Персия сэрииһиттэрэ минньигэс хомуһу дойдуларыгар үүннэрэ аҕалбыттар. Кэлин ол саахары арабтар Персияттан Египеккэ илдьэ кэлбиттэр. «Саахар» диэн тыл санскрит тылыттан төрүттээх, суолтата «кумах» диэн (таарыйа эттэххэ, билиҥҥи Сахаара кумах куйаара эмиэ бу тылтан үөскээбит). Дьобуруопаҕа аан бастакы саахары амсайбыт дьонунан былыргы гректэр уонна македонецтар буолаллар. Ону Александр Македонскай (б.э. 356-232 сс.) сэриитин Персияҕа уонна Индияҕа батыһа сылдьыбыт эргиэмсиктэр аҕалбыттар. Ол кэннэ Средиземнэй муора аттынааҕы дойдуларга тарҕаммыт. Саамай хойут «минньигэс кумаҕы» Африка олохтоохторо амсайбыттар. Саахар хомуһун VI үйэҕэ оргутан саахары оҥоруу олус күүскэ сайдыбыт. Холобур, аатырбыт Венеция айанньыта Марко Поло Кытайга сырыытыгар кытайдар бүтүн фабрикалары үлэлэтэллэрин сөҕө көрбүтүн суруйбута.

Дьобуруопаҕа саахар хомуһа үүнэр кыаҕа суох. Бу үүнээйи сииктээх, итии дойдулары сөбүлүүр. Онон XV үйэҕэ дьобуруопалар Мадера, Канар уонна Сент-Томас арыыларыгар саахары оҥоро сылдьыбыттар. Биллэн турар, ол ыарахан үлэҕэ Дьобуруопа дьоно бэйэлэрэ үлэлээн, күн сыралҕаныгар, итиигэ-буһууга көлөһүннэрин тоҕон эрэйдэммэтэхтэр. Онно Африкаттан кэлбит хара тириилээх кулуттар эрэйдээхтэр хара көлөһүннэрэ тохтубут. Кэлин саахары оҥорууну Соҕуруу Эмиэрикэ холуонньаларыгар көһөрөн сайыннарбыттар.

1747 сыллаахха Андреас Маркграф диэн ньиэмэс учуонайа саахары сүбүөкүлэттэн ылар ньыманы тобулбут. Ол гынан баран, бастаан кини технологиятын дьон соччо-бачча сэҥээрбэтэх, өйдөөбөтөх. Онтон XIX үйэ саҕаланыыта Наполеон баһылыктаах Франция бүтүн Дьобуруопаны аймаабыта, сэрии уотун күөдьүппүтэ. Франция уонна Британия импиэрийэтин иирсээннэрин түмүгэр, Аангылыйа флота Дьобуруопа дойдуларын соҕуруу холуонньаларын кытта сибээһин быспыта. Ол түмүгэр континеҥҥа саахар бүтэн, кэмчи буолан барбыт. Номнуо саахардаах аһы-үөлү туһана, амсайа үөрэнэн хаалбыт дьобуруопалар, кыһалҕаттан, саҥа технологияны баһылыырга күһэллибиттэр. Ол түмүгэр сүбүөкүлэттэн саахары ылыы күүскэ сайдыбыт.

Саахар хомуһа 4,5 миэтирэҕэ тиийэ уһуон сөп. Хомус сэбирдэхтээх, оттон умнаһа – көҥдөй. Ол көҥдөй иһинэн минньигэс сүмэһинэ сүүрэр. Ити сүмэһини оргутан баран, сойутан саахар оҥороллор. Хомус – өр сыллаах үүнээйи, итии килиимэккэ сөбүлээн үүнэр. Саахар хомуһа 10-20 ыйынан биирдэ ситэр, ол эрэ кэннэ хомуйуохха уонна быһыахха сөп. Былыр саахар олус сыаналаах ас этэ. Холобур, XIV үйэҕэ Аангылыйаҕа биир ньуоска 44 фунт сыаналааҕа (аныгы харчынан – 65 солк!) Күн бүгүн саахар араас көрүҥэ элбэх. Билигин үксүн сүбүөкүлэттэн оҥороллор. Ол гынан баран, доруобуйаҕа туһатынан уонна минньигэһинэн – тростниктан оҥоһуллубут тэҥнээҕэ суох. Билигин сыл аайы аан дойдуга дьон 125-135 мөл. туонна саахары сиир, оттон Арассыыйа – 5,5-6 мөл. туоннаны.

Саха сиригэр

Саха дьоно саахар туһунан XVII үйэҕэ диэри билбэттэрэ диэн суруйаллар. Оннук буолуон сөп, ону саарбахтаабаппыт. Нууччалар олохсуйбуттарын кэннэ Дьокуускай осторуога бөдөҥ атыы-эргиэн киинигэр кубулуйбута. Онон саахары бастаан нуучча атыыһыттара соҕурууттан тиэйэн аҕалан, сахаҕа тарҕаппыттара сылыктанар. Онон Саха сиригэр саахар XVII үйэ ортотуттан эрэ баар буолбута диир оруннаах. Ардыгар «нуучча кэлиэн быдан иннинэ былыргы саха атыыһыттара уонна айанньыттара Кытайга тиийэллэрэ, Кытай атыыһыттара манна кэлэллэрэ эбитэ үһү» диэн үһүйээннэри истэбит. Оттон Кытай – саахар төрүт дойдута. Онон, баҕар, биир эмэ түҥ былыргы өбүгэбит урукку дьыллар мындааларыгар, урукку дьыллар улаҕаларыгар, Тыгын Тойон төрүөн да иннинэ, ол кый ыраах дойдуттан кэлбит саахар куһуогун хараҥа балаҕаҥҥа көмүлүөк иннигэр олорон оҕолорун кытта ыстаан кучугураппыта, минньигэһиргэтэн төбөтүн илгистибитэ буолуо ээ.

Иэдьэгэй уутун саахара

Аныгы үйэҕэ саахары туохтан барытыттан оҥороллор диэххэ сөп. Холобур, иэдьэгэй уутуттан бырамыысыланнаска, фармацевтикаҕа уонна аска-үөлгэ туттуллар саахары ыла үөрэммиттэр. Итиннэ үксүгэр сыыр уутун ылаллар. Ол эбэтэр киһи аймах тугу барытын туһаҕа таһаара сатыыр. Онно лактозатын састааба биллэ хойуу, 5 %-тан үрдүк буолар. Бастаан убаҕастан үүт сыатын уонна казеинын ыраастыыллар. Ол кэннэ 90-95 С кыраадыска оргуталлар, белогун сиидэлииллэр. Сиидэлэммит белокка гидроксид натрия куталлар. Оччоҕо аһыйыы барар. Олеиновай кислота уонна афромин кутан салгыы 70-75 С кыраадыс итиигэ хойуннараллар. Оччоҕо саахардаах кристалл үөскүүр. Ону сойутан баран бытарытан саахар оҥороллор.

Рафинад

Рафинад-саахары 1843 сыллаахха Чехияҕа оҥоро үөрэммиттэр. Бу барыстаах салаа, ол эрээри олус үлэлээх. Анал собуоттарга күүстээх оборудованиеҕа эрэ оҥороллор. Рафинад – ыраас сахароза. Аныгы ирдэбиллэринэн, бу саахарга булкааһын састааба 0,1 %-ны куоһарыа суохтаах. Онон сырьену кичэллээхтик ыраастыыллар.

Бороҥ өҥнөөх

Доруобуйаҕа саамай туһалаах – бороҥ саахар дииллэр. Маны саахар хомуһун минньигэс сүмэһиниттэн оҥороллор. Кинини аҕыйахтык сиидэлииллэр (фильтрациялыыллар). Оччоҕо айылҕаттан туһалаах эттиктэрин сүтэрбэт. Ол гынан баран, дьүһүнэ кирдээх курдук, бороҥ өҥнөөх буолар. Арассыыйаҕа саахар хомуһа үүммэт. Ол иһин бороҥ саахары тас дойдулартан аҕалаллар. Онон олус үрдүк сыанаҕа атыыланар. Өскөтүн маҕаһыыҥҥа удамыр сыаналаах бороҥ саахар атыылана турар буоллаҕына, сэрэниэххэ наада. Үксүгэр ити «подделка» буолар. Ол эбэтэр кыраасканы эбэн, өҥүн уларытан биэрбиттэр.

Дьикти саахардар

Этэн аһарбыппыт курдук, саахары туохтан барытыттан оҥороллор. Холобур, Арассыыйаҕа үксүн сүбүөкүлэттэн оҥоһуллубуту атыылыыллар. Ол эрээри, аан дойдуга «минньигэс кумаҕы» араас үүнээйиттэн ылаллар. Канадаҕа күлүөн саахарын оҥороллор. Азияҕа пальма араас көрүҥүн уутуттан «ягре» астыыллар. Кытайга сорго үүнээйи умнаһыттан оҥороллор.

«Үрүҥ өлүү» дуо?

Аныгы үйэ дьоно саахары күнүн аайы сиибит. Ол гынан баран, элбэҕи сиир доруобуйаҕа олус буортулаах. Дэлэҕэ даҕаны, «үрүҥ өлүү» диэхтэрэ дуо? Кини уойууттан саҕалаан араас куһаҕан, үтүөрбэт ыарыыларга тиэрдэр кыахтаах. Бэл диэтэр, элбэх минньигэһи сиир киһи кыайан утуйбат буолар, ааспат-арахпат стресскэ, депрессияҕа ылларар. Онон минньигэһи өлүүлээн сииргитин умнумаҥ.