тыһы кыыл халыҥ хаары хайытар. Ол кэнниттэн улахан кыыллар, кутурукка тугут муойкаалар иһэллэр. Эһэбит инникилээн иһэр эбэтэр бастыҥ кыылы саа сыалыгар киллэрэн ыппыта умса түһэр. Бастакы кыыл оҕуттаҕына, батыһааччылар булумахтана түһэллэр, биир сиргэ сөрөнө сылдьаллар. Бэриэччиктэрин сүтэрэн, буккулла сылдьар кыыллары ытыалаан, хаһы да охторор. Уонна өлгөмнүк бултуйан, саҥа хайыһарын халытан, эһэбит олоҕор төннөр.

Бу хайыһарынан киэҥ толооннору туо­раан, халыҥ систэри бысталаан, уһуннук сылдьыбыта. Талахха аһыы турар тайахтарга үөмэн киирэн охтортуура, бардахтарына кэннилэриттэн сырсара. Эһэбит маннык бултаан, дьонун хоргуппатах.

Былыр ыаллар өйөһөн диэн, икки-үс буолан көһө сылдьаллара. Эһэбитин кытта элбэх киһи бултаспыт. Бары бултуйан төннөллөрө. Эһэбит Моркуоку, Марха, Бүлүү бастарынан тэлэһийэн сылдьыбыт. Ол диэки систэрэ биһиги сирбитинээҕэр өссө үрдүктэр, халыҥнар. Көһөн истэххэ, ыраахтан көҕөрөн, үллэн көстөллөр. Систэр кэһиллэ сылдьар хойуу  лабыкталарыгар  кыыл халыҥ үөрдэрэ  быыстала суох кэлэ-бара тураллара. Сааһыары хаар олус халыҥаатаҕына, кыыллар күргүөмүнэн халтаҥ хаардаах өрүстэр, үрэхтэр истэригэр киирэллэр.

Бу үтүөкэннээх сирдэргэ булчуттар өлгөм булду сырсан, бэрт ыраахтан кэлэннэр, бултуйан бараллара. Сарсыарда олох эрдэ кыыл хаһыытын көрдүү туруналлара. Сороҕор хас да буолан күүтэллэрэ. Дьонтон үргэн олус дохсуннук барбыт кыыллар маҥнай олус ырааталлара. Суол тэлээччи бастыҥ таба сылайдаҕына, атын инникилээн иһээччилэр тохтообокко, уһуннук сүүрэллэрэ. Маннык күүскэ барбыт кыыллары хойуу мастан иҥнибэт, хаарга уйдаран халытар быһый дьон тохтотоллоро. Кыаммат дьон хаары батары үктээн бытаараллара. Кыахтаах, сүүрүк дьон хайыһардарын суола хаар үрдүнэн биир тэҥник халыйара. Биирдэ аһара дохсуннук барбыт улахан үөрү эһэбит аах хас да буоланнар сырсыбыттар. Үргүбүт кыыллар аҕыйахта көстөн хаалбыттар. Дьэ, онно биир киһилэрэ олус кыахтаахтык сүүрэн, барыларын куота барбыт. Инники тиийэн, күөйэ көтөн тохтоппутугар эргийэ сылдьар кыыллары бары бултаабыттар.

Анатолий САВВИНОВ, Мииринэй, Сүлдьүкээр