Былыргы Италияҕа үөскүү сылдьыбыт судаарыстыбаларга, ол иһигэр Рим империятыгар, сири уонна үүнүүнү араҥаччылыыр Мая диэн таҥараҕа сүгүрүйэллэрэ үһү. Онон бу сааскы бырааһынньык ити түҥ былыргы кэмнэртэн силис тардар.

Маай бырааһынньыга Саха сиригэр

Ыам ыйын 1 күнүгэр Маай бырааһынньыгын Арассыыйаҕа аан бастаан 1891 сыллаахха Санкт-Петербурга революционер Михаил Иванович Бруснев салалтанынан бэлиэтээбиттэр диэн Бикипиэдьийэҕэ суруллар. Кэлин М.И. Бруснев Саха сиригэр Үөһээ Дьааҥыга көскө ыытыллыбыт. Онуоха Михаил Бруснев 1899 сыллаахха сыылынайдары хомуйан, аан бастакытын Маай бырааһынньыгын тэрийбит. Сыылынайдар бу күнү Дьааҥы өрүс кытылыгар мустан бэлиэтээбиттэрэ диэн архыып докумуоннарыгар ахтыллар.

Революционер М.И. Бруснев

Биир санааланыы күнэ

Ыам ыйын 1 күнүн аныгы өйдөбүлэ XIX үйэҕэ үөскээбит. Бу кэмҥэ аан дойду оробуочайдарын хамсааһыннара 8 чаастаах үлэ күнүн туруорсан саҕалаабыттар. 1856 сыл муус устар 21 күнүгэр Австралия оробуочайдара аан бастакынан 8 чаастаах үлэ күнүн туруорсан улахан миитиҥҥэ тахсыбыттар. Онтон ыла Австралияҕа сылын аайы ыам ыйын 1 күнэ – үлэ киһитин көмүскэллээх буолуутун бырааһынньыгын быһыытынан бэлиэтэнэр.

1889 сыллаахха АХШ Чикаго куоратын оробуочайдара 8 чаастаах үлэ күнүн туруорсан үлэлээбэккэ уулуссаҕа тахсыбыттар. Полицейскайдар бөлөхтөрүгэр ким эрэ буомба бырахпыт, онтон сылтаан полиция үлэһиттэрэ демонстраннары ытыалаабыттар. Ол түмүгэр 6 киһи суорума суолламмыт. Ити кэннэ АХШ-ка улахан айдаан тахсыбыт. Сиэртибэлэр өссө элбээбиттэр. Онон Парижтааҕы конгресс II Интернационала Эмиэрикэ оробуочайдарын көрдөһүүлэринэн 1890 сыл ыам ыйын 1 күнүн бүтүн аан дойду үрдүнэн оробуочайдар биир санаалаах буолууларын күнүнэн биллэрбит. Ону сэргэ, атын судаарыстыбалар оробуочайдарын 8 чаастаах үлэ күнүн уонна да атын социальнай мэктиэлэри туруорсан миитиннэргэ тахсалларыгар ыҥырбыт.         

Сэбиэскэй кэмҥэ

ССРС кэмигэр Маай бырааһынньыга дойдуга дириҥ бэлитиичэскэй суолталаммыта. Бу күн Сэбиэскэй сойуус гражданнара капиталистическай дойдулар үлэһит араҥалара тэҥ бырааптаах буолуу иһин революционнай охсуһууларыгар биир санаалаахтарын, өйөбүллэрин биллэрэр буолбуттара. Сэбиэскэй сойууска бары куораттар киин уулуссаларыгар дьон параадтыыра, бэлитиичэскэй ыҥырыылары оҥороро, диктордар бастыҥ үлэһит кэлэктиииптэри чиэстииллэрэ. Бу бырааһынньык сүрүн тэрээһинэ Кыһыл Болуоссакка буолара. Ону киин теле-ханааллар бүтүн дойду үрдүнэн «күөх экранынан” көрдөрөллөрө, араадьыйанан кэпсииллэрэ.

ССРС ыһыллыбытын кэннэ, Арассыыйаҕа маай бырааһынньыгын “Үлэ уонна Саас бырааһынньыга” диэн уларытан ааттаабыттара. Бэлиэ күн бэлитиичэскэй суолтатын сүтэрбитэ. Ол оннугар бастыҥ үлэ кэлэктииптэрин чиэстиир, саас кэлбитин уруйдуур бэлиэ күҥҥэ кубулуйбута. Ол эрээри, куораттарга дьон параадтыы тахсан хаамар үтүө үгэһэ сүппэтэҕэ.

“Мааскалаах” бырааһынньык

Былырыын Арассыыйа аныгы устуоруйатыгар бу күнү аан бастакытын коронавируһунан сибээстээн бэйэни хааччахтааһын эрэсиимигэр көрсүбүппүт. Саха сирин үрдүнэн онлайн-демонстрациялар, социальнай ситимнэринэн кэнсиэрдэр, эҕэрдэлэр, викториналар, куонкурустар ыытыллыбыттара. 

Быйыл эмиэ Үлэ уонна Саас бырааһынньыга Саха сиригэр тэйиччиттэн барара быһаарылынна. СӨ Ил Дархана Айсен Николаев өрөспүүбүлүкэтээҕи суһал ыстаап мунньаҕар коронавируска сутуллуу эбиллибитинэн, элбэх киһилээх тэрээһиннэри хааччахтаата. Онон быйылгы Маай эмиэ интэриниэт уонна тэлэбиидэнньэ түһүлгэлэригэр буолара сабаҕаланар. Дьон уулуссаҕа мааскалаах уонна социальнай дистанцияны тутуһан сылдьара ирдэнэр.

Дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин ыам ыйын 1 күнүттэн 10-гар диэри уһун өрөбүллэри биллэрдэ. Бу кэм устата дьон дьиэҕэ олорон, мээнэ онно-манна сыбыытаабакка, эпидемиологическай балаһыанньаны кэтээн көрөллөрө ирдэнэр. 

Кэмэнтээрий 

Андрей Находкин: “Пиэрэбэй Маай суолтата сөргүтүллэрэ буоллар...”

Ил Түмэн дьокутаата Андрей Находкин урукку уонна аныгы Маай бырааһынньыктарын туһунан санаатын үллэһиннэ:

– Пиэрэбэй Маай бырааһынньыга – аҕа көлүөнэ оҕо уонна эдэр сааһын арахсыспат аргыһа. Саҥа дьыл кэннэ биир саамай күүтүүлээх, үөрүүлээх-көтүүлээх түгэнэ буолар.

Оҕо сааспыттан маҥан ваатман кумааҕыны хордуоҥҥа килиэйдээн холууп оҥорон, ону синньигэс маска тоһоҕолоон, араас дьүһүннээх саардары тутан, күүтүүлээх уонна үөрүүлээх параадка долгуйа тахсарбын олус күндүтүк саныыбын.

Аны урут Маай бырааһынньыгар саһааҥҥа маассабайдык тахсыы буолара. Бүтүн дьиэ кэргэнинэн, аймаҕынан, оҕолуун-уруулуун бары күргүөмүнэн маска үлэлииллэрэ. Уһун унньуктаах кыһын кэннэ айылҕаҕа тахсар, сэниэлээхтик үлэлиир, хамсанар үчүгэй да буолара.

1990-с сылларга, биһиги устудьуоннаан үлэһит буоларбыт саҕана, Маай бырааһынньыгын суолтата сүппүтэ. Аҥаардас кыһыны кытта быраһаайдаһыы, мойуопка, көй сылгыҥҥа күүлэй курдук суолталаммыта. Бу кэлиҥҥи сылларга Дьокуускайга уонна улуус кииннэригэр Маай параадтара сөргүтүллүбүттэрэ аһара үчүгэй.

Пиэрэбэй Маай үлэни өрө тутуу, үлэһит дьон уонна бастыҥ үлэ кэлэптииптэрин бырааһынньыгын быһыытынан суолтата сөргүйэрэ буоллар диэн баҕалаахпын. “Маннык тэрилтэлэр бааллар, маннык ситиһиилээхтик үлэлииллэр, маннык бэтэрээннэрдээхтэр, ыччаттардаахтар, кыахтаахтар, бигэ туруктаахтар” диэн суолталанара буоллар. Маныаха идэлээх сойуустар бырааһынньык суолтатын үрдэтиигэ күүскэ ылсыахтарын наада дии саныыбын, – диэн Андрей Михайлович санаатын үллэһиннэ.

Эйэ! Үлэ! Маай!

Төһө да быйыл хааччахтааһын, мааскалаах Маай буоллар, барыгытын Эйэ! Үлэ! Маай! бырааһынньыгынан эҕэрдэлиибит. Саамай сүрүнэ, ыалдьымаҥ, бэйэҕитин харыстана сылдьыҥ!