Ордук коронавируһунан ыалдьыбыт уонна уһун кэмҥэ дьиэҕэ олорорго күһэллибит дьон уйулҕаларыгар араас охсууну ылбыттара чуолкай. Сэргэх, толору ис хоһоонноох олоҕунан олоро сылдьан, эмискэ түөрт эркин иһигэр олорон хаалбыт киһи мунаахсыйар түгэнэ ханна барыай?! Онон психолог сүбэтин-аматын таһаарарбыт оруобуна кэмигэр буолар. Биһиги СӨ Дьиэ кэргэни уонна ыччаты социальнай-психологическай өттүнэн өйүүр киин дириэктэрин солбуйааччы, психологическай наука кандидата Наталья Дмитриевна Елисеева-Федорованы кытары кэпсэттибит.  Наталья Елисеева уйулҕа  идэтин баһылаабыт уопуттаах исписэлииһинэн биллэр-көстөр, кини билигин научнай үлэнэн айымньылаахтык дьарыктанар.

--Наталья Дмитриевна, быйыл олохпут укулаата олус уларыйда. Уустук балаһыанньа үөскээн, дьон дьиэҕэ олорорго күһэлиннэ. Эмискэ дьиэтигэр олорон хаалбыт киһи муунтуйар түгэннээх. Олоҕун арыый интэриэһинэй оҥороругар тугу сүбэлиэҥ этэй?

-- Дьиэҕэ өрүү олорор буоллахха, киһиэхэ күн-түүн туох даҕаны уларыйбат барыта биир кэм курдук буолан хаалар. Өрүү кэлэ-бара, саҥа дьону, саҥа сири көрө үөрэммит дьоҥҥо бу маннык биир кэлим үүт-тураан  олох-дьаһах киһини сылатар. Холобур, оҕолонон баран өр кэмҥэ дэкириэтинэй уоппускаҕа олорбут дьахталлар ордук сылайбыт курдук буолааччылар. Бу саас харантыын кэмигэр дьиэҕэ олорор дьоҥҥо анал эрэкэмэндээссийэлэри оҥорбуттара.

Бастакытынан, күннээҕи эрэсиими олохтуохха уонна ону тутуһуохха наада. Холобур, дьиэлэриттэн үлэлиир дьоҥҥо үлэ кэмин уонна сынньалаҥ кэмин бэрээдэктиэххэ наада. Үлэлиир тустаах миэстэни олохтоон, үлэлиир кэмҥэ дьиэҕэ кэтиллэр таҥаһынан буолбакка, дьылабыай таҥас кэтэр быдан ордук. Ол курдук, үлэҕэ кэтэр таҥаскын кэттэххэ, киһи өйө-санаата күүскэ үлэлииргэ бэлэм буолар. Оскуолаҕа  үөрэнэр оҕолор анал формаларын кэтэн олороллоро ирдэниллэр.

Иккиһинэн,  киһи күҥҥэ 30 мүнүүтэ соҕотох  хаалара үчүгэй. Ким хайдах кыалларынан, эбэтэр сөбүлүүрүнэн. Холобур, куукунаҕа, суунар сиргэ, утуйар хоско. Бу туһалаах кэми төлөпүөн тутан олорбокко эрэ, эт-хааны чэбдигирдэр эрчиллии оҥорон эбэтэр кинигэ ааҕан, кроссворд таайан, сылаас чэй иһэн, дьахтар аймах сирэй-харах оҥостон атаарыахха сөп. Бу ордук оҕолордоох дьоҥҥо туһалаах сүбэ буолар. Бу кэмҥэ төлөпүөнүн наһаа уһуннук көрөр киһи ньиэрбэтигэр охсуулааҕын этиэм этэ. Төлөпүөнү көрөргө туспа кэми аныыр ордук туһалаах буолар. Холобур, киэһэ утуйуох иннинэ төлөпүөнү тута сыппакка, оҕолорго доргуччу кэпсээн ааҕаргыт буоллар түргэнник утуйуо этигит.

Үсүһүнэн, киһи өрүү биир дьону кытта алтыһарыттан сылайар. Ол иһин, атын дьону көрсөн кэпсэттэххэ, киһи сынньаммыт саҕа сананар.  Билигин интэриниэт ситимигэр дьон интэриэстэринэн холбоһуктар бааллар. Оннук түмсүүнү булан киһи бэйэтин сайыннарыан уонна аралдьытыан сөп.        

-- Билигин дьиэ кэргэнинэн бары күнү быһа дьиэлэригэр олорор буоллулар. Урут үлэлээн кэлэн, киэһэ көрсөр эбит буоллахтарына, билигин үлэ, үөрэх барыта биир сиргэ ыытыллар. Бу түгэҥҥэ дьиэлээхтэр истэригэр, ордук кэргэнниилэр икки ардыларыгар кыыһырсыы тахсыбатын туһугар тугу сүбэлиэҥ этэй?

-- Биһиги тэрилтэбит үлэтиттэн көрдөххө, кэргэнниилэр икки ардыларыгар сыһыан тымныйыыта харантыын кэмигэр бэйэ-бэйэлэриттэн хал буолууларыттан тахсар эрэ буолбатах, бу –  эрдэттэн баар хаҕыс сыһыантан сиэттэрэр. Дьиэ кэргэн олоҕор этиһии, мөккүһүү син биир баар, ыал буолан олорууга ыарахан кэмнэр кэлэн ааһаллар.  Ол ыарахан кэмҥэ  икки аҥыы барбакка аһардахтарына, кинилэр ыал быһыытынан бигэ туруктаах буолалларыгар, ону таһынан киһи быһыытынан сайдалларыгар олук буолар.

Тугу сүбэлиэҥ этэй диэн ыйытар буоллаххына,  манныктары сүбэлиибин.      Кэргэҥҥин кытта кэпсэтэргэр кини эйиэхэ тугу этэ сатыырын, туох сыаллааҕын, бу кэпсэтии туох төрүөттээҕин өйдүү сатаа. Кыыһыра сылдьар киһи атын киһини сатаан истибэт, саба быраҕан бэйэтэ хайдах өйдүүрүнэн толкуйдуур буолан хаалар. Ол инниттэн бу сүбэни этэбин.

Киһи тус-туспа майгылаах, тус-туспа иитиилээх. Ол иһин дьон атын киһи санаатын ылыммат,өйдөөбөт буолуохтарын сөп. Кэргэннии буолар диэн киһини уларытыы, бэйэҥ баҕарарыҥ курдук оҥоруу диэн буолбатах. Кэм-кэрдии аастаҕын аайы кэргэнниилэр бэйэ-бэйэлэригэр майгыннаһар буолуохтарын эмиэ сөп. Ол эрээри, оннукка киһи күүһүнэн кэлбэт, сыыйа-баайа олох бэйэтэ оннукка тиэрдэр. Кэргэниҥ майгытын ханнык эмэ өрүтүн сөбүлээбэт уонна ылыммат буоллаххына, тоҕо бу киһини сөбүлээҥҥин, кинини талаҥҥын ыал буолбуккун санаан ыл. Дьиҥинэн атыттартан ордук үчүгэй диэн санааттан бу киһини кытта ыал буолбут буолуохтааххыт. Оччотугар кинини тоҕо бэйэҥ баҕаҕынан уларыта сатыахха нааданый?! Аны туран, киһи майгытыгар туох эрэ үчүгэйдээх буоллаҕына, ол уратыта, мөкү өттө эмиэ хайаан да баар буолар. Холобур, барытын сатыыр кыахтаах киһи дьон сатаабатын, кыайбатын өйдөөбөт буолуон син, биир тыллаах кытаанах киһи ыгым буолуон сөп. Олоххо үрүҥ уонна хара өрүү сиэттиһэ сылдьаллар, бииргэ буолаллар.

Бэйэмсэх, бэйэ эрэ баҕатын толорторо сатыыр киһи атын киһини аттыгар тутара ыарахан буолар. Таптал бастакы көстүүтүнэн бу киһитэ суох сатаан олорбоппун, кинитэ суох табыллыбаппын диэн санаа буолар. Ыал буолбут киһи эйэ-дэмнээхтик олорор туһугар бэйэтин баҕатын буолбакка, “биһиги баҕабыт” диэн өйдөбүлү өрө тутуохтаах. Бу өйдөбүл ыал буоллаххына, саҥа үөскүүр. 

Мөккүһэр, кыыһырсар түгэҥҥитигэр бэйэ-бэйэҕитин быдьар тылынан саҥарымаҥ, киһи достуойунустубатын намтатар тылларынан бырахсымаҥ. Хайа баҕарар мөккүһүү төрүөтүн киһи өйдүүр кыахтаах,  түгэн аастаҕына, ону эргиллэн кэлэн санааҥҥын, ырытаҥҥын сөпсөһүөххүн сөп. Ол эрээри, эйигин үөхпүт тылларын умнар ыарахан буолар. Мин көрдөхпүнэ, кэргэнниилэр үксүгэр ити сыыһа-халты тахсыбыт тыллартан олус хомойбуттарын түмүгэр, араас кыһалҕа үөскүүр эбит.

--Коронавирус ыарыы киһи уйулҕатыгар эмиэ охсор дииллэр. Ыалдьан үтүөрбүт киһи депрессиялыан сөп диэн сабаҕалааһын баар. Ол кырдьык дуо?

-- Коронавирус эрэ буолбакка, ханнык баҕарар ыарыы киһи уйулҕатыгар бэйэтин суолун хаалларар. Коронавирус ыарыытыттан сөптөөхтүк харыстана, дьаһана сырыттахха, ылларыа суохха сөп диэн өйдөбүл баар. Ол иһин ыалдьыбыт дьон сатаан харыстаммаккабын, сыыһа туттаммын ыарыйдым диэн бэйэлэрин буруйдуохтарын сөп. Аны онуоха эбии эйигиттэн сылтаан чугас дьонуҥ ыалдьыбыт буоллахтарына, куһаҕаны баран эттэххэ, күүскэ ыалдьан олохтон туораабыт буоллаҕына, бэйэни буруйданыы, кырдьык, депрессияҕа тиэрдиэн сөп. Өссө биир долгуйар төрүөтүнэн коронавирус ыарыы кэнниттэн киһи доруобуйата хайдах чөлүгэр түһэрэ, бастатан туран, тыҥата хайдах буолара чопчу биллибэтэ буолар. Ити курдук санаалар-оноолор киһини депрессияҕа киллэриэхтэрин сөп. Ол эрээри, мин санаабар, атын ыарыылары кытары ханыылаан быһаардахха, ыарыыны кыайбыт киһиэхэ аан бастаан үөрүү, өрө тыыныы өрөгөйө киирэрэ буолуо. Холобур, искэн ыарыытын кыайбыт дьоҥҥо үөрүү өрөгөйдүүр эрээри, ыарыым өссө төннүө диэн куттал санаа баар буолар. Дьон куттанар буолан, урукку олохторугар сатаан төннүбэттэр уонна олохторун суолун уларыта сатыыллар.      

--Пандемия аҕалбыт быраабылатыттан ордук эдэр дьон уустуктары көрүстэ. Урут көҥүллүк сүүрэ-көтө сылдьыбыт дьоҥҥо элбэх хааччахтааһын үөскээтэ. Эдэр дьоҥҥо тугу сүбэлиэҥ этэй?

--Пандемия кэмигэр эдэр дьон маасканы, бэрчээккэни кэтэргэ уонна уопсастыбаннай миэстэҕэ сырыттылар да илиилэрин сууна сылдьарга үөрэнэллэрэ  хайаан да наада. Иккиһинэн, эдэр дьон көмпүүтэргэ сыстаҕас буолан, үлэлииллэригэр быдан чэпчэки, ол эбэтэр аныгы эрэсиими түргэнник ылыммыт буолуохтарын сөп. Оттон сааһырбыт киһи көмпүүтэргэ өр олороруттан сылайар. Биһиги ону өйдүөхтээхпит, кинилэргэ көмөлөһөр  кэммит кэллэ. Эдэр киһи уларыйыыны түргэнник ылынар, саҥаҕа кэбэҕэстик үөрэнэр.