Ыспыраапка

Виталий Николаевич Басыгысов 1946 сыл кулун тутар 1 күнүгэр Мииринэй оройуонун Таас Үрэх сэлиэнньэтигэр холкуостаах дьиэ кэргэнигэр төрөөбүтэ. 1966-1970 сс. Свердловтааҕы горнай институкка үөрэнэн,  хайа инженерин идэтин баһылаабыта уонна Мииринэйгэ 30 сыл хайаны байытар кэмбинээккэ үлэлээбитэ,  оробуочайтан саҕалаан сыах начаалынньыгар тиийэ үүммүтэ. 1983 сыллаахха «Якуталмаз» тэрилтэлэр холбоһуктарын баартыйаларын кэмитиэтин сэкирэтээринэн талыллыбыта. 1993 сыллаахха СӨ Бэрэсидьиэнин Ыйааҕынан Мииринэй оройуонун баһылыгынан анаммыта.1995 сыллаахха быыбарга кыайан, баһылыгынан үлэлээбитэ. Кини баһылыктыыр кэмигэр оройуон бырамыысыланнаһын салаата сайдыбыта, олорор дьиэлэр, социальнай эбийиэктэр тутуллубуттара. 1999 сыллаахха Мииринэй куорат бочуоттаах гражданина буолбута.

1999 сыл ахсынньы 9 күнүгэр РФ Госдуматын дьокутаатынан талыллыбыта, «Норуот баартыйата» эрэгийиэннээҕи салаатын бэрэссэдээтэлинэн буолбута.

2003 сыллаахха Госдума дьокутаатынан иккистээн талыллыбыта. 2008 сыллааҕы быыбар түмүгүнэн Ил Түмэн дьокутаата буолбута уонна ити сыл кулун тутар 20 күнүгэр СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) Бэрэссэдээтэлинэн талыллыбыта.  

--Виталий Николаевич, төрөөбүт күҥҥүнэн эҕэрдэлиибин! Хайдах-туох сүргэлээх көрүстүҥ?

--Сандал саас бастакы күнүгэр күн сирин көрбүт киһи буоларым быһыытынан, урут-уруккуттан төрөөбүт күннэрбин инникигэ, үчүгэйгэ эрэллээхтик көрсөр үгэстээхпин. Мин билигин бочуоттаах сынньалаҥҥа олоробун, онон бүгүҥҥү буола турар балаһыанньаны кэтээн көрөр эрэ буоллаҕым. Уустук сыл ааста эрээри, билигин аан дойдуну аймаабыт ыарыы арыый чугуйан эрэр. Пандемия киһи аймах туохха барытыгар бэлэм буолуохтааҕын көрдөрдө. Бэйэтин кэмигэр биһиги дойдубут «сырдык төбөлөрү» -- учуонайдары -- өйөөбүтэ көдьүүстээҕин көрдөрдө. Ыарыыны Арассыыйа кыайан эрэр. Мин санаабар, бу кэм олохпутун хайдах олорон кэлбиппитин анаарарга кыах биэрдэ. "Биэнсийэҕэ олорор киһи мемуар суруйуоҥ этэ", --  диэн сүбэлииллэр. Мин көрдөхпүнэ, оннооҕор буолуох улахан дьон мемуардарын аахпаттар, урукку кэм уопутугар сигэнэр кэм ааспыт быһыылаах. Атын кэм кэллэ...

--Эн 90-с сылларга өрөспүүбүлүкэ оннун булар кэмигэр үлэлээбит бэлиитиккин, салайааччыгын, оччолорго үлэлээбит кэмҥин билигин саныыгын дуо?

--Өскөтүн 90-с сылларга төннөрбүт буоллар, оччотооҕу бэлиитиктэр атын суолунан барыа эбиппит буолуо дии саныыбын. Ол кэмнээҕи үлэбит хайысхатын хатылыам суоҕа этэ. Биһиги сайдыылаах демократияҕа дьулуспуппут, онтубут туолбата... Биһиги үрдүк сайдыылаах судаарыстыбалар демократияларын олохтуу сатаабыппыт. Дьон-сэргэ сайдыылаах, баай Арассыыйаҕа олоруон баҕарбыппыт. Олигархтар диэн ааттанар бөлөх дьону эрэ байыттыбыт. Ол эрээри, ол демократия эмиэ халбархай балаһыанньалаах эбит. Билигин сайдыылаах да дойдуларга айманыы тахса турар. АХШ нэһилиэнньэтэ Капитолийга кимэн киирэрин, Францияҕа уонна да атын дойдуларга араас миитиннэр буолалларын сөҕө көрөбүт. Онон сиэр-майгы өттүнэн сайдыылаах демократияҕа тиийиэ суохпут. Бу соторутааҕыта дойду парламенын мунньаҕар биир дьокутаат төрөппүтү «ийэ», «аҕа» диэн араарбакка, 1-кы №-дээх, 2-с №-дээх төрөппүт диэн бэлиэтиир тоҕоостооҕун эппитин истэн сонньуйдум. Биһиги дьулуспут демократиябыт бу маннык көстүүнэн төттөрү эргийэн таҕыста. Суруналыыстар биһигиттэн эспиэр быһыытынан ханнык эмит боппуруоска санаабытын ыйыталлар. Ол эрээри, мин «Устуоруйа туохха да үөрэппэт» диэн этии баарын санатабын. Билиҥҥи салалтаҕа биһиги «нравоучениебыт» наадата суох. Киһи олоҕун суолун бэйэтэ тэлэрин курдук, былааска кэлээччилэр бэйэлэрин кэмнэрэ ыйарынан үлэлэрин торумнууллар.  

--Виталий Николаевич, өрөспүүбүлүкэ парламенын үлэтэ эриэ-дэхситик биир кэм баран испэтэ биллэр. Эн Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит сылларгар парламент үлэтин хаамыытыгар уларыйыылар киирбиттэрэ. Ол сылларга төннөн ылар буоллахха, төрдүс ыҥырыы үлэтэ хайдах саҕаламмытай? Үлэҕэ ханнык саҥа сүүрээннэр киирбиттэрэй?

— 2008 сыллаахха Саха сирин парламентаризмын устуоруйатыгар аан бастаан биир мандааттаах уокурукка талыллааччылары кытары “Биир ньыгыл Арассыыйа”, “Сиэрдээх Арассыыйа”,  Коммунистическай уонна Аграрнай баартыйалар дьокутааттара талыллыбыттара. Ол гынан баран, сүрүн миэстэҕэ “Биир ньыгыл Арассыыйа” дьокутааттара тахсыбыттара. Төрдүс ыҥырыыга оппозицияҕа баар фракциялар сокуон оҥоруутугар кыттыһаллара уонна сокуон барылын олоххо киллэриигэ кинилэртэн киирбит этиилэр үгүстүк учуоттаммыттара. Ол курдук, баартыйанан фракциялар үлэлэрин түмүгэ парламент сокуону оҥорор үлэтигэр көдьүүстээх буолбута.  “Парламент оппозициятынан күүстээх” диэн сөпкө этиллэр. Ил Түмэн төрдүс ыҥырыыта үлэтин хайдах саҕалаабытын туһунан санаатахпына, уустуктар бааллара диибин. Тоҕо диэтэххэ, үлэбит киэбигэр саҥалыы саҕалааһын элбэҕэ. Холобур, саҥа састаап талыллан, үлэтин туспа суоллаахтык-иистээхтик саҕалаабыта. Ил Түмэн сис кэмитиэттэрин киэҥ ыҥырыылаах мунньахтарыгар эспиэртэри уонна уопсастыбаннай тэрилтэлэри кытыннаран, боппуруоһу сиһилии ырытыһыыны киллэрбиппит. Ол дьокутааттар пленарнай мунньахха көдьүүстээх үлэни ыыталларыгар көмөлөһөрө. Сокуону ылыах иннинэ барылы кытары үлэлэһиигэ үрдүк таһымнаах юридическай систиэмэ олохтоммута. Ол туһугар сокуоннар барыллара эрдэттэн үөрэтиллэн, өрөспүүбүлүкэ борокуратуурата, Юстиция министиэристибэтин өрөспүүбүлүкэтээҕи управлениета, СӨ Бырабыыталыстыбатын уонна Бэрэсидьиэнин дьаһалтатын быраапка салаата түмүктэри таһаарара. Ол сылларга СӨ борокуратууратын уонна РФ Юстицияҕа министиэристибэтин Саха Өрөспүүбүлүкэтинээҕи салаатын кытары нормативнай аахталарга сыһыаннаан бииргэ үлэлэһэр туһунан сөбүлэһии түһэрсибиппит. Сокуон барылын бэлэмнээһиҥҥэ бу курдук бииргэ үлэлэһии улахан көдьүүстээҕин көрдөрбүтэ.

Федеральнай сокуоннарга уларытыылар киирэллэрин иһин, олорго сөп түбэһиннэрэр  инниттэн өрөспүүбүлүкэ сокуоннарыгар уларытыылары киллэрэр сокуоннары оҥоруу элбээбитэ. Биэс сыл устата парламент өрөспүүбүлүкэ сокуонугар 500 уларытыыны киллэрбитэ. Маннык үлэбит, баҕар, "парламент үлэтэ халбаҥ соҕус эбит" диэн сыыһа өйдөбүлү биэриэн сөп. Ол гынан баран, федеральнай сокуону оҥорууну кытары эрэгийиэн парламена ситимнээхтик үлэлиэхтээх. Биһиги федеративнай судаарыстыбаҕа олоробут, онон эрэгийиэннэр тус-туспа быраабыланан олорботтор: Саха сирэ туспа сокуонунан, Чукотка туспа сокуонунан, Москва туспа сокуонунан… Ол иһин биир бэрээдэккэ киирэр туһугар улахан үлэ ыытыллыбыта. Ол сорукпут туолбута. Холобур, мэдиссиинэ полистарын, баан систиэмэтин, элбэх хайысханы оҥорор кииннэри ылан да көрдөххө, биир тиһиккэ киирэн олорорбут көстөр.

Парламент хонтуруоллуур үлэтэ күүһүрбүтэ. Өрөспүүбүлүкэ Ааҕар-суоттуур балаататын туһунан сокуон ылыммыппыт, ол сокуонунан парламент иһинэн үбү хонтуруоллуур саҥа институт тэриллибитэ.

--Өрөспүүбүлүкэ парламенын тутулугар уларыйыы киириэн наадатын туһунан Ил Дархан Айсен Николаев былырыын ахсынньыга Ил Түмэн дьокутааттарыгар Анал этиитигэр эппитэ. Эн санааҕар, ити сөптөөх быһаарыныы дуо?

--Парламентаризм института биир кэм турбат, сайдар аналлаах. 1994 сыллаахха бэлиитикэ саҥа систиэмэтэ, ырыынак сыһыаннара олохтонор кэмигэр тэриллибит Ил Түмэн, төһө да парламент диэн ааттаннар, толору кыаҕын ыла илик этэ. Төрдүс ыҥырыылаах дьокутааттарын куорпуһа эрэгийиэннээҕи парламентаризм саҥа систиэмэтин олохтооһуҥҥа, сокуону оҥорор уорган уонна ситэриилээх былаас ситимнээхтик үлэлэһэллэрин ситиһэргэ, “Уһук Илин уонна Байкал эрэгийиэннэрин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыта” судаарыстыбаннай бырагырааманы оҥорууга, нэһилиэнньэ олоҕун уйгутун үрдэтиигэ  бэйэтин ураты кылаатын киллэрбитэ. Мин бииргэ үлэлээбит  дьокутааттарбын үрдүктүк сыаналыыбын, бары улахан уопуттаах, киэҥ билиилээх, төрөөбүт дойдуларын туһугар ис-сүрэхтэриттэн кыһаллар дьон этилэрэ. Ол курдук, бииргэ үлэлээбит кэллиэгэлэрбин -- Зоя Афанасьевна Корнилованы, Александр Николаевич Жиркову, Дмитрий Николаевич Гороховы, Ольга Николаевна Федорованы, Дмитрий Федосеевич Наумовы, Георгий Михайлович Артемьевы, Матвей Николаевич Евсеевы, Алиш Забид-оглы Мамедовы, Андрей Васильевич Кривошапкины, Ольга Валерьевна Балабкинаны уонна да атыттары истиҥ тылларынан ахтабын.

Оттон биир кэмҥэ икки палааталаах парламент баар буола сылдьыбыта. Ол онтон эмиэ аккаастаммыппыт. Үлэ түмүгэ көдьүүстээх буоларын курдук саҥа суоллары көрдөөһүн – ол сөп. Билиҥҥи салалта парламент үлэтигэр атын көрүүлээҕэ туох да куһаҕана суох. 

--Виталий Николаевич, үбүлүөйдээх 75 сааскынан өссө төгүл эрэдээксийэ аатыттан эҕэрдэлиибин! Эһиги дьиэ кэргэҥҥэ ыал аҕа баһылыгын төрөөбүт күнүн хайдах ылар үгэстээхтэрий?

--Ханнык баҕарар саха ыалын курдук, туох да уһулуччу таһынан бырааһынньык тэрийбэккэ бэлиэтээччибит. Быйыл төһө да үбүлүөйүм буоллар, ыарыы өссө да  чугуйа илигинэн, сэрэнэн-сэрбэнэн бэлиэтиэм. Төрөөбүт күммүн үгэс курдук оҕолорбун, сиэннэрбин, тапталлаах кэргэммин кытта уонна чугас дьоммун ыҥыран сэмэйдик бэлиэтээччибит.