Уһуктуу кэмэ

Биллэрин курдук, сүүрбэһис үйэ күүстээх империяларыттан биирдэстэрэ -- Сэбиэскэй Союз, бэркиһиэх иһин, этэргэ дылы, чөмөхтөммүт сэбирдэҕи тыал көтүтэрин курдук, бэрт кэбэҕэстик ыһыллан-үрэллэн хаалбыта. Сирэ-уота, нэһилиэнньэтэ лаппа аччаабыт Арассыыйаҕа «суверенитет параадынан» ааттаммыт хамсааһын саҕаламмыта. Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр өрдөөҥҥү кэмнэртэн чулуу дьоммут туруулаһыылара, дьулуһуулара, бэйэбитин бэйэбит дьаһанар өрөгөйдөөх кэммит үүммүтэ.

Суверенитеты, өрөспүүбүлүкэбит Төрүт Сокуонун ылынарбыт саҕана, төһөлөөх өрө көтөҕүллүүлээх кэмнэр этилэрий? Иннибитигэр өрөспүүбүлүкэбитигэр олорор араас омуктар сайдар суоллара эрэ тыргыллар курдуга. Дьон-сэргэ олоххо тардыһыыта күүһүрбүтэ. Быыһык кэмҥэ бу докумуон кэскилбитин түстээбитэ. Үүнүү-сайдыы киэҥ аартыга тэлэччи арыллыбыта.

Ол түмүгүнэн араас күрэхтэһиилэргэ, куонкурустарга, фестивалларга биһиги дьоммут аан дойду ааттаахтарын кытта тэбис-тэҥҥэ сылдьаллара буолар. Туохха барытыгар айымньылаах сыһыан, үлэ саҕаламмыта. Ити кэми үгүстэр «уһуктуу» кэминэн ааттаабыттара. Өй-санаа уһуктубута.

Бөдөҥ суолталаах докумуоннарга тирэҕирэн

Биллэрин курдук, 1990 сыллаахха балаҕан ыйын 27 күнүгэр норуокка киэҥник дьүүллэһии түмүгэр, өрөспүүбүлүкэ суверенитетын туһунан Декларация ылыллыбыта. Ити докумуоҥҥа олоҕуран, 1992 сыл муус устар 4 күнүгэр Саха судаарыстыбата баар буолбутун бигэргэтэр өрөспүүбүлүкэбит Төрүт Сокуона -- Конституцията ылыллыбыта. Өрөспүүбүлүкэбит Россия федеральнай судаарыстыбатын Конституциятын иннинэ ити суолталаах докумуону ылынары ситиспитэ. Өр кэм устата олорон кэлбит тутул үрэллэн, саҥа тутулга, политическай систиэмэҕэ көһүү сыанан-арыынан аҕаабата чахчы. Маннык уустук быыһык кэмҥэ сөптөөхтүк салайыныы, Декларациябыт,  Конституциябыт абырал, тирэх буолбуттара саарбаҕа суох.

Эмиэ бу сыл кулун тутар 31 күнүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтэ, Российскай Федерация тэҥ бырааптаах субъегын быһыытынан Федеративнай дуогабарга илии баттаабыта. Ити бөдөҥ историческай суолталаах судаарыстыбаннай-политическай докумуоннар саҥа судаарыстыбаннаһы тутуу тирэнэр тирэхтэринэн, бөҕө акылааттарынан буолбуттара.

Маны таһынан алмааспытыттан уонна көмүспүтүттэн ботуччу тииһинэр буолбуппут.

Кистэл буолбатах, үгүстэр бу быстах кэмнээх түгэн, кыах, сымнаҕас бэлиитикэ буоларын өйдүүллэрэ. Оччотооҕу кэмҥэ национальнай өрөспүүбүлүкэлэр суверенитеты ылыныылара — кэм ирдэбилэ этэ.

Алларааттан тахсыбыт докумуон буолан

Сахабыт сиригэр Декларация ылыныллыыта бөдөҥ оруоллаах этэ. Бастатан туран, тустаах докумуон дьону-сэргэни сомоҕолуур оруолламмыта. Ол курдук, ыһыллыы-тоҕуллуу кэмигэр Саха сирин нэһилиэнньэтин араас араҥата, куорат, тыа сирин олохтоохторо, бырамыысыланнас, тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэрэ, итэҕэллээхтэр уонна атеистар Декларацияҕа олоҕуран, политическай бигэ тирэхтэммиттэрэ.

Алларааттан тахсыбыт докумуон буолан, норуот ордук бэйэтигэр чугастык ылыммыта. Ол курдук, бырамыысыланнас сайдыбыт Мирнэй, Нерюнгри, Алдан оройуоннара, тыа хаһаайыстыбата сайдыбыт Мэҥэ-Хаҥалас, Чурапчы, Хаҥалас, о.д.а. улуустар бэйэлэрин этиилэрин түмэн киллэрбиттэрэ. Тустаах докумуоҥҥа биирдиилээн дьон эмиэ санааларын эппиттэрэ. Декларация бырайыага бүттүүн норуот дьүүлүгэр тахсыбыта. Бу докумуоҥҥа Саха сирин инники үүнүүтүн-сайдыытын суола-ииһэ чуолкайдык ыйыллара.

Кистэл буолбатах, Декларация ылыныллыбытыгар, Саха сирэ сиргэ, сиртэн хостонор баайга, континентальнай шельфэҕэ монополия буолан эрэр диэн сурах тарҕаммыта.

Ымсыырыы төрдө — сөпкө дьаһаныы

Үгүс регионнар мунан-тэнэн хаалбыттара. Сөптөөх салайыныы, дьаһаныы наада этэ. Ити кэмҥэ өрөспүүбүлүкэбит бастакы Президенэ Михаил Николаев дириҥ өйдөөх, улахан бэлиитик буоларын көрдөрбүтэ. Оччолорго Россия үгүс регионнара Саха сирин ордук саныыллара баар суол этэ. Ордугурҕууллара оруннааҕа. Биһиэхэ курдук тутуу тэтимнээхтик ыытыллар региона суоҕа. Ол курдук, Дьокуускайбытыгар күн бүгүнүгэр диэри үгүс киһи үрүҥ тыынын өллөйдүүр, медицина үүнүүтүн-сайдыытын түстээбит медицинскэй кииннэр, Былатыан Ойуунускай аатынан Саха театрын, циркэ дьиэлэрэ, о.д.а. бөдөҥ тутуулар дьэндэспиттэрэ.

Атын регионнары ити тутууларынан эрэ ымсыырдыбатахпыт. Ымсыырыы, ордугурҕааһын төрдө сөптөөхтүк дьаһаныыбытыгар, бэйэбитин бэйэбит салайыныыбытыгар, былаас сөптөөхтүк тэриниитигэр сытара.

Үөһэ этэн аһарбытым курдук, бастакы Президеммит Михаил Николаев дьаныарынан, хорсуннук туруулаһан, сиртэн хостонор баайбытыттан үтүмэн үп-харчы өрөспүүбүлүкэ хааһынатыгар киирэр буолбута.  

Төрүт Сокуоҥҥа тирэҕирэн

Маннык уустук быыһык кэмҥэ өрөспүүбүлүкэбитин салайыыга Декларациябыт,  Конституциябыт абырал, тирэх буолбуттара саарбаҕа суох. Төрүт Сокуоҥҥа тирэҕирэн салайыныы өрөспүүбүлүкэбитигэр сокуоннары ылыныыга биллэр-көстөр үтүө дьайыылаах буолбута.

Ол курдук, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үрдүкү Сэбиэтэ ити кэмҥэ 60-тан тахса сокуону ылыммыта. Бу докумуоннартан күн бүгүҥҥэ диэри үлэлии турар, күүстэрин сүтэрэ илик сокуоннар баалларын бэлиэтиибин. Бастакы уонна иккис ыҥырыылаах Ил Түмэн 341 сокуону ылыммыта. Үөрэхтээһин, доруобуйа харыстабылын, култуура, бүддьүөт, о.д.а. эйгэлэригэр ити салаалары, үлэһиттэри көмүскүүр сокуоннар ылыллыбыттара. Итилэртэн билигин даҕаны үгүс докумуоннар тигинэччи үлэлии тураллар. Сокуон уһун үйэлэниитэ сокуону оҥорооччу уопутуттан улахан тутулуктааҕа биллэр.

Ил Түмэн кэлиҥҥи ыҥырыылара өрөспүүбүлүкэ социальнай-экономическэй олоҕор туһалаах, үгүс көдьүүстээх сокуоннары ылына олороллорун бэлиэтиибин. Кэлиҥҥи кэмҥэ сорох дьон парламент оруолун түһэрэ сатыыр, наадата суох институт курдук көрдөрө, дьон-сэргэ өйүн-санаатын булкуйа сатыыр буоллулар. Баайы-дуолу, үбү-харчыны биһиги талбыт дьокутааттарбыт, парламент быһаараллар. Кини таһаарбыт уураахтарын, Конституционнай сокуоннарын ким да көтүрэр бырааба суох. Өрөспүүбүлүкэ дьылҕатын көмүскээччилэринэн парламент, былаас бэрэстэбиитэллээх уоргана, норуот дьокутааттара буолаллар. Ил Түмэн күүһэ манна сытар. 

Тургутууну, моһоллору көрсөр

Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарысты­баннаһа хайа баҕарар уопсастыбаннай быһыы-майгы курдук, араас моһоллору, тургутуулары көрсөр. Бу моһоллор норуоттар икки ардыларынааҕы, дойду, өрөспүүбүлүкэ иһинээҕи буолуохтарын сөп. Биллэрин курдук, судаарыстыбаннаһы бөҕөргөтүү былаас уорганнарын дуоһунастаах сирэйдэриттэн быһаччы тутулуктаах. Хайа баҕарар омук өркөн өйдөөх, дириҥ толкуйдаах, айылҕаттан айдарыылаах, норуоттарын кэскиллээххэ түмэр, сомоҕолуур кыахтаах бас-көс дьонноох буолан күүстээх. Биһиги итиннэ тутахсыйбатах дьоммут.

Манна даҕатан, 2014 сыллаахха өрөспүүбүлүкэ аҕа баһылыгын быыбарыгар куйаар ситимигэр Ил Дархаҥҥа кандидатынан туруохтарын сөптөөх дьон ааттара-суоллара тахсыбытыгар, биир Алтай кыраайын кыыһа: «Итинник үрдүк дуоһунаска туруохтарын сөптөөх дьоннооххутунан, сахалар, киэн туттуоххутун наада. Биһиэхэ итинник буолбатах», -- диэн суруйбут этэ.

Хомойуох иһин, биһиги итинник тумус туттар дьоммутун харыстаабаппыт, үөҕэрбит-сирэрбит, сыаналаабаппыт баар суол. Ити мөкү кэмэлдьибитин быраҕар наадалаах. Төттөрүтүн, бас-көс дьоммутугар өйөбүл, күүс-көмө буолан, бу ыган кэлбит, бары өттүнэн уустук кэми этэҥҥэ мүлчү түһүөхпүтүн наадалаах. Судаарыстыбаннаһы бөҕөргөтүүгэ дуоһунастаах дьону таһынан, хас биирдиибит кыттыгастаах буоларбытын умнуо суохтаахпыт. Урут-уруккуттан Дыгын, Лөгөй Тойон, Софрон Сыранов, Сэһэн Ардьакыап, Күлүмнүүр, Өксөкүлээх, Алампа, Ойуунускай, Аммосов, Винокуров, Барахов уо.д.а. курдук саарыннардаах буоламмыт дьылҕа, уйан-хатан быһаарыллар уустук кэмнэрин этэҥҥэ туораан кэллэхпит.

Коронавирустан сылтаан олорон кэлбит олохпут-дьаһахпыт укулаата уларыйбыт чэпчэкитэ суох кэмҥэ тыйыс тымныылаах Сахабыт сирин тулуурдаах, дьулуурдаах дьоно-сэргэтэ хаһааҥҥытааҕар да түмсэн, сомоҕолоһон Саха Өрөспүүбүлүкэтин күнүн өрө көтөҕүллэн туран, бэлиэтиэҕиҥ.

Дьокутаат санаатын үллэстэр

Өссө өрөйөн-чөрөйөн

Алексей Еремеев, Ил Түмэн судаарыстыба тутулугар уонна сокуону оҥорууга сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ:

-- Биллэрин курдук, быйыл 2020 сылга Саха Өрөспүүбүлүкэтин күнүн соччо үчүгэйэ суох быһыыга-майгыга бэлиэтииргэ күһэлиннибит. Маннык кытаанах кэмҥэ куппутун-сүрбүтүн бөҕөргөтөн, өссө өрөйөн-чөрөйөн биэриэхпитин наадалаах. Өрөспүүбүлүкэ дьоно-сэргэтэ түмсэн, сомоҕолоһон, бэйэ-бэйэҕэ көмөлөһөн, өйөһөн, аан дойдуну сабардаабыт дьаҥы кыайыахтаахпыт. Маннык түмсүүлээх буолуу уонна бэрээдэк улахан быһаарар оруоллаах. Аны икки сылынан 2022 сылга өрөспүүбүлүкэбит автономияны ылыммыта 100 сыллаах үбүлүөйүн бэлиэтиэхпит. Харантыын бүттэҕинэ, бу кэрэ-бэлиэ даата бэлэмигэр күүскэ түһүнэрбит наадалаах. Билигин төһө да дьиэҕэ олордорбут, Саха Өрөспүүбүлүкэтин күнүн өрө көтөҕүллүүлээхтик, бэйэ-бэйэни эҕэрдэлэһэн дьиэ кэргэҥҥэ бэлиэтиэххэ диэн дьоммун-сэргэбин ыҥырабын. Оҕолорго, ыччакка ааспыт кэми, историяны, судаарыстыбаннаһы олохтообут, кинини бөҕөргөтүүгэ үлэлээбит-хамсаабыт дьоммутун кэпсээн-ипсээн, суруйан сырдатыахтаахпыт.